Murillo el Cuende
Murillo el Cuende[3][a] edo Murelu Konde[b] Euskal Herriko udalerri-konposatu bat da, Murillo el Cuende edo Murelu Konde, Traibuenas eta Arrada herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 59,4 kilometrora. Altuera 301 eta 427 metro artekoa da, eta 59,40 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 673 biztanle zituen.
| Murillo el Cuende Murelu Konde | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||
 Udalerria Arradako San Nikolas elizatik | |||||||||
| |||||||||
 | |||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea |  Erriberri | ||||||||
| Eskualdea | Erdialdea | ||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||
| Barrutia | Tafalla | ||||||||
| Izen ofiziala |  Murillo el Cuende | ||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Miguel Angel Enciso Martinez (Nafarroako Alderdi Sozialista) | ||||||||
| Posta kodea | 31391 | ||||||||
| INE kodea | 31178 | ||||||||
| Herritarra | murillotar, mureluar | ||||||||
| Geografia | |||||||||
| Koordenatuak | 42°21′00″N 1°35′30″W / 42.35006118°N 1.59171132°W42°21′00″N 1°35′30″W / 42.35006118°N 1.59171132°W | ||||||||
| Azalera | 59,4 km² | ||||||||
| Garaiera | 301-427 metro | ||||||||
| Distantzia | 65,9 km (Iruñetik) | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria | 673 (2021:  0) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 11,33 biztanle/km² | ||||||||
| Zahartzea[1] | % 30,69 | ||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 53,57 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera[1] | % 79,8 (2011) | ||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||
| Langabezia[1] | % 14,24 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 3,30 (2018:  %2,7) | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
| Sorrera | 1845. urtean | ||||||||
| Webgunea | www.murilloelcuende.es | ||||||||
Udalerriak lehenengo herriaren izena hartzen du, eta, gainera, Udalaren egoitza mantentzen du. Hala ere, gazteena da Arrada, 1960ko hamarkadan sortua, hiruetan jendetsuena eta udalburu aritzen dena. Aragoi ibaiaren bi ertzetan dago udalerria, Aragoiko Erribera izeneko eremuan. Arrada Zaharra nabarmentzen da, karrika bilbadura eta babeserako harresia dituen Erdi Aroko herri hustua.
Bertako biztanleak murillotarrak edo mureluarrak dira.
IzenaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Murillo el Cuende
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Moriello del Cuende
Udalerriak Murillo el Cuende edo Murelu Konde izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.
EtimologiaAldatu
Murillo el Cuende gaztelaniatzatutako bertsioa eta Murelu Konde bertsio euskaratua Muriello del Cuende nafar erromantzetik datoz.[erreferentzia behar]
Murillo lehen ertzak, Nafarroako beste hainbat harresik bezala, harresi batekin du zerikusia, eta ziurrenik herriko gazteluari egingo dio erreferentzia. Gaztelua IX. mendeko gotorleku garrantzitsua izan zen, hiribilduaren iparraldeko muino baten gainean eraikia, eta 1516an Cisneros kardinalaren aginduz eraitsi zuten arte iraun zuen, Nafarroako konkista berriari eusteko. Hormen eta dorrearen aztarnak geratzen dira.
Hain zuzen ere, izenaren bigarren zatiak, Cuende edo Konde izenak, konde egiten dio erreferentzia. Cuende hitza nafar erromantzetik dator, eta nik diptongazio analogikoa gordetzen dut, egungo gaztelania eta aragoiera ez bezala.
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arasatze edo Arasaltz nolabait euskaratuta,[4] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Harasatze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Murillo el Cuende aukeratu zuen arren.
Udalerri horren izen ofiziala Murillo el Cuende da, eremu ez-euskaldunean dagoenez, gaztelaniazko izena baino ez baita ofiziala. Euskaraz, Euskaltzaindiak dio euskarazko arauzko izena Murillo el Cuende dela. Hala eta guztiz ere, euskaldunen sektore handi batek Murelu Konde forma erabiltzen du.
EzaugarriakAldatu
ArmarriaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdikoa alboetakoak baino handiagoa. Erdiko dorrearen gainean olibondoaren hiru adar daude. | » |
Olibondo adarrek Olibako monasterioarena zela adierazten dute. Zigilu zaharrenetan hiru adarrak bakarrik agertzen dira.
BanderaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko banderak herriko armarri dauka hondo urdin baten gainean.
GeografiaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.
MugakideakAldatu
Inguru naturala eta kokapenaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erriberriko merindadeko udalerria da, Bardeatik iparraldera, eta Erriberritik hamar kilometro hegoaldera. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Kaparrotsu edo Erriberri abiapuntutzat harturik.
Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.[6][7]
Klima eta landarediaAldatu
Udalerriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.
Murillo edo Murelu iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.
Estazio meteorologikoaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]
 Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 23.0 | 28.0 | 32.0 | 38.5 | 42.0 | 47.0 | 43.0 | 41.0 | 33.0 | 27.0 | 21.0 | 47.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.8 | 12.1 | 16.2 | 18.3 | 23.0 | 28.3 | 31.4 | 31.0 | 26.6 | 20.6 | 14.0 | 10.2 | 20.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.5 | 6.9 | 10.2 | 12.3 | 16.7 | 21.2 | 23.9 | 23.7 | 19.9 | 15.1 | 9.4 | 6.1 | 14.2 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.3 | 1.7 | 4.2 | 6.3 | 10.3 | 14.2 | 16.4 | 16.4 | 13.2 | 9.5 | 4.9 | 2.0 | 8.4 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -7.0 | -7.0 | -3.0 | 1.0 | 5.0 | 8.0 | 7.0 | 4.0 | -1.0 | -8.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 27.7 | 22.9 | 25.9 | 50.9 | 48.3 | 31.6 | 22.1 | 25.0 | 42.4 | 47.7 | 41.1 | 35.8 | 421.5 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 32.5 | 26.6 | 31.0 | 44.2 | 50.6 | 42.2 | 35.8 | 83.0 | 84.2 | 45.5 | 42.5 | 41.2 | 84.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.1 | 8.2 | 7.7 | 10.3 | 9.7 | 6.4 | 4.6 | 4.7 | 5.8 | 9.6 | 10.9 | 9.7 | 97.6 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.7 | 0.8 | 0.4 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.6 | 2.7 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9] | |||||||||||||
BanaketaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriak 3 kontzeju ditu:
- Arrada (udalburua)
- Murillo el Cuende/Murelu Konde
- Traibuenas
Gainera, udalerrian herri hustu bat da:
HistoriaAldatu
XIX. mendearen erdialdean egungo udalerria eratzen hasi zen. Traibuenas XIX. mendearen lehen erdian desagertutako jaurerrien jurisdikzioaren mende egon zen. 1846an, Traibuenas Murelu Konde udalerrian sartu zuten, eta biak udalerri berriko kontzeju bihurtu ziren, Murillok Traibuenas baino gehiago bazuen ere. 1855ean Nafarroa Garaian 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriak Murillon izandako eragina, txikia izan zen.
Arradako kontzejua, 1972an sortu zen, Nafarroako Foru Aldundiarekin sinaturiko akordioaren ondorioz. Kontzejua Traibuenasko lurretan sortu zen. Kontzeju berriak 2609 hektareako azalera izango zuen, Espainiako Kolonizazio Institutuak herrigune berriak kolonizatzeko eginiko politikaren barnean. Arradako kontzejuko lehen bizilagunak 1960ko hamarkadaren hasierakoak dira, garai hartan hasi zirelako bertan etxeak eraikitzen. Kontzeju independentea eratu arte, Traibuenasko kontzejuko juntaren menpe izan ziren.
DemografiaAldatu
2021 urteko erroldaren arabera 673 biztanle zituen Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriak.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 259 | 400 | 458 | 361 | 393 | 375 | 353 | 404 | 478 | 464 | 384 | 380 | 324 | 636 | 598 | 657 | 646 | 683 | 673 |
EkonomiaAldatu
Udalerrikoko jarduera ekonomiko nagusiak bi dira: industria eta batez ere nekazaritza. Biztanle gehienak nekazaritzarekin zerikusia duten lanetan aritzen dira, gehienbat Murelu Konde eta Traibuenasko kontzejuetan. Azken horretan, mahasti ugari dago landaturik, eta eskualdeko ardogintza enpresa garrantzitsu bat bertan dago.
Arradako egoera desberdina da, betan bizi diren familia bakoitzak, IRYDA elkarteari erositako lur zati bat dauka, baina gaur egun, lur horiek, ortu osagarriak baino ez dira. Zerri eta ardi abere-lurren ustiategiak nagusi dira bertan, guztira lau ustiategi daudelarik. Horrez gain, 25 pertsona enplegatzen dituen elementu elektromagnetikoak ekoizten dituen lantegi bat dago. Orokorrean, biztanle gehienak, Kaparrotsu eta Tafallan dauden lantegietan egiten dute lan.
PolitikaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko udaletxea Arrada kontzejuan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.
HauteskundeakAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Nafarroako Alderdi Sozialista | - | 2 | 1 | 2 | 2 | 1 | 3 | 3 | 5 | 5 | 7 |
| Nafar Herriaren Batasuna | - | - | - | 3 | 4 | 5 | 3 | 4 | 2 | 2 | - |
| Independenteetako Independenteak | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | |
| Nafarroako Independenteak | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - |
| Espainiako Independenteen Plataforma | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - |
| Arradako Independenteak | 4 | - | - | 2 | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratiko eta Soziala | - | - | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Arradako Gurutze Saindua | - | - | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Alianza Popular-Alderdi Demokrata Popularra | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Traibuenasko Independenteak | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Murelu Kondeko Independentea | 2 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeakAldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
UdalaAldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea Arrada udalburuan dago. Udaletxea XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz. Beheko solairua harriz eginda dago eta lehen solairuan balkoi korritu bat ageri da. Balkoirantz zabaldutako bi hutsalen artean udalerriko armarria dago.
- HELBIDEA: Santa Fe Plaza, 5
Egungo banaketaAldatu
Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:
- Sergio Esparza Choves (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Nerea Monsegur Rivas (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Eneko Perales Cabañas (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Ignacio Piñero Bravo (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Jose Maria Rada Bravo (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Estibaliz Ruiz Saez (Nafarroako Alderdi Sozialista)
AlkateakAldatu
1979tik, Murillo el Cuende edo Murelu Konde 4 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[11] | |
| Santiago Hualde Ibiricu[12] | 1979 | 1983 | Arradako Independenteak | |
| Santiago Hualde Ibiricu[12] | 1983 | 1987 | Alianza Popular-Alderdi Demokrata Popularra | |
| Jesus Maria Mar Iturbide[12] | 1987 | 1991 | Arradako Gurutze Saindua | |
| Angel Arnaudas Granell | 1991 | 2011 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Jesus Maria Mar Iturbide | 2011 | 2015 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Miguel Angel Enciso Martinez | 2015 | jardunean | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
GarraioaAldatu
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Udalerriak hiru autobus geldialdiak ditu: bat Murillo el Cuende edo Murelu Konde kontzejuan, bertze Traibuenasen eta bertze bat Arradan. Hirurek Arradarantz eta Tafallarantz zerbitzuak hartzen dituzte.
|
325 linea linea erregularra den arren, udalerriko hiru geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.
Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean. Autobusak honako ibilbidea egiten du:
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]
Koldo Zuazok, 2010ean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Murillo el Cuende edo Murelu Konde eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,63k zekien euskaraz, 2010ean % 0,60k eta 2018n % 3,30k.
JaiakAldatu
- Murelu Kondeko San Isidroko eguna, maiatzaren 15ean
- Arradako San Isidroko jaiak, maiatzaren hirugarren asteburuan
- Arradako erromeria, ekainaren lehengo asteburuan
- Murelu Kondeko Santa Feko jaiak, abuztuaren azken asteburuan
- Traibuenasko San Joango jaiak, irailaren lehengo asteburuan
- Arradako Gurutze Santuaren eguna, irailaren 14an
Ondasun nabarmenakAldatu
- Arrada Zaharra, Erdi Aroko herri hustua eta hiri-gotorlekua.
- Arradako San Nikolas eliza, XII. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
- Arradako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
- Arradako Gurutze Sainduaren eliza, XX. mendean eraikitako krisitiau eliza.
- Murelu Kondeko Santa Fe eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Murelu Kondeko Gurutze Sainduaren baseliza, XI. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Traibuenasko San Joan Bataiatzailea eliza, XVI. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko-pizkundar estiloan.
- Traibuenasko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
IrudiakAldatu
Arrada Zaharreko karrika
_028.jpg)
.jpg)
OharrakAldatu
ErreferentziakAldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) Mairaga-Erdialdea Mankomunitatearen webgunean adierazten dute eskualde horretakoa dela.
- ↑ Euskaltzaindiak 151. arauan (5. orrialdea) dio Aragoi beherea (-a) izena duela Nafarroako eskualde geografiko horrek.
- ↑ .
- ↑ Kaparrotsuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Murillo el Cuende» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «MURILLO EL CUENDE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-25).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Datuak: Q1772987
Multimedia: Murillo el Cuende
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murillo el Cuende
