Azkoien
Azkoien[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erriberagoiena eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 61,9 kilometrora. Altuera 279 eta 468 metro artekoa da, eta 88,40 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 5965 biztanle zituen.
| Azkoien | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||
Azkoiengo ikuspegia Azkoiengo gaztelutik | |||||||||
| |||||||||
 | |||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea |  Erriberri | ||||||||
| Eskualdea | Erriberagoiena | ||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||
| Barrutia | Tafalla | ||||||||
| Izen ofiziala |  Peralta / Azkoien | ||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Juan Carlos Castillo Ezpeleta (Ezkerren Azkoiengo Batasuna) | ||||||||
| Posta kodea | 31350 | ||||||||
| INE kodea | 31202 | ||||||||
| Herritarra | azkoiendar | ||||||||
| Geografia | |||||||||
| Koordenatuak | 42°21′25″N 1°48′06″W / 42.35688014°N 1.80159574°W42°21′25″N 1°48′06″W / 42.35688014°N 1.80159574°W | ||||||||
| Azalera | 88,4 km² | ||||||||
| Garaiera | 279-468 metro | ||||||||
| Distantzia | 61,9 km (Iruñetik) | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria | 5.965 (2021:  14) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 67,48 biztanle/km² | ||||||||
| Zahartzea[1] | % 20,93 | ||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 52,23 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera[1] | % 78,28 (2011) | ||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 2,99 (2011) | ||||||||
| Langabezia[1] | % 12,71 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 1,90 (2018: %1,06) | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
| Webgunea | www.aytoperalta.com | ||||||||
.jpg){kind=small}
Azkoien da Argako Erriberako udalerririk garrantzitsuena, eta Ipar Erriberako San Adrianekin batera. Izena ematen dion mendilerroaren azpian dago, gaztelua dagoen tokian, Erdi Aroan garrantzi handia eman ziona. Arga ur-emariaren ertzean eta haitz malkartsu baten oinean dago ia 6000 biztanleko herri hori, eta industria-sektorean aurkitu du oparotasun berriena. 1444an, bi milurteko baino gehiagoko historia borrokalariarekin, Jakako forua lortu zuen Gaztelako tropen aurrean zuen fideltasunagatik, gerra berriek bere gaztelua suntsitu zuten, Cisneros kardinalak Nafarroako Erresuma konkistatu ondoren ia erabat eraitsi zuten arte, eta Iberiar Penintsulako Gerran eta Karlistaldietan setio berriak jasan zituen. Orain, alde zaharraren inguruan hazten ari da baketsu, ibaiaren ondoan egiten dituen ibilaldiekin eta industrialde zabalarekin, hiribilduaren eta eskualde osoaren motorra, Azkoyen enpresa nabarmentzen den lekuan.
Bertako biztanleak azkoiendarrak dira.
IzenaAldatu
Azkoien toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Peralta
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Peralta
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Petralda (1006)
- Petralta (1036)
- Petra alta (1074)
- Peralta (1254)
- Pedralta (1257)
- Peralta (1330)
- Peralta (1414)
- Peralta (1587)
- Peralta (1638)
- Peralta (1802)
- Peralta (1921)
- Azkoien (1978)
- Azkoien (2000)
EtimologiaAldatu
Peralta izena erromantze jatorrikoa da eta "harri goiena" (pedr -"harri"- + alta -"goien") esan nahi du. Euskarazko izenari dagokionez, Azkoien, Peralta jatorrizko izenaren itzulpen literala da: haitz + goien. Julio Altadillen arabera, Abartzuzan dagoen Aezkoyen Erdi Aroko toponimoak inspiratu dezake izen hori.
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Azkoien nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Hazkoien forma proposatzen zuen, eta 1990ean Azkoien aukeratu zuen arren.
EzaugarriakAldatu
ArmarriaAldatu
Azkoiengo armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean urrezko arkudun zubi bat osatuta dago, zuri- eta urdin-olatuen gainean. Bere gainean urrezko dorre bat dago. | » |
BanderaAldatu
Azkoiengo banderak Azkoiengo armarri dauka hondo gorri baten gainean.
GeografiaAldatu
Azkoien Erriberagoiena eskualdean dago, Argako Erribera eremu naturalean.
MugakideakAldatu
Inguru naturala eta kokapenaAldatu
Herria, Nafarroa hegoaldean kokatzen da, Erriberriko merindadearen mendebaldean. Herrira heltzeko NA-115 errepidea hartu behar da Tafalla-Rincon de Soto norabidean.
Udalerrian Arlas eta Koskojeta herri hustuak daude.
Klima eta landarediaAldatu
Azkoiengo klimaren ezaugarriak iparreko ziertzo haizearen indarra eta maiztasuna, uda garaiko bero eta lehortea eta neguko haize hotzen indarra dira. Udaberri eta udazkenean laino itxiko egunak ohikoak dira, horrez gain, prezipitazioak nahiko urriak dira urte osoan zehar. Azkoienek klima mediterraneo-kontinentala dauka, Ebro ibaiko depresioko udalerri gehienek bezala. Urteko batez besteko tenperaturak 13 eta 14 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak nahiko txikiak, 400-450mm ingurukoak. Urteko egun euritsuak 60 baino ez dira izaten.
Landarediari dagokionez, makal bakan batzuk eta birlandaturiko alepo motako pinuak baino ez daude. Gizakiaren eraginez, jatorrizko landaredi gehiena galdu egin da.
Estazio meteorologikoaAldatu
Azkoienen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Faltzes pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 295 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.6 | 21.0 | 26.4 | 30.0 | 36.0 | 39.0 | 44.5 | 42.0 | 38.5 | 31.0 | 25.0 | 20.5 | 44.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.4 | 11.8 | 15.6 | 17.8 | 22.2 | 27.2 | 30.0 | 29.7 | 25.3 | 19.6 | 13.3 | 9.7 | 19.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.7 | 7.2 | 10.4 | 12.3 | 16.5 | 20.8 | 23.4 | 23.2 | 19.4 | 14.7 | 9.5 | 6.3 | 14.1 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.9 | 2.6 | 5.3 | 6.9 | 10.7 | 14.4 | 16.9 | 16.7 | 13.6 | 9.9 | 5.6 | 2.8 | 8.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -9.0 | -5.0 | -3.0 | 0.0 | 5.0 | 8.0 | 8.0 | 4.0 | 0.4 | -6.0 | -9.0 | -9.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 28.8 | 24.9 | 32.0 | 51.6 | 50.5 | 37.3 | 22.0 | 19.6 | 38.4 | 48.6 | 43.9 | 35.9 | 433.6 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 25.0 | 21.0 | 36.2 | 39.0 | 73.0 | 42.0 | 51.0 | 32.8 | 82.8 | 45.8 | 45.0 | 36.5 | 82.8 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 7.7 | 6.4 | 7.3 | 9.2 | 8.7 | 5.8 | 3.9 | 4.3 | 5.5 | 9.0 | 8.9 | 8.5 | 85.3 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.4 | 0.7 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.5 | 2.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
HistoriaAldatu
Erdi AroaAldatu
XI. eta XII. mendeetako testuetan, izenak berak («Petra Alta» eta «Petralta») iradokitzen du gaur egun jendea bizi den barrutian dauden altueren gainean kokatzea. X. mendean, Iruñeko Erresuma sortu berriaren muga oraindik jariakorretan, gotorleku aurreratuaren funtzioa bete behar izan zuen.
Antso I.a Gartzeitzen aurka 924ko udan Abd ar-Rahman III.ak antolatu zuen zigor-espedizioa Azkoienera iristen da uztailaren 11n, Karkarreko gaztelua suntsitu ondoren. Kronika musulmana kontatzen du: «Azkoien izeneko tokira igaro zen, eta, haren inguruan, gaztelu sendoak zeuden; kristauek ebakuatu egin zituzten, baina lautadan utzi zituzten ondasun eta elikagai guztiak, baina ez zuten eramateko astirik izan». Bide ikaragarriari jarraituz, tropa arabiarrak uztailaren 12an abiatu ziren Faltzes eta Tafallarantz. Leku askotan bezala musulmanek Azkoien abandonatuta aurkitu zuten beren kasa. Kristauak kobazuloetan babesten ziren. Beharbada, egia esan, populazioaren zati handi bat kobazuloetan bizi zen, gaur egun arte inguru honetako baten bat bizi izan den bezala.[9]
XII. mendean Nafarroako Erresumaren barruti politiko-militar baten euskarrietako bat izan zen. Barruti horretako buruetako batzuk honakoak izan ziren: Fortun Santxitz (1027-1054), Antso Fortunioitz (1063-1066), bertze Fortun Santxitz bat (1080-1087), Semeno Fortunioitz (1096-1124), Martin Leet (1135-1166), Semeno Almorabide (1171-1176), Gartzea Bermuditz (1179-1182), Gontzalo Batzan (1201), Errodrigo Baztan (1210-1211) eta Hurtado Mendoza (1237).
Mende honetan, Azkoienek Gaztelako erresumaren erasoaldian mantenduriko fideltasuna saritzeko, Antso V.a Ramiritz erregeak hainbat pribilegio (foru) eman zizkien Azkoiengo herritarrei, horien artean hilabeteko lehen astelehenean merkatua egiteko eskubidea. Garai hartan, azkoiendarrak ibaiaren ondoan bizi zirela uste da, muinoaren gaineko jatorrizko kokagunetik hedatu ostean. Erregeak emandako foruak hainbat zergaren ordaindu beharraz libratu zituen herritarrak. 1366an kapareak herritarren herena ziren, eta juduekin batera, herriaren gehiengoa egiten zuten. 1398an Karlos III.a Nafarroakoa erregeak foruaren pribilegioak berretsi zituen.[10]
Nahiz eta gaiztoak deiturikoetatik aske egon, hau da, aurreko jaun-karga batzuetatik, hala nola goizetik eta prestazio pertsonaletatik («azofrak» eta «fazenderak»), populazio bilauaren masak urteko ordainarazpen-erregimen bati lotuta jarraitu zuen; 1280an, haren bularrak 200 gari-kahiz eta beste horrenbeste garagarrez, gehi 150 sause, «afari» kontzeptupean. Antza denez, frankoek berek -orduan gaskoiak deitzen dietenak- errolda bat ordaindu behar zuten beren etxebizitzen orubea okupatzeagatik. Koroak bere jauregiak, ganberak edo aletegiak gordetzen zituen, baita errota ere bere harrapakinarekin; gainera, ardoaren eta gatzaren lezda eta juduen eskribautzaren eskubideak hautematen zituen. Hiribilduak jatorri ezberdineko biztanleak hartzeko eta birbanatzeko gune alaia izan behar zuen; horrela, XIII. mendearen hasieran, infantzoien zirkulu pribilegiatuan infiltratu ziren familia ustez bilau batzuen gizarte-egoera egiaztatu behar zela azaltzen da. Kapareak 1366an biztanleriaren herena ziren eta, bertzalde, 10 su judu zeuden.
1378an gaztelarrek Azkoien setiatu zuten; Martzillako eta Peñalengo bizilagun gehienak hiribildu hartan giltzapetu ziren eta denak adoretsu defendatu ziren, Funes ez bezala, gaztelarrak iristean errenditu egin baitzen. Hala ere, Azkoiengoek berriro hartu zuten, eta hori kontuan hartuta, erregeak agindu zuen Funesko eta Peñalengo mugek Azkoiengoekin bat egin zezatela, eta hiru herrietako bizilagunek elkarrekin goza zezatela hitz guztiak. Funestarrak eta peñalendarrak Karlos III.a erregearengana joan ziren 1389an, batasun hori eskubide errealen aurkakoa zela azalduz eta hura errebokatzeko eskatuz, baina erregeak berretsi egin zuen, eta, aldi berean, hiru kontzejuek soroetako zaindariak izenda zitzaten agindu zuen. Urte berean, errege horrek Azkoienari hamabi eguneko azoka bat eman zion urtero, eta apirilaren 27an hasi behar zuen.[11]
1423an, Karlos III.ak, Bianako printzerria sortu zuenean, Azkoien eta Corella bere biloba Karlos IV.arentzat sortutako lurren artean sartu zituen, eta bi hiribilduen jaun izateko agindu zuen. 1430ean, Joan II.ak Azkoien, betiko jaurerri hereditario gisa, Piarres Azkoiengoari ematen dio. Zuria I.a erreginak 1439an egindako testamenduan adierazten duenez, Piarres eta bere semea ondorengorik gabe hiltzen baziren, hiribilduak Koroara itzuli behar zuen. Dohaintza honekin, Azkoien herentziazko jaurerri bihurtzen da. 1469an, herriko biztanleek hala eskatuta, Koroari itzultzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu.
1469an Piarres Azkoiengoa armaz altxatu zen, zenbait gaztelu erabiliz, horien artean Azkoiengoa, Leonor I.a Nafarroakoa eta beaumontarrak iritsi ziren bake-akordioaren aurka egiteko, printzesaren tropek setiatua izan zelarik. Ondoren, hilabete bakoitzeko lehen astelehenean, merkatu egun bat eman zuen. Pribilegio hori Frantzisko I.a Febo eta Fernando Katolikoa erregeek zigortu zuten.
Aro ModernoaAldatu
1513an Fernando Katolikoaren tropek Nafarroa konkistatu ondoren, jaurerria Faltzesko markesei pasatu zitzaien Alonso Carrillo Azkoiengoarekin. Faltzesko markesen jaurerriak 1814an jaunen jurisdikzioak iraungi ziren arte iraun zuen. Hiribilduaren administrazioa, erregimen zaharrean, Faltzesko markesak izendatzen zuen alkate batek, nekazarien estatu orokorreko kideen eta 4 errejidoreren artean osatzen zuen udaletxe batean bizi izan zen; horietatik 3 estatu noblekoak ziren, eta bat jeneralarena, eta urtero zozketatzen zituzten beren poltsetatik. 1834tik aurrera, Azkoien erregimen komuneko udalerri bihurtu zen.
1516an Azkoiengo gaztelua bota zuten Nafarroako Erresumako bertze gaztelu batzuekin batera, Cisneros kardinalaren aginduz.
Jakin badakigu 1536ko abuztuko egun batean, azkoiendar batzuen arteko eztabaida gogor baten ondorioz, Juan San Julian delako bat zauritu zela eta erasotzaileak Miguel Goñi jauregian babestu zirela. Hiriko dantzaldia alkateak eta errefuxiatuen entrega eskatzeko epaimahai batek lagunduta etorri zenean, jauregiak uko egin zion. Faltzesko markesa bera etorri zen, Azkoienen agindupean zegoena, baina Miguel Goñik gogor egin zien eta iraindu ere bai. Azkenean, indarrez sartu ziren etxean, eta jauregiarra atzeman zuten, eta lau hilabeteko deserrira zigortu zuten Iruñean.[11]
XVII. mendearen hasieran, Azkoienen eztabaida gogorrak izan ziren aurkako bi talderen artean. Talde horiek «markesinoak» edo Ana María Velasco andrearen aldekoak eta «gaianak» edo Azkoiengo kaparetasunaren aldekoak ziren. Bi aldeak haserre borrokatzen ziren hiribilduaren nagusitasunagatik. 1614ko maiatzaren 22ko gauean gaianak armatuta zeuden, eta alkateak armak uzteko eskatu zien. Hala ere, uko egin zioten elkarri, eta, jarraian, bi banderien arteko borroka odoltsu bat gertatu zen, bi pertsona hil zituena. Gainera, mendearen zehar, egoera meteorologiko txarrak eta nekazaritza-produktuen prezioen merkatzeak herrian ondorio handiak izan zituen krisia eragin zuten.
1652. urtean, Nafarroan otso ugari zegoenez, Nafarroako Gorteek izurria erauzteko neurri zorrotzak hartzea erabaki zuten. Erabaki zen azienda-jabeek tarja eta erdi ordaintzea azienda nagusiaren buru bakoitzeko, eta kopuru bera hogei edo hamar txerri-azienda bakoitzeko. Funts horiekin loberoei ordainduko litzaieke, sei dukat ehizatutako animalia handi bakoitzeko eta bi kume bakoitzeko. Erresumako hiri, hiri eta leku gehienek lege horren aurka protesta egin zuten, Azkoien barne. Kontrako argudioetako bat izan zen hiriburutik urrun zegoela saria kobratzera joateko. Hiriburuan ez ezik, zenbait hiritan ere loberoek kobratu ahal izatea erabaki zen, tartean Azkoienen. Legeak praktikan jarraitu zuen, protestak gorabehera, eta 1662ko Gorteetan berretsi zen.
Aro GaraikideaAldatu
Iberiar Penintsulako Gerrapean, frantziarrek Azkoien gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, Erresuma osoan zebiltzan gerrillarien partiden aurkako neurri gisa. 1811ko ekainaren hasieran, Frantzisko Espotz Minaren gerrilariak Azkoiendik joan ziren, Andosillatik Mendigorrirantz.
1834an, Lehen Karlistaldian, Zumalakarregik indar handiak zituen eta Azkoienari erasotzea erabaki zuen azaroaren 8an, baina ez zuen lortu Fermin Iratxeta komandante liberalak defendatu zuen gotorlekua menderatzea. Geroago, 1837an, errege espedizioak eta Iparraldeko armada liberalaren gehiengoak euskal lurraldetik kanpo lan egiten zuten bitartean, Urangak Azkoien erasotzen zuen irailaren 29an, eta preso hartzen, 3 ofizial eta 90 soldadu liberal preso hartuz. Handik gutxira, liberalek herria birkonkistatu zuten, eta urriaren 15ean Ulibarrik zuzendutako karlistek berreskuratu zuten, erregearen espediziotik bueltan.
XIX. mendearen erdialdean, jaurerriak bertan behera geratzean, Azkoien udalerri independente bihurtu zen. XIX. mendearen hasieran, Azkoienek hilabeteko lehen astelehenean merkatua antolatzen jarraitzen zuen. 1514an Gaztelako inbasioaren ondoren ere, Fernando Katolikoa erregeak eskubide hori berretsi zuen. Urteko azokarik garrantzitsuenak apirilaren 25ean eta maiatzaren 8an egiten ziren.
1847an, herrian bi eskola zeuden. Bata mutilena, 160 ikaslerekin, eta maisu eta pasante batekin. Bakoitzak 5200 eta 1580 erreal jasotzen zituen hurrenez hurren. Beste eskola neskena zen, bertan 100 neskak ikasten zuten, eta mutilen eskolan bezala, maistra eta pasante bat zeuden, 1825 eta 770 errealeko soldatarekin. Azkoiengo parrokiak bikarioa eta hamabost onuradun zituen (hamazazpi 1802an), denak, bi izan ezik, Azkoiengo semeak, bat Iruñeko gotzainak aurkeztua, eta bestea Faltzesko markesak izendaturikoa.
1802an, kaputxinoen monasterioak hemeretzi abade zituen, baina XIX. mendeko Mendizabalen desamortizazioaren ondorioz, monasterioa bertan behera geratu zen eta erabilera erlijiosoa zeukan eraikina ospitale bihurtu zen. XIX. mendean herriak hainbat larre zeuzkan, Azkoien eta Funes bitartean hainbat abelburuk bazkatzen zuten, guztira 11 500 inguru (1847an 7000 abelburura gutxitu ziren). 1802an, herrian irina ekoizten zuten bost errota zeuden (1847an bakarra zen), eta olioa ekoizten zuten beste lau errota.
1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio-legea betez, 1863an bi korta, bost orube, etxe bat, bi lursail, hogeita hamazazpi pieza, hogeita zortzi olibadi, pieza eta olibadi bat, sei baratze, bi lursail eta landa- eta hiri-finka bat saldu ziren herri horretan.[12]
_around_1915.jpg)
1920ko hamarkadan Azkoienek irina ekoizten zuten bi lantegi zituen, olioa ekoizten zuten sei errota, zentral elektriko bat, bi pattar lantegi, eta kontserba eta txokolate lantegi bana. XX. mendearen hasieran ikastetxe pribatu bat sortu zen, herrian zeuden bi eskola publikoez gain. Eskolen finantzaketa bermatzeko, San Bizente Paulen fundazioaren diru-laguntza ezinbestekoa zen. Horrez gain, ospitalearen beharrizanak asetzeko beste hiru fundazio zeuden: bat Miguel Ezpeleta jaunarena zen; beste bat XVIII. mendean sortua; eta Miguel Revuelta eta Ruiz jaunak 1907an sortutako beste bat.[10]
Udalean, ezkerreko udala 1936ko urtarrilean berritu zuten, 1934ko iraultzaren ondoren eskuineko gobernua inposatuta 2 urtez egon ondoren. Hilabete batzuk geroago, 1936ko gerra piztu ondoren, uztailaren 19an hain zuzen, matxinatuek herria okupatu zuten, eta hurrengo egunean mota guztietako armak entregatzeko agindua eman zuten. Gauean bizilagun bat atxilotzen dute eskuak lotzen dizkioten etxean, eta etxetik metro gutxira tiro egiten diote ahozabalik. Biharamunean beste bat garrasika hasi zen, errepublikarrak zetozela entzun zuelako bere eskopetarekin irten zena. 22an Udala kargutik kendu zuten. Ordutik aurrera, uztailean, abuztuan eta irailean fusilamenduak egin zituzten. Urriaren 21ean 14 azkoiendar erori ziren Tafallako kartzelako "sakean" Eloko teilerian, Julian Castiella errekete tafallarraren heriotzaren erantzun gisa. Horrela, 89 herritar hil zituen frankistek. Gainera, abuztuaren erdialdean, emakumeei ilea moztu zitzaien, iraintzeko, eta 63ko zerrenda nominala zuen.
Aparteko aipamena merezi du Eladio Celaya azkoiendarrak, Kasedako hirurogeita hamabi urteko parrokoak, udalerri haueko indarkeriari inolako kontzesiorik egin ez zionak. Horrek, lehenik, kalumniatu eta gero mehatxatu egin zuen. Goardia Zibila haren bila joan zen, eta Eladiok herritik irten behar izan zuen, Iruñerantz, antza. 1936ko irailaren 12an Azkoiengo parrokiak Eladioren heriotzaren erreferentzia izan zuen. Haren gorpua hermetikoki itxitako zerraldo batean iritsi zen, gorpua eta haren zuzeneko familiak, ezohikoa, ikusten utzi gabe. Hiletak normaltasunez egin ziren, baina horrekin ezin izan zen uxatu hilketaren ziurtasuna.
DemografiaAldatu
2021 urteko erroldaren arabera 5965 biztanle zituen Azkoienek.[13]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 3204 | 3503 | 3476 | 3357 | 3479 | 3248 | 3329 | 3537 | 3908 | 3928 | 3979 | 4125 | 4199 | 4222 | 4355 | 4602 | 5368 | 5969 | 5965 |
EkonomiaAldatu
Azkoienek, inguruko herriek ez bezala, industria garrantzitsua garatu du XX. mendean. Horren adierazle Azkoyen eta Jofemar enpresa, taberna eta ostalaritzarako makinen alorrean; Jevit-Dynamobel, bulegoetarako altzarien sektorean; eta bestelako enpresa txikiak, hozte industrial eta elektronikaren sektoreetan.
Inguruko herrietako biztanleen lantokia da Azkoien gaur egun, horrela herrian industrialde handi bat dago, Funes, Faltzes eta Martzillako biztanleak egunero lanera joaten direna. Horrez gain, nekazaritza eta abeltzaintzarako gune bat dago, eta barazkien salmentarako hainbat enpresa daude. Nekazaritzak dena den, azken hamarkadetan garrantzia galdu du industriaren mesedetan.
Bardeako aprobetxamenduaAldatu
Erdi Aroan, Azkoienek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Zarrakaztelu, Kaparrotsu, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Alesbes, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.
Parke eolikoaAldatu
Azkoien eta Funesko udalerrien artean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Caluengo" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 49,50 megawattekoa da, eta parkearen jabea Nafarroako Gobernua da gaur egun.
PolitikaAldatu
Azkoiengo udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamabi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Juan Carlos Castillo Ezpeleta da, Ezkerren Azkoiengo Batasuna hautagai gisa aurkeztu zena.
HauteskundeakAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Navarra Suma | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 6 |
| Ezkerren Azkoiengo Batasuna | 3 | 3 | 3 | 4 | 3 | 5 | 6 | 7 | 5 | 6 | 6 |
| Nafarroako Alderdi Sozialista | 1 | 2 | 2 | 1 | 2 | 1 | 2 | 1 | 2 | 2 | 1 |
| Nafar Herriaren Batasuna | - | - | - | - | 5 | 4 | 5 | 5 | 6 | 5 | - |
| Nafarroako Alderdi Popularra | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 0 | - |
| Nafarroako Demokraten Elkargunea | - | - | - | - | 1 | 0 | 0 | - | - | - | - |
| Alderdi Humanista | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - | - | - |
| Nafarroako Independenteak | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - |
| Azkoiengo Hauteskunde Koalizioa | - | - | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - |
| Nekazarien eta Abeltzainen Talde Independentea | 4 | 4 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - | - |
| Azkoiengo Talde Independentea | 3 | 1 | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
| Azkoiengo Gazte Alternatiba | - | - | - | 0 | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratiko eta Soziala | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Alianza Popular | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeakAldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
UdalaAldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
1953an eraiki zen, eraikin zaharra eraitsi ostean. Hiru solairuko eraikina da, adreiluzko fatxadaduna. Fatxada nagusia, plaza nagusira dago zuzenduta. Beheko solairuan mugarrietan eutsitako erdi puntuko arkudun portikoa dago. Lehen solairuan balkoi korrituaren inguruan, dinteldun bost bao zabaltzen dira. Azken solairuan bestalde, arkudun iraganbidea dago.
- HELBIDEA: Plaza Nagusia, 1
Egungo banaketaAldatu
Azkoiengo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Juan Carlos Castillo Ezpeleta da, Ezkerren Azkoiengo Batasuna zerrendakoa. Zinegotziak 12 daude:[14]
- Nuria Autor Resano (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Angel Castillejo Aranda (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Nerea Saenz Herreros (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Alberto Rox Taniñe (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Nieves Monroy Gil (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Maria Dolores Armendariz Lopetegi (Ezkerren Azkoiengo Batasuna)
- Maria Pilar Orduña Oses (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Carlos Balduz Ezpeleta (Navarra Suma)
- Eva Barasoain Perales (Navarra Suma)
- Francisco Javier Campo Castillo (Navarra Suma)
- Maite Urroz Sola (Navarra Suma)
- Rocio Ventura Corroza (Navarra Suma)
BatzordeakAldatu
Azkoiengo Udalan 11 bartzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[14]
- Nekazaritza eta Abeltzaintza (Juan Carlos Castillo Ezpeleta)
- Gizarte Ongizate eta Berdintasuna
- Merkataritza (Maite Urroz Sola)
- Kultura (Maria Pilar Orduña Oses)
- Kirola eta Gazteria (Alberto Rox Taniñe)
- Hezkuntza (Nuria Autor Resano)
- Jaiak (Maria Pilar Orduña Oses)
- Kontuen Batzorde Berezia (Juan Carlos Castillo Ezpeleta)
- Ingurumena (Francisco Javier Campo Castillo)
- Komunikabideak (Juan Carlos Castillo Ezpeleta)
- Industria (Nerea Saenz Herreros)
- Osasuna (Eva Barasoain Perales)
- Turismoa (Angel Castillejo Aranda)
- Hirigintza (Nieves Monroy Gil)
AlkateakAldatu
1979tik, Azkoienek 8 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[15] | |
| Jose Maria Jimenez Jimenez | 1979 | 1991 | Nekazarien eta Abeltzainen Talde Independentea | |
| Juan Manuel Campo Vidondo | 1991 | 1995 | Ezkerren Azkoiengo Batasuna | |
| Pedro Irigaray Yoldi | 1995 | 1999 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Jesus Hilario Campo Vidondo | 1999 | 2003 | Ezkerren Azkoiengo Batasuna | |
| Maria Sagrario Gindulain Gerendiain | 2003 | 2007 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Juan Jesus Basarte Oses | 2007 | 2011 | Ezkerren Azkoiengo Batasuna | |
| Maria Jose Vidorreta Alfaro | 2011 | 2015 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Juan Carlos Castillo Ezpeleta | 2015 | jardunean | Ezkerren Azkoiengo Batasuna | |
GarraioaAldatu
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 323 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak lau autobus geldialdi du: bi Irurtzun zeharkarrikan eta bertze bi Funes etorbidean.
|
Gainera, Autobuses Olloqui autobus konpainiak Azkoien Calahorrarekin batzen du. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:
- Funes - Martzilla - Azkoien - Andosilla - San Adrián eta Calahorra
Azkenik, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.
HirigintzaAldatu
Erdi Aroko Talaia zaharretik eta ondoko gotorlekutik, herria menderatzen duen haitzaren tontorrean kokatuak, ia ez dira horma batzuk kontserbatzen. Zubi gotikoak zorte hobea izan du, nahiz eta bere fabrikaren zati bat XVII. mendearen amaieran berreraiki zen, eta, beraz, begi zorrotzak eta erdi-puntukoak batera bizi izan ziren. Leku horretatik abiatzen da karrika nagusia, Azkoiengo zeharkarrika, eta, bertan, jauregi ederrak eta adreiluzko fatxadak dituzten barroko garaiko etxeak daude, batzuk arku txikien galeriez errematatuak, Nafarroako Erriberako eraikuntza-erabileren arabera. Eraikin hauetako asko, marko itxuratuzko armarriekin nobletzen dira.
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Azkoien ez-euskal-eremuan saiklatu zen.[16]
Koldo Zuazok, 2010ean, Azkoien ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Azkoien eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,02k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 0,84k eta 2018n % 1,90k.
2009ko urtarriletik udalerriaren izen ofiziala Peralta / Azkoien da.[18]
KirolaAldatu
Azkoienek hainbat kirol elkarte eta talde dauzka:
- Azkoien Kirol Elkartea: udalerriko kirol elkarterik zaharrena da, 1927an sortua. Sei futbol talde dauzka guztira, adinaren arabera sailkatuta.
- Peralta Saskibaloi Kluba: saskibaloian aritzen diren hiru taldek osatzen dute.
- Peralta Atletico: 1993an atletismo zale batzuk sortutako atletismo taldea da.
- Peralta Atletico emakumeen areto-futbol taldea: Nafarroako Kirol Jokoetan parte hartzeko sortutako taldea da eta udalaren diru-laguntzei esker jarri zen martxan.
- Atalaya Eskubaloi Kluba: Herrian dagoen eskariaren araberako kluba da. Gaur egun gizonezkoen talde bakarra dago.
- Atalaya Triatloi Kluba: 2003ko abenduan sortutako triatloi taldea da.
- Nafarroako Carp Arrantza Elkartea: 2003an sortu zen, arrantza lehiaketetan parte hartuz. Horrez gain, adin desberdinetako pertsonei zuzendutako arrantza ikastaroak antolatzen dituzte.
- Azkoiengo Ehiztarien Elkartea: Ehiza gustoko duten azkoiendarrak biltzen dituen elkartea da.
JaiakAldatu
- San Blas jaia, otsailaren 3an
- Gazteriako jaiak, ekainaren 24tik gertuen dagoen asteburua
- Nievako Andre Marairen jaiak, iraileko lehen igandetik eta 9 egunez
Ondasun nabarmenakAldatu
- San Joan eliza, XVIII. mendean eraikitako kristiau eliza, neoklasiko estiloan.
- San Migel eliza, XVII. mendean eraikitako kristiau basilika, barroko estiloan.
- Azkoiengo kanpandorrea, Erdi Aroko dorrea, XVIII. mendean berregina. Azkoiengo ikur nagusia da.
- Azkoiengo gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
- Azkoiengo zubia, Arga ibaiaren gaineko zubi gotikoa, Erdi Aroan eraikia eta XVII. mendean berregina.
- Azkoiengo jauregia, XVIII. mendeko jauregi barrokoa.
Azkoiendar ospetsuakAldatu
- Martin Azkoiengoa I.a (?-1456), elizgizon eta Iruñeko apezpikua.
- Pablo Jimenez Navarro de Xaso (1666-1734), apaiz eta moje.
- Jose Joakin Iturbide (1739-1825), emigrantea Mexikon, Agustin de Iturbideren aita izan zen.
- Jose Gallostra Frau (1833-1888), politikari eta legelari.
- Bartolomé Feliú Pérez (1843-1918), zientzialari eta politikari.
- Migel Irigarai Gorria (1850-1903), abokatu eta politikari.
- Emilio Rodriguez Irazusta (1860-1919) Espainiar Estatuko Nortasun agiriaren asmatzailea.
- Santos Jorge Amatriain (1870-1941), musikagile eta kapera-maisu.
- Joxe Ulibarrena (1924-2020) eskultore eta etnografo.
- Josefina Campos Orduña (1942-), modista eta memoria historikoaren ekintzaile.
- Carlos Charles Zalduendo (1952-), errugbilari eta polizia.
- Maria Sagrario Gindulain Gerendiain (1959-), politikari eta Azkoiengo alkatea.
- Oscar Gil Oses (1995-), futbolari.
Herri senidetuakAldatu
Azagra ondorengo herriekin senidetuta dago:
IrudiakAldatu
Alde Zaharra zubitik
Udaletxea
Karrika
OharrakAldatu
ErreferentziakAldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Azkoien - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Faltzesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Cañada Juste, Alberto. (1976). La campaña musulmana de Pamplona : año 924. Diputación Foral de Navarra, Institución Príncipe de Viana, Consejo Superior de Investigaciones Científicas ISBN 84-235-0314-3. PMC 2647933. (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
- ↑ a b Nafarroako Entziklopedia Handia | AZKOIEN. (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
- ↑ a b «AZKOIEN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
- ↑ Rafael., Gómez Chaparro,. (1967). La desamortización civil en Navarra.. PMC 164415464. (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
- ↑ «Azkoien» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Udal gobernoa» Azkoiengo Udala (Noiz kontsultatua: 2022-07-02).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ Nafarroako gobernuak 2009ko Urtarrilaren 19an kaleratutako dekretua.
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Datuak: Q984865
Multimedia: Peralta
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azkoien
