Murillo el Cuende (kontzejua)
Murillo el Cuende[1][a] edo Murelu Konde[b] (Murillete[c] lagunartean) Aragoiko Erriberako Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Erdialdea eskualdean.
Murillo el Cuende Murelu Konde | ||
---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | ||
Herriko ikuspegia ekialdetik | ||
| ||
Kokapena | ||
Herrialdea | Nafarroa Garaia | |
Eskualdea | Erdialdea | |
Udalerria | Murelu Konde | |
Administrazioa | ||
Mota | kontzeju | |
Izen ofiziala | Murillo el Cuende | |
Burua (2015-2023) | Arcangel Vicente Azpiroz Garde (kontzejuburua) | |
Posta kodea | 31391 | |
Herritarra | murillotar, mureluar | |
Ezizena | Murillete | |
Geografia | ||
Koordenatuak | 42°23′52″N 1°37′47″W / 42.39778°N 1.62972°W | |
Azalera | 7,17 km² | |
Garaiera | 337 metro | |
Distantzia | 52,6 km (Iruñetik) | |
Demografia | ||
Biztanleria | 41 (2021) |
2021 urtean 41 biztanle zituen.
Bertako biztanleak murillotarrak edo mureluarrak dira.
Izena
aldatuMurillo el Cuende edo Murelu Konde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Murillo el Cuende
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Moriello del Cuende
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Murieyllo de Cuende (1257)
- Murieyllo del Conde (1268)
- Muriello Comitis (1280)
- Murieyllo el Cuende (1330)
- Murillet (1349)
- Murieillo del Cuende (1366)
- Murillo el Cuende (1800)
- Murillete (1802)
- Murillo el Cuende (1956)
- Murelu Konde (1974)
- Murelu Konde (1979)
Etimologia
aldatuMurillo el Cuende gaztelaniatzatutako bertsioa eta Murelu Konde bertsio euskaratua Muriello del Cuende nafar erromantzetik datoz.
Murillo lehen ertzak, Nafarroako beste hainbat harresik bezala, harresi batekin du zerikusia, eta ziurrenik herriko gazteluari egingo dio erreferentzia. Gaztelua IX. mendeko gotorleku garrantzitsua izan zen, hiribilduaren iparraldeko muino baten gainean eraikia, eta 1516an Cisneros kardinalaren aginduz eraitsi zuten arte iraun zuen, Nafarroako konkista berriari eusteko. Hormen eta dorrearen aztarnak geratzen dira.
Hain zuzen ere, izenaren bigarren zatiak, Cuende edo Konde izenak, konde egiten dio erreferentzia. Cuende hitza nafar erromantzetik dator, eta nik diptongazio analogikoa gordetzen dut, egungo gaztelania eta aragoiera ez bezala.
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arasatze edo Arasaltz nolabait euskaratuta,[3] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Harasatze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Murillo el Cuende aukeratu zuen arren.
Udalerri horren izen ofiziala Murillo el Cuende da, eremu ez-euskaldunean dagoenez, gaztelaniazko izena baino ez baita ofiziala. Euskaraz, Euskaltzaindiak dio euskarazko arauzko izena Murillo el Cuende dela. Hala eta guztiz ere, euskaldunen sektore handi batek Murelu Konde forma erabiltzen du.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuMurillo el Cuende edo Murelu Konde herriko armarriak honako blasoi hau du:[4]
« | Hondo zuri batez eta aurrean hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdikoa alboetakoak baino handiagoa. Erdiko dorrearen gainean olibondoaren hiru adar daude. | » |
Olibondo adarrek Olibako monasterioarena zela adierazten dute. Zigilu zaharrenetan hiru adarrak bakarrik agertzen dira.
Geografia
aldatuMurillo el Cuende edo Murelu Konde Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian.
Inguru naturala eta kokapena
aldatuMurillo el Cuende edo Murelu Konde Erriberriko merindadeko herria da, Bardeatik iparraldera, eta Erriberritik hamar kilometro hegoaldera. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Kaparrotsu edo Erriberri abiapuntutzat harturik.
Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.[5][6]
Klima eta landaredia
aldatuHerriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.
Murillo edo Murelu iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.
Estazio meteorologikoa
aldatuMurillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 23.0 | 28.0 | 32.0 | 38.5 | 42.0 | 47.0 | 43.0 | 41.0 | 33.0 | 27.0 | 21.0 | 47.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.8 | 12.1 | 16.2 | 18.3 | 23.0 | 28.3 | 31.4 | 31.0 | 26.6 | 20.6 | 14.0 | 10.2 | 20.1 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.5 | 6.9 | 10.2 | 12.3 | 16.7 | 21.2 | 23.9 | 23.7 | 19.9 | 15.1 | 9.4 | 6.1 | 14.2 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.3 | 1.7 | 4.2 | 6.3 | 10.3 | 14.2 | 16.4 | 16.4 | 13.2 | 9.5 | 4.9 | 2.0 | 8.4 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -7.0 | -7.0 | -3.0 | 1.0 | 5.0 | 8.0 | 7.0 | 4.0 | -1.0 | -8.0 | -13.0 | -13.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 27.7 | 22.9 | 25.9 | 50.9 | 48.3 | 31.6 | 22.1 | 25.0 | 42.4 | 47.7 | 41.1 | 35.8 | 421.5 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 32.5 | 26.6 | 31.0 | 44.2 | 50.6 | 42.2 | 35.8 | 83.0 | 84.2 | 45.5 | 42.5 | 41.2 | 84.2 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.1 | 8.2 | 7.7 | 10.3 | 9.7 | 6.4 | 4.6 | 4.7 | 5.8 | 9.6 | 10.9 | 9.7 | 97.6 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.7 | 0.8 | 0.4 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.6 | 2.7 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] |
Historia
aldatuBere eliza Petri Rodezkoa gotzainak eman zion Okzitaniako Santa Feko abadiari 1092an. Tokia Lope IV.a Diaz Harokoarena izan zen, Bizkaiko jauna, eta honek, 1277an, Gillen Marcel Iruñeko burgesari eman zion bahian. Hala eta guztiz ere, 1280an, hiribilduak 60 kahitzeko gari eta garagar eta olozko beste hainbateko urteko petxa bat zor zion Koroari, eta, ondoren, Karlos II.a Nafarroakoak Olibako monasterioari eman zion 1349an. Gaztelarekiko liskarren ondorioz (1378-1379), Karlos III.a Nafarroakoak bere kuota murriztu zuen 1418ko kuartelengatik, baina Nafarroako Gerra Zibilak erabat hondatu zuen. Hurrengo mendearen hasieran birpopulatu zen. Murillete ere deitu zitzaion.
Erregeak 1737an jurisdikzio kriminala Joan Bautista Iturralderi saldu zion. Eta 1802an Murilloko kondearena zen, alkatea izendatzen zuena eta herriarengandik 280 gari lapurreta eta 120 garagar lapurreta hautematen zituena.
XIX. mendean jaurerriak kendu ondoren, Murillete erregimen komuneko udaletxea zuen hiribildu gisa geratu zen. 1847an eskola bat zuen, urtean 840 erreal zituena, parrokiak priore bat eta onuradun bat zerbitzatzen zituen, erregeak edo gotzainak aurkeztuak, hutsik zegoen garaiaren arabera; tokiko bideak zituen, egoera onean, Erriberako errepide hurbilaz gain, eta horren gainean salmenta bat zuen.
1846an, Traibuenas udalerria haun sartu zuten, eta biak udalerri berriko kontzeju bihurtu ziren, Murillok Traibuenas baino gehiago bazuen ere. 1855ean Nafarroa Garaian 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriak Murillon izandako eragina, txikia izan zen.
Demografia
aldatu2021 urteko erroldaren arabera 41 biztanle zituen Murillo el Cuende edo Murelu Konde kontzejuak.[9]
2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
69 | 67 | 66 | 58 | 56 | 52 | 49 | 48 | 46 | 49 | 45 | 50 | 61 | 59 | 44 | 41 | 46 | 45 | 41 | 47 | 46 |
Politika
aldatuMurillo el Cuendeko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Arcangel Vicente Azpiroz Garde da.
Kontzejua
aldatuMurillo el Cuendeko kontzejua kontzejukidek osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Arcangel Vicente Azpiroz Garde da.
Kontzejuburuak
aldatu2011tik, Murillo el Cuendek kontzejuburu bat izan du:
Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
- | 2011 | 2015 |
Arcangel Vicente Azpiroz Garde | 2015 | 2019 |
Arcangel Vicente Azpiroz Garde | 2019 | jardunean |
Garraioa
aldatuNafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 linea zerbitzua ematen dio kontzeju honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du NA-5332 errepidean, Arradarantz eta Tafallarantz.
|
325 linea linea erregularra den arren, udalerriko hiru geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.
Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean. Autobusak honako ibilbidea egiten du:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[10]
Koldo Zuazok, 2010ean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[11]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerria eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,63k zekien euskaraz, 2010ean % 0,60k eta 2018n % 3,30k.
Jaiak
aldatu- San Isidroko eguna, maiatzaren 15ean
- Santa Feko jaiak, abuztuaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Santa Fe eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Gurutze Sainduaren baseliza, XI. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Murillo el Cuende - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) Mairaga-Erdialdea Mankomunitatearen webgunean adierazten dute eskualde horretakoa dela.
- ↑ Euskaltzaindiak 151. arauan (5. orrialdea) dio Aragoi beherea (-a) izena duela Nafarroako eskualde geografiko horrek.
- ↑ .
- ↑ Kaparrotsuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Murillo el Cuende» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.