Azkoien

Azkoien
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Azkoiengo herria Funestik ikusia.
; Bandera	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Arga-Aragoiko Erribera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Peralta <> Azkoien
Alkatea	María José Vidorreta Alfaro; (UPN)
Posta kodea	31350
INE kodea	31202
Herritarra	azkoiendar
Geografia
Koordenatuak	42°19′59″N 1°48′00″W / 42.333055555556°N 1.8°W42°19′59″N 1°48′0″W
Azalera	88,40 km²
Garaiera	289 metro
Distantzia	59,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	5.965 (2021: 14)
Dentsitatea	67,48 biztanle/km²
Zahartzea	% 20,93
Ugalkortasuna	‰ 52,23
Ekonomia
Jarduera	% 78,28 (2011)
Desberdintasuna	% 2,99 (2011)
Langabezia	% 12,71 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 1,90 (2018); % 0,84 (2010)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.peralta.es www.peralta.es

Azkoien^[3] ([as̻koi.en]) edo Peralta gazteleraz Nafarroako hegoaldean dagoen udalerria da, Erriberan kokatutakoa. Erriberriko merindadeko herri honek 6.009 biztanle zituen 2012ko urtarrilaren 1eko erroldaren arabera. Nafarroako hiriburutik 59 kilometrora dago.

GeografiaAldatu

Inguru naturala eta kokapenaAldatu

Herria, Nafarroa hegoaldean kokatzen da, Erriberriko merindadearen mendebaldean. Herrira heltzeko N-115 errepidea hartu behar da Tafalla-Rincon de Soto norabidean.

Azkoienek Faltzesekin egiten du muga iparraldean, Caparrosorekin ekialdean, Andosilla, San Adrián, eta Azagrarekin mendebaldean, eta Funes eta Martzillarekin hegoaldean.

Klima eta landarediaAldatu

Azkoiengo klimaren ezaugarriak iparreko ziertzo haizearen indarra eta maiztasuna, uda garaiko bero eta lehortea eta neguko haize hotzen indarra dira. Udaberri eta udazkenean laino itxiko egunak ohikoak dira, horrez gain, prezipitazioak nahiko urriak dira urte osoan zehar. Azkoienek klima mediterraneo-kontinentala dauka, Ebro ibaiko depresioko udalerri gehienek bezala. Urteko batez besteko tenperaturak 13 eta 14 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak nahiko txikiak, 400-450mm ingurukoak. Urteko egun euritsuak 60 baino ez dira izaten.

Landarediari dagokionez, makal bakan batzuk eta birlandaturiko alepo motako pinuak baino ez daude. Gizakiaren eraginez, jatorrizko landaredi gehiena galdu egin da.

HistoriaAldatu

Azkoien Nafarroako erresumaren defentsarako gotorlekuetako bat izan zen Erdi Aroan zehar. Erresumaren hego-ekialdeko mugatik gertu egonik, herria gune garai batean eraiki zen, horrela hiribildua hobeto defendatu ahal izateko. XII. mendean erresumaren barruti politiko-militar baten euskarrietako bat izan zen. Barruti horretako buruetako batzuk honakoak izan ziren: Fortún Sánchez (1027-1054), Antso Fortuñones (1063-1066), beste Fortún Sánchez bat (1080-1087), Jimeno Fortuñones (1096-1124), Martín de Leet (1135-1166), Jimeno Almoravid (1171-1176), García Bermúdez (1179-1182), Gonzalo de Baztán (1201), Rodrigo de Baztán (1210-1211) eta Hurtado de Mendoza (1237).

XII. mendean Azkoienek Gaztelako erresumaren erasoaldian mantenduriko fideltasuna saritzeko, Antso Ramirez erregeak hainbat pribilegio (foru) eman zizkien Azkoiengo herritarrei, horien artean hilabeteko lehen astelehenean merkatua egiteko eskubidea. Garai hartan, azkoiendarrak ibaiaren ondoan bizi zirela uste da, muinoaren gaineko jatorrizko kokagunetik hedatu ostean. Erregeak emandako foruak hainbat zergaren ordaindu beharraz libratu zituen herritarrak. 1366an kapareak herritarren herena ziren, eta juduekin batera, herriaren gehiengoa egiten zuten. 1398an Carlos III.a erregeak foruaren pribilegioak berretsi zituen.

XV. mendearen hasieran, Juan II.a eta Blanka erreginak Pierres de Peraltari eman zioten Azkoienen gaineko jabetza dohaintza moduan. Herria horrela jaurerri bihurtu zen, eta agaramontarren aldeko hiribilduetako bat. Ondorengo hamarkadetan, borroka ugari izan ziren, Azkoiengo agaramontarren eta beaumontarren artean. Azkoiengo jaurerriaren gaineko jabetza hainbat aldiz aldatu zen mendeak aurrera egin ahala. Faltzesko markesak, alkatea izendatzen zuen, eta udala alkateak eta lau erregidorek osatzen zuten. Erregidoreetako lehen hirurak nobleek izendatzen zituzten, eta laugarrena, nekazariek. 1629an kaputxinoen monasterioa sortu zen.

XIX. mendetik aurreraAldatu

XIX. mendearen erdialdean, jaurerriak bertan behera geratzean, Azkoien udalerri independente bihurtu zen. XIX. mendearen hasieran, Azkoienek hilabeteko lehen astelehenean merkatua antolatzen jarraitzen zuen. 1514an Gaztelako inbasioaren ondoren ere, Fernando Katolikoa erregeak eskubide hori berretsi zuen. Urteko azokarik garrantzitsuenak apirilaren 25ean eta maiatzaren 8an egiten ziren.

1847an, herrian bi eskola zeuden. Bata mutilena, 160 ikaslerekin, eta maisu eta pasante batekin. Bakoitzak 5.200 eta 1.580 erreal jasotzen zituen hurrenez hurren. Beste eskola neskena zen, bertan 100 neskak ikasten zuten, eta mutilen eskolan bezala, maistra eta pasante bat zeuden, 1.825 eta 770 errealeko soldatarekin. Azkoiengo parrokiak bikarioa eta hamabost onuradun zituen (hamazazpi 1802an), denak, bi izan ezik, Azkoiengo semeak, bat Iruñeko gotzainak aurkeztua, eta bestea Faltzesko markesak izendaturikoa.

1802an, kaputxinoen monasterioak hemeretzi abade zituen, baina XIX. mendeko Mendizabalen desamortizazioaren ondorioz, monasterioa bertan behera geratu zen eta erabilera erlijiosoa zeukan eraikina ospitale bihurtu zen. XIX. mendean herriak hainbat larre zeuzkan, Azkoien eta Funes bitartean hainbat abelburuk bazkatzen zuten, guztira 11.500 inguru (1847an 7.000 abelburura gutxitu ziren). 1802an, herrian irina ekoizten zuten bost errota zeuden (1847an bakarra zen), eta olioa ekoizten zuten beste lau errota.

XX. mendeaAldatu

1920ko hamarkadan Azkoienek irina ekoizten zuten bi lantegi zituen, olioa ekoizten zuten sei errota, zentral elektriko bat, bi pattar lantegi, eta kontserba eta txokolate lantegi bana. XX. mendearen hasieran ikastetxe pribatu bat sortu zen, herrian zeuden bi eskola publikoez gain. Eskolen finantzaketa bermatzeko, San Vicente de Paulen fundazioaren diru-laguntza ezinbestekoa zen. Horrez gain, ospitalearen beharrizanak asetzeko beste hiru fundazio zeuden: bat Miguel Ezpeleta jaunarena zen; beste bat XVIII. mendean sortua; eta Miguel Revuelta eta Ruiz jaunak 1907an sortutako beste bat.

EkonomiaAldatu

Azkoienek, inguruko herriek ez bezala, industria garrantzitsua garatu du XX. mendean. Horren adierazle Azkoyen eta Jofemar enpresa, taberna eta ostalaritzarako makinen alorrean; Jevit-Dynamobel, bulegoetarako altzarien sektorean; eta bestelako enpresa txikiak, hozte industrial eta elektronikaren sektoreetan.

Inguruko herrietako biztanleen lantokia da Azkoien gaur egun, horrela herrian industrialde handi bat dago, Funes, Faltzes eta Martzillako biztanleak egunero lanera joaten direna. Horrez gain, nekazaritza eta abeltzaintzarako gune bat dago, eta barazkien salmentarako hainbat enpresa daude. Nekazaritzak dena den, azken hamarkadetan garrantzia galdu du industriaren mesedetan.

Bardeako aprobetxamenduaAldatu

Horrez gain, Erdi Aroan, Azkoienek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Mélida, Caparroso, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Cabanillas, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibarra eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Parke eolikoaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Azkoien eta Funesko udalerrien artean, Nafarroako gobernuak eraikitako "Caluengo" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 49,50 megawattekoa da, eta parkearen jabea Nafarroako gobernua da gaur egun.

DemografiaAldatu

XX. mendean zehar populazioa nahiko egonkor mantendu zuen Azkoienek. Hala ere, 1980ko hamarkadan biztanle kopurua hazten hasi zen, eta 1990eko hamarkadatik XXI. mendeko lehen hamarkadara populazioa % 30 inguru hazi zen.

Azkoiengo biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 807 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %14,04 (Nafarroako batezbestekoaren gainetik).

PolitikaAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Azkoienen badago talde independente bat, Unión Peraltesa de Izquierdas (UPeI), PSNren ezkerrean kokatzen direnen bilgunea dena. Indar handia du eta udalbatzen osaketan eragin handia dute bere presentziak zein UPNk zein PSNk berarekiko duten harremanek.

2003an UPeI alderdirik bozkatuena izan zen eta sei zinegotzi eskuratu zituen, baina PSNren bi hautetsien botoek alkatetza UPNri (bost zinegotzi) eman zioten.

2007an UPeIk zazpi zinegotzi eta gehiengo osoa lortu zituen, eta PSNk zinegotzi bat galdu zuen. Baliogabeko botoak 30 izan ziren, zuriz emandako botoak 67, eta abstentzioa % 17,29koa. UPeI taldeko Juan José Basarte hautatu zuten alkate.

2011ko udal hauteskundeetan aldaketa gertatu zen berriro. UPN izan zen bozkatuena, eta zinegotzi bat gehiago eskuratu zuen (sei guztira). UPeIk bost erdietsi zituen (bi gutxiago), eta PSNk bat gehiago. PSNk biek abstentziora jo zutenez, UPNri alkatetza lortzeko aurre egingo zion alternatibarik ez zen gauzatu.

Azkoiengo udalbatza
Alderdia		2011ko maiatzaren 22a
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua
	Nafar Herriaren Batasuna (UPN)	6 / 13	1.378 (% 44,10)
	Unión Peraltesa de Izquierdas	5 / 13	1.188 (% 38,02)
	Nafarroako Alderdi Sozialista (PSN-PSOE))	2 / 13	446 (% 14,27)
Datuen iturria: 2011ko hauteskundeen emaitzak mir.es webgunean

UdaletxeaAldatu

1953an eraiki zen, eraikin zaharra eraitsi ostean. Hiru solairuko eraikina da, adreiluzko fatxadaduna. Fatxada nagusia, plaza nagusira dago zuzenduta. Beheko solairuan mugarrietan eutsitako erdi puntuko arkudun portikoa dago. Lehen solairuan balkoi korrituaren inguruan, dinteldun bost bao zabaltzen dira. Azken solairuan bestalde, arkudun iraganbidea dago.

HELBIDEA: Plaza Nagusia, 1

AlkateakAldatu

1991-1995	Juan Manuel Campo Bidondo	UPeI
1995-1999	Pedro Irigarai Iholdi	UPN
1999-2003	Jesús Hilario Campo Bidondo	UPeI
2003-2007	María Sagrario Gindulain	UPN
2007-2011	Juan José Basarte	UPeI
2011-2015	María José Vidorreta Alfaro	UPN

Azpiegitura eta garraioakAldatu

Autobuses OlloquiAldatu

Autobuses Olloqui autobus konpainiak Azkoien Calahorrarekin batzen du. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:

Funes - Martzilla - Azkoien - Andosilla - San Adrián eta Calahorra

CondaAldatu

Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Azkoien eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,02k zekien euskaraz hitz egiten.

2009ko urtarriletik Azkoiengo udalerriaren izen ofiziala Peralta <> Azkoien da^[4].

Jaiak eta ospakizunakAldatu

Peraltako jaiak iraileko lehen astean ospatzen dira Nievako Ama Birjinaren omenez. Jaiek bederatzi egun irauten dute.

Bestelako ospakizunen artean, San Blas jaiak otsailaren 3an, Gazteriaren jaiak, ekaina bukaeran, eta San Juan eguna daude.

KirolakAldatu

Azkoienek hainbat kirol elkarte eta talde dauzka:

Azkoien Kirol Kluba: udalerriko kirol elkarterik zaharrena da, 1927an sortua. Sei futbol talde dauzka guztira, adinaren arabera sailkatuta.
Peralta Saskibaloi Kluba: saskibaloian aritzen diren hiru taldek osatzen dute.
Peralta Atletico: 1993an atletismo zale batzuk sortutako atletismo taldea da.
Peralta Atletico emakumeen areto-futbol taldea: Nafarroako Kirol Jokoetan parte hartzeko sortutako taldea da eta udalaren diru-laguntzei esker jarri zen martxan.
Atalaya Eskubaloi Kluba: Herrian dagoen eskariaren araberako kluba da. Gaur egun gizonezkoen talde bakarra dago.
Atalaya Triatloi Kluba: 2003ko abenduan sortutako triatloi taldea da.
Nafarroako Carp Arrantza Elkartea: 2003an sortu zen, arrantza lehiaketetan parte hartuz. Horrez gain, adin desberdinetako pertsonei zuzendutako arrantza ikastaroak antolatzen dituzte.
Azkoiengo Ehiztarien Elkartea: Ehiza gustoko duten azkoiendarrak biltzen dituen elkartea da.

Ondasun nabarmenakAldatu

San Joan Ebanjelariaren elizaAldatu

San Juan Ebanjelariaren eliza, estilo neoklasikoko eraikina, elizaren organoa balio handikoa da. Elizaren kanpandorrea, adreiluz egina dago, eta XVIII. mendean eraiki zen, gaur egun herriko ikurretako bat da. Eliza 1826 eta 1833 urteen artean eraiki zen Gasteizko Manuel Angel Txabarri arkitektoaren proiektuaren arabera. Elizak hiru nabetan banatutako oinarri laukizuzena dauka. Erdiko nabea besteak baino zabalagoa da, eta poligono itxurako aurrealdea dauka.

Parrokiaren erdian, lau zutabe toskanar daude, eta hauen gainean erdiguneko egitura eusten da.

San Migel basilikaAldatu

San Miguel arka-aingeruaren basilika, kaputxinoen komentuaren zati da eta elizak gurutze latinoaren oinarria dauka. Barruan Peroko Ama Birjinaren erretaula barrokoa, eta hainbat irudi rokoko daude. 1629an egin zuten, gurutze latindarraren oinarriarekin, eta erdi kanoidun gangez estalita.

GazteluaAldatu

Erdi Aroan Azkoiengo gunerik garaienean, herriaren defentsarako gaztelua zegoen (X. mendean eraiki zen). Gaztelua zegoen gunea "Talaia" izena dauka gaur egun. Tibalt I.a erregearen garaian, 1237an gazteluko gobernadorea Hurtado Mendoza zalduna zen eta 1256an Corbarán Leet. 1280an gazteluko burua Diego Perez Sotes zenean, ogia egiteko labe berria eraiki zen. 1307an Juan Ruiz Funes gobernadore zenean, gazteluko etxe eta dorreak berriztu ziren.

1378an Azkoienek Gaztelako ejertzitoaren erasoak jasan zituen, eta urteetako erasoen ondorioz, gazteluak kalte handiak jasan zituen. XV. mende hasierako dokumentuen arabera, 1400ean gazteluko dorre nagusia hondamen egoeran zegoen jada. Bost urte beranduagoko dokumentu baten arabera, dorrea «caída es grant tiempo ha», baina gaztelua oraindik zutik zegoela badakite historialariek.

JauregiaAldatu

Erdi Aroan Azkoienen Nafarroako erregeen jauregi bat egon zen. 1377an erregeak Azkoiengo Gartzia Martinezi (Carlos II.a erregearen kontseilariari) eman zion dohaintza moduan. Ondorengo mendeetan, jauregiak hainbat jabe desberdin izan zituen (XVIII. mendean esaterako, Granada Egako dukea zen Nafarroako mariskalarena zen.

BestelakoakAldatu

Portil de Lobos: Mendiaren goialdean dagoen gune aurreerromanikora sartzeko erabiltzen zen atea.
Jauregia: Kale Nagusian dagoen XVIII. mendeko jauregia.
San Pedro baseliza: Eraikuntza modernoa izan arren, baseliza barruan 1600 urtearen inguruko San Pedroren irudi erromanista dago.
Santa Luzia baseliza: erabat hondaturik dagoen baseliza zaharra.
San Silvestre baseliza: Hainbat aldaketa izan ditu eraiki zenetik.
Arga ibaiaren gaineko zubia