Wikipedia

Egunkari

eguneroko argitalpena gerterei buruzko hainabt albiste, artikulu, iritzi, editorial eta iragarkirekin

Artikulu hau egunero kaleratzen den argitalpenari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Egunkari (argipena)».

Egunkaria, kazeta edo egunerokoa egunero kaleratzen den argitalpena da, bereziki albisteak ematen dituena.

Nazioarteko egunkariak salgai Kairon
Informazioaren egitura albisteetan

Eguneroko berriak dakartzan aldizkakoa da. XIX. mendearen hasieran sortu ziren lehenengo egunkariak, orduan bete zirelako, lehendabiziko aldiz, egunkari bat sortzeko baldintzak. Berri iturburuen iraunkortasuna ikusi zenean, lehenengo agentziak sortu, eta berriak igortzeko sistemak jarri ziren: garraiobideak eta hasierako telegrafia sistemak. Orobat, papergintza eta inprimaketarako sistemak ere hobetu egin ziren. Gaur egun, egunkariak hainbat sailetan banatuta egoten dira: kudeaketa, erredakzioa eta inprimaketa. Erredakzioa da kazetaritzari gehien dagokiona; bi sailetan banatzen da: erredakzioa bera (aldi berean sailetan banatua) eta maketazioa, egunkariaren orrien banaketa eta bertan berriak zein lekutan eta nola jarri erabakitzen duena.[1]

Munduko lehen kazeta, Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien, 1605ean argitaratu zuen lehen aldiz Johann Carolusek Estrasburgon.

Tradizionalki, egunkariak inprimatuta argitaratu izan dira (normalean, egunkari-papera deritzon kalitate baxuko paper merke batean). Hala ere, gaur egun, egunkari gehienak webguneetan ere argitaratzen dira sareko egunkari gisa, eta batzuek inprimatutako bertsioak erabat baztertu dituzte.

Egunkariak XVII. mendean garatu ziren merkatarientzako informazio-orri gisa. XIX. mendearen hasieran, Europako hiri askotan, baita Ipar eta Hego Amerikan ere, egunkariak argitaratzen zituzten.

Independentzia editorial: kazetaritzaren kalitate eta tirada handia duten egunkari batzuk ereduzko egunkari gisa ikusten dira.

Interneten etorrerarekin, gaur egun, egunkari asko digitalak dira; beren berriak, formatu fisikoan baino, sarean aurkezten dira, eta, gaur egun, batez ere horren ondorioz, egunkarien paperezko aleen salmenten beherakada dago.

Izenak aldatu

Sarreran emandako izenez gain, hauek dira Euskaltzaindiaren Hiztegian ematen diren beste aldaera batzuk: berripaper eta periodiko (Heg.), batzuetan izparringi[neol. 1].

Ikuspegi orokorra aldatu

 
DeNieuwe Tijdingheren 1619ko edizio bat.
 
Pertsona bat egunkaria irakurtzen
 
The New York Timesen lehen orrialdea Armistizio egunean, 1918

Berripaperak, normalean, egunero edo astero argitaratzen dira. Astekariak ere berripaperak dira, baina aldizkari formatua dute. Interes orokorreko egunkariek, normalean, estatu eta nazioarteko albisteei buruzko albisteak eta erreportajeak argitaratzen dituzte, baita tokiko albisteei buruzkoak ere. Albisteek gertaera eta pertsonaia politikoen, negozio eta finantzen, krimen, eguraldia eta hondamendi naturalei buruzko berriak biltzen dituzte baita osasuna eta medikuntza, zientzia, informatika, teknologia, kirolak, entretenimendua, gizartea, janaria eta sukaldaritza, arropa eta etxeko moda eta arteak ere.

Normalean, egunkaria ataletan banatzen da talde handi horietako bakoitzerako (A, B, C eta abar etiketatuak, orri-aurrizkiekin A1-A20, B1-B20, C1-C20 eta abar orrialde-zenbakiak ematen dituztenak). Egunkari tradizional gehienek editore batek (edo papereko erredakzio-batzordeak) idatzitako editorialak eta gai publiko bati buruzko iritzia adierazten duten orrialde editorial bat ere ageri dute, idazle gonbidatuek idatzitako op-eds izeneko iritzi-artikuluak (normalean editorialaren sekzio berean egoten direnak) eta zutabegileen iritzi pertsonalak adierazten dituzten zutabeak; horiek, normalean, albisteen datu gordinak informazio bilakatzen saiatzen diren analisiak eta sintesiak eskaintzen dizkiete irakurleari zer esan nahi duen guztia argituz ados egon dedin konbentzituz. Egunkarietan, izendapenik ez duten artikuluak ere sartzen dira; artikulu horiek langile-idazleek idazten dituzte.

Egunkari gehienak negozioak dira, eta gastuak harpidetza-sarreren, kioskoen salmenta eta publizitate-sarreren nahasketa batekin ordaintzen dituzte (beste negozio edo pertsona batzuek ordaintzen dute orrietan eskelak edo iragarkiak jartzeko, bistaratzeko iragarkiak, sailkatutako iragarkiak eta haien lineako baliokideak barne). Egunkari batzuk gobernuen mende daude, edo, behintzat, gobernuak finantzatzen ditu, eta, orduan, publizitate-sarreren eta errentagarritasunaren mendekotasuna ez da hain kritikoa bizirauteko. Egunkari baten independentzia editoriala, beraz, norbaiten interesen mende dago beti, jabeak, iragarleak edo gobernuak izan. Independentzia editorial handikoa, kazetaritzaren kalitate handikoa eta tirada handia duten egunkari batzuk erreferentzia-egunkari gisa hartzen dira.

Egunkari gehienak, kazetariak beren nominan enplegatzeaz gain, albiste agentzietara ere harpidetzen dira (kable-zerbitzuak) (adibidez, Associated Press, Reuters edo Agence France-Presse); horiek kazetariak enplegatzen dituzte albisteak aurkitu, bildu eta berri emateko, eta edukia egunkari ezberdinei saltzen diete. Mundu osoko berrien gastua bikoiztea saihesteko modu bat da. 2005. inguruan, munduan, 6.580 egunkari-titulu zeuden, gutxi gorabehera, zeinak inprimatutako 395 milioi ale saltzen zituzten (AEBn, 1.450 tituluk 55 milioi ale saltzen zituzten)[2]. 2000 hamarkadaren amaieratik 2010eko hamarkadaren arteko atzeraldi globalak (doako webguneetan oinarritutako alternatiben hazkunde azkarrarekin batera) publizitatearen eta banaketaren gainbehera eragiten lagundu zuen; izan ere, egunkari askok eragiketak murriztu behar izan zituzten galerak geldiarazteko[3]. Mundu osoko urteko diru-sarrerak 100.000 milioi dolarretara hurbildu ziren 2005-2007an, eta, gero, behera egin zuten 2008-2009ko mundu mailako finantza krisian. 2016an, diru-sarrerak 53.000 milioi dolarretara jaitsi ziren, eta, argitaletxe garrantzitsu guztiei, kalte egin zien lineako diru-sarrerak lortzeko ahaleginak helburutik urrun geratu zirelako[4].

Publizitate-sarreren jaitsierak inprimatutako eta sareko hedabideetan zein gainerako euskarri guztietan eragin zuen. Inprimatutako publizitatea, garai batean, irabaziak eman zituen, baina asko jaitsi zen, eta sareko publizitatearen prezioak inprimatutakoenak baino baxuagoak izan ohi dira. Publizitatea birmoldatzeaz gain, Internetek (bereziki webguneak) inprimatze hutsaren garaiko negozio ereduak ere zalantzan jarri ditu, oro har, argitalpenean (besteekin informazioa partekatzea) eta, zehatzago, kazetaritzan (berria bilatzeko, muntatzeko eta haren berri emateko). Gainera, sareko egunkari eta beste iturri askotatik estekatutako artikuluak biltzen dituzten albiste-gehitzaileen gorakadak web trafikoaren fluxuan eragiten du. Lineako egunkarien ordainsaria areagotzea eragin horiei aurre egitea izan daiteke. Oraindik argitaratzen den egunkaririk zaharrena Ordinari Post Tijdender da, Stockholmen sortu zena 1645ean.

Definizioak aldatu

Egunkariek lau irizpide betetzen dituzte normalean[5][6]:

  • Irisgarritasun publikoa: bere edukiak nahiko eskuragarri daude; tradizionalki prentsa-kioskoetan, dendetan eta liburutegietan saltzen edo banatzen da, eta, 1990eko hamarkadaz geroztik, Interneten eskuragarri jarri dira sareko egunkarien webguneekin. Sareko egunkariek, Interneterako sarbidea duten pertsonek egunkarietarako sarbidea areagotu duten arren, Internetera edo ordenagailurako sarbidea ez duten pertsonek (adibidez, etxerik gabeko pertsonak, pobreak eta urruneko edo landa-eskualdeetan bizi diren pertsonak) litekeena da Internetera sartzea ezinezkoa izatea, eta, beraz, ezin izango dute sareko albisteak irakurri. Alfabetatua ez izatea ere eragozpena da egunkariak (paperean edo sarean) irakurtzeari etekina ateratzeko.
  • Aldizkakotasuna: Berripaperak aldizka argitaratzen dira, normalean egunero edo astero. Horrek egunkariek sortu berri diren albiste edo gertakariei buruzko informazioa eman dezaketela bermatzen du.
  • Onarpena: Bere informazioa eguneratuta dago. Egunkari inprimatu baten gaurkotasun-maila, egunkaria inprimatu eta banatzeko denbora beharrak mugatzen du. Hiri nagusietan, goizeko edizio bat eta eguneko egunkari beraren arratsaldeko edizio bat egon daitezke; bigarren edizioan, goizeko edizioa inprimatu denetik izan diren azken orduko berriak sartzen dira. Sareko egunkariak informazio berria eskuratu bezain sarri egunera daitezke, baita egunean behin baino gehiagotan ere, eta horrek sareko argitalpenak oso eguneratuak izan daitezkeela esan nahi du.
  • Unibertsaltasuna: Egunkariek hainbat gai jorratzen dituzte, albiste politiko eta enpresarialetatik hasita zientzia eta teknologiari, arteei, kulturari eta entretenimenduari buruzkoetaraino.

Historia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kazetaritza»

Aldizkari eta buletinak aldatu

Antzinako Erroman, Acta Diurna edo gobernuaren iragarpen-buletinak egin ziren. Metalez edo harriz landuak ziren, eta leku publikoetan ezarriak. Txinan, gobernuak sortutako lehen orriak, Dibao deituak, Han dinastiaren amaieran (II. eta III. mendeak) funtzionario judizialen artean zabaldu ziren. 713. eta 734. urteen bitartean, Tang dinastia txinatarreko Kaiyuan Za Baok (Gortearen Buletina) gobernuaren albisteak argitaratu zituen; eskuz, zeta ehunean idatzia zen, eta gobernuko funtzionarioek irakurtzen zuten. 1582an, Pekingo aldizkari pribatuei buruzko lehen aipamena egin zen, Ming dinastiaren amaieran[7].

Europa modernoaren hasieran, mugaz haraindiko elkarrekintzak informazio-premia gero eta handiagoa sortu zuen, eta hori eskuz idatzitako orri laburrek bete zuten. 1556an, Veneziako gobernuak lehen aldiz argitaratu zuen hileko notizie scritte, gazeta bat balio zuena, txanpon txiki bat[8]. Avvisi horiek eskuz idatzitako buletinak ziren, eta, Italiako hirietara (1500–1700), albiste politiko, militar eta ekonomikoak azkar eta eraginkortasunez helarazten zituzten; egunkarien ezaugarri batzuk partekatzen zituzten, nahiz eta normalean halakotzat ez hartu[9]. Hala ere, argitalpen horietako bakar batek ere ez zituen betetzen behar bezalako egunkarietarako irizpide klasikoak, normalean ez baitzeuden publiko orokorrarentzat pentsatuta, eta gai sorta jakin batera mugatuta zeuden.

Berripaperak aldatu

Europa aldatu

 
1609ko Johann Carolus-en Harremanak orrialdearen izenburua
 
Josef Danhauseren pintura Berripaperen irakurleak, 1840

Inprimatutako liburuen ekoizpen masiboa ahalbidetu zuen tipo mugikorreko lehen inprenta mekanikoa Johann Gutenbergek asmatu zuen 1450ean. Gutenberg inprimatzen hasi, eta, hurrengo 50 urteetan, kalkuluen arabera, 500.000 liburu inguru zeuden zirkulazioan, kontinente osoko 1.000 prentsatan inprimatuak. Gutenbergen asmakizuna tresna sinple bat izan zen, baina iraultza eragin zuen teknologiaren aurrerapen errepikatuek markatua, eta, horren ondorioz, askatasunaren eta informazio-trukearen idealen popularizazioa etorri zen[10].

XVII. mendeko komunikabide berrien agerpenak lotura estua du argitaletxeak bere izena jasotzen duen inprentaren hedapenarekin[11]. Alemanierazko Relación aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien, 1605etik aurrera Johann Carolusek Estrasburgon inprimatua, lehen egunkari bezala ezagutzen da[12][13]. Garai hartan, Estrasburgo hiri inperial askea zen Germaniako Erromatar Inperio Santuan; Alemania modernoko lehen egunkaria Avisa izan zen, 1609an Wolfenbüttelen argitaratua. Inprimatutako beste materialetik bereizten ziren aldizka argitaratzen zirelako. Hainbat gairen berri eman zioten publiko zabal bati, eta, hamarkada gutxiren buruan, egunkariak Europako hiri handi guztietan aurki zitezkeen, Veneziatik Londreseraino.

1605etik aurrera, Abraham Verhoevenek Anberesko De Nieuwe Tijdinghe egunkaria[14] Brabanteko nederlanderaz argitaratu zuen[15], eta uste da erregulartasunez agertzen zen lehen aldizkaria izan zela.

1618ko Herbehereetako The Dutch Courante uyt Italien, Duytslandt, &c (Italia, Alemania, eta abarreko Courante) izan zen tamaina laurdenekoan baino folioetan agertu zen lehena. Amsterdam, munduko merkataritza gunea, azkar bihurtu zen hizkuntza askotako egunkarien egoitza, askotan, beren herrialdetan argitaratu baino lehen[16]. Ingelesezko lehen egunkaria, Corrant out of Italy, Germany etc, Amsterdamen argitaratu zen 1620an. Urte eta erdi geroago, Corante, edo Italia, Alemania, Hungaria, Polonia, Bohemia, Frantzia eta Herbehereetako asteko berriak, Ingalaterran argitaratu zuen N.B. izenekoak (Nathaniel Butter edo Nicholas Bourne izan zitekeela uste da) eta Thomas Archerrek[17]. Frantziako lehen egunkaria 1631n argitaratu zen, La Gazette (jatorriz Gazette de France)[8]. Italiako lehen egunkaria Di Genova izan zen, 1639an Genovan argitaratua[18]. Portugalgo lehen egunkaria, A Gazeta da Restauração, 1641ean argitaratu zen Lisboan[19]. Espainiako lehen egunkaria, Gaceta de Madrid, 1661ean argitaratu zen.

Post-och Inrikes Tidningar (Ordinari Post Tijdender bezala sortua) 1645ean argitaratu zen lehen aldiz Suedian, eta oraindik existitzen den egunkaririk zaharrena da, nahiz eta gaur egun online bakarrik argitaratzen den[20]. Haarlem-eko (Herbehereak) Opregte Haarlemsche Courant, 1656an lehen aldiz argitaratua, oraindik inprimatzen den egunkaririk zaharrena da. Haarlems Dagblad egunkariarekin bat egin behar izan zuen 1942an, Alemaniak Herbehereak okupatu zituenean. Harrezkero, Haarlems Dagblad Oprechte Haerlemse Courant 1656 azpitituluarekin agertu da. Merkuriusz Polski Ordynaryjny 1661ean argitaratu zen Krakovian, Polonia. Ingelesezko lehen egunkari arrakastatsua, The Daily Courant, 1702tik 1735era argitaratu zen[16][17].

Euskal Herria aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kazetaritza»

Euskal Herrian, oro har, egunkariak gaztelaniaz edo frantsesez argitaratu izan dira ia beti. Osorik euskaraz argitaratzen zen egunkari edo astekari bat ez zen ezagutu 1887. urte arte, Iparraldean Euskalduna argitaratzen hasi arte. Urtebete lehenago, 1886an, Iparraldean ere, Le Reveil Basque, elebiduna, argitaratu zen.

Hegoaldean, altxamendu faxista baino lehen argitaratzen ziren egunkariak eta desagerrarazi edo itxiarazi zirenak honako hauek ziren: Araban, La Libertad; Gipuzkoan, La Constancia, El Pueblo Vasco, El Dia eta La Voz de Guipuzcoa; Nafarroan, La Voz de Navarra; Bizkaian, El Liberal, El Noticiario Bilbaino, Euzkadi, El Nervión, Excelsius, La Lucha de Clases, Tierra Vasca eta La Tarde. Horiez gain eta Gobernu faxistaren baimenarekin argitaratzen jarraitu ahal izan zutenak honako hauek izan ziren: Araban, El Pensamiento Alavés; Gipuzkoan, El Diario Vasco eta Hoja del Lunes; Nafarroan, El Pensamiento Navarro, Diario de Navarra, Arriba España, eta Hoja del Lunes; Bizkaian, La Gaceta del Norte, El Pueblo Vasco eta Hoja del Lunes[21].

Geroago, eta, zenbaitetan, itxiaraziko tailerretan argitaratutako egunkari berriak sortu ziren: Gasteizen, Norte, falangearena eta hiru hilabete baino iraungo ez zuena. Gipuzkoan, La Voz de Guipuzcoari konfiskatutako tailerretan, karlistak La Voz de España (Dios, Patria, Rey azpitutuluarekin) argitaratzen hasi ziren 1936ko irailaren 15ean. Baina, 1937ko uztailaren 2rako, falangisten esku zegoen, zeinak azpititulua aldatu eta Por Dios, por España y su caudillo jarri baitzioten. 1938ko abuztuaren 23an, ordea, pozik ez azpitituluarekin eta berriro aldatu zioten Por Dios, por España y por Franco jarriz[21].

1936ko irailaren 16an, Unidad arratsaldeetako egunkaria argitaratzen hasi zen. Hori ere falangisten esku, eta Diario de Combate Nacional Sindicalista izateko asmoarekin; azpititulu bezala, Por la Patria, el Pan y la Justicia aukeratu zuen.

Bilbon, 1937ko uztailaren 6an, El Pueblo Vasco berrargitaratu zuten. Garai berean, El Correo Español, FET y de las JONSen egunkaria sortu zen. Egunkari hori Euzkadi egunkariari ohostutako tailerretan argitaratu zen. Geroago, bi egunkariek bat egin zuten (badirudi goitik etorritako aginduz), eta, aurrerantzean, El Correo Español - El Pueblo Vasco izenez argitaratu zen, eta Diario de Falange Español Tradicionalista y de las JONS bezala aurkeztu zen[21].

Franco hil ondoren, egunkari berriak sortu ziren Hego Euskal Herrian, nola hala Deia (Gure lurraren deia azpitituluarekin) 1977ko ekainaren 8an agertu zen lehen aldiz. Geroxeago, 1977ko irailaren 29an, Egin egunkaria sortu zen. 1998ko uztailaren 15ean, Baltasar Garzon epaile espainiarraren aginduz itxi zuten. Hala ere, egunkariaren langile eta zenbait laguntzailek bat eginda, Euskadi Información, behin-behineko egunkaria argitaratu zuten biharamunean, zeina 1999ko urtarrilaren 30 arte argitaratuko zen, Gara egunkaria kaleratu arte, hain zuzen. 1982ko maiatzaren 23an, Iruinean, Navarra Hoy egunkaria sortu zen. 1983ko maiatzaren 25ean, langileek berek sortutako La Voz de Euskadi egunkaria argitaratu zen. Ez zuen asko iraungo, 1985eko martxoaren 6an itxi beharrean aurkitu baitziren[22]. Zutik iraun zuen bitartean, Jose Benigno Rei (Pepe Rei) izan zuen zuzendari, eta, denbora batez, euskara hutsean zegoen astekari bat argitaratu zuten, Orria[23], 1983ko uztailean.

Iparraldeko egoera oso desberdina zen. Bertan, Bigarren Mundu Gerraren ondoren, bi egunkari irakurtzen ziren batez ere, biak Euskal Herritik kanpo argitaratuak eta, noski, frantsesez. Gehien irakurritako egunkaria Sud Ouest zen, Bordelen argitaratua. Bigarrena, berriz, Éclair des Pyrénées dugu. Paben argitaratzen zen, eta Pyrénées-Atlantiqueserako (Ipar Euskal Herria gehi Biarno) argitalpen berezia zuen. Egunkari hori La République des Pyrénées izenarekin jaio zen 1944an, Pabe askatu eta berehala. 1975. urtean Sud Ouest egunkariaren enpresak bereganatu zuen, eta, Euskal Herrian, gehienbat Zuberoan zabaltzen da.

Euskarazko egunkariak aldatu

 
Eskualduna astekariaren orria

Euskarazko egunkariez hitz egin ezin badugu ere, bai aipa dezakegu euskarazko astekari edo hilabetekariak. Kasu horretan, aintzindariak Ipar Euskal Herrikoak ditugu. 1886an, Le Reveil Basque (elebiduna) eta 1887an Eskualduna (euskaraz) astekariak sortu ziren. Euskualduna 1944. urte arte argitaratu zen, eta Bigarren Mundu Gerra garaian, Iparraldea alemandarren mendean zegoela ere, argia ikusten jarraitu zuen[24]. 1944. urtean, Baionan, Herria astekaria argitaratzen hasi ziren. Astekari berri hori Eskualduna astekaria ordezkatu zuen.

Hego Euskal Herrian berriz, XIX. mendearen bukaeran, Bizkaia aldean, Ibaizabal, Euskaltzale, Euskalerria eta Euskal-Esnalea aipa dezakegu. XX. mendean, Argia, eta Zeruko Argiaz gain, Ekin, Euzko eta Ereintza, eta Eguna egunerokoa, ordura arte, euskaraz argitaratzen zen lehena[24]. 1930. urtean, Lizardik eta garaiko beste idazle batzuek euskarazko egunkari baten beharrari buruzko artikuluak idatzi zituzten, eta 1930eko martxoaren 9an, Zumaian ospatutako Euskaltzaleen Biltzarrean, Lizardik euskal egunkariaren proiektuaz bere iritzi azaldu zuen:

« Gure egunkaria kristau garbia katoliko zuzena izango litzake, gaur, ortan ari geranoi dagokigun eta barrenak agintzen digun bezelakoxea. Sanchez Guerra'k emango aal-lukenez gure egunkaria egin nai degu ez iñorena... Katolikotasunaren zuzenbidea eta ortodoxia bat bakarra da ta bakar ori izango litzake gure egunkariaren zuzendari. Baña gure egunkaria —ori ere esan bearra dago— katoliko galtzaduna egingo genduke, ez eleiz orria. Katolikoz gañera gure egunkaria euskozale sutsua izango litzake, au da, euskeraren alde ta euskadunen (sic) eskubideen alde beti garbi yokatuko lukena, naiz politika-alderdi-gabekoa izan. Ta orain, nik esaten dizuet: iñork lurbira osoan egunkari ori haño ezer zeatzagorik, ezer margodunagorik, ezer "mas definido" asmatu aal-ba lezake, yaso beza eskua »
Xabier Lizardi[24]

1937ko urte berrian argitaratu zen Eguna egunkariaren lehen alea Euzkadi egunkariko zuzendaria zen Estepan Urkiaga «Lauaxeta»k bultzatuta. Egunaren publizitatean, honela azaltzen zen: «Euzkel izparringi Egunerokoa, Euzkeraz idatzija osoro. Edonungo izparrak eta idazlan jakingarrijak aurkituko dituzu euzkaldun orrek».

1932tik 1934ra bitartean, Euzko astekaria argitaratu zen euskaraz, zeina Egunaren aintzandaritzat har daitekeen.

Altxamendu faxistaren ostean, euskara debekaturik, iluntasuna jausi zen euskarazko egunkarien gainera.

 
Egunkaria aurkezteko agerraldia, 1990ean: Joxemi Zumalabe, Martin Ugalde, Iñaki Uria eta Joan Mari Torrealdai.

Gaur egun, Euskal Herri osoan, euskaraz argitaratzen den egunkari bakarra Berria da, Euskaldunon Egunkaria eta Eguneroren ondorengoa, 2003an Euskaldunon Egunkaria itxi baitzuten Espainiako Gobernuaren aginduz. Eskualde mailan, Hitza egunkariak ditugu. Hala ere, Hernaniko Kronika da astean zazpi egunez argitaratzen den paperezko egunkari bakarra.

Industria Iraultza aldatu

 
Helsinki Times egunkariko lehen orrialdea, 1904ko uztailaren 7koa

XIX. mendearen hasieran, Europako hiri askok, baita Ipar eta Hego Amerikakoek ere, aldirietako argitalpenak argitaratzen zituzten, baina guztiak ez ziren era berean garatu; edukiak eskualde- eta kultura-lehentasunen arabera taxutzen ziren[25]. Industria iraultzarekin lotutako inprenta-teknologian izandako aurrerapenei esker, are hedatuago zegoen komunikabide bihurtu ziren egunkariak, inprenta-teknologia berriek inprimatzea merketu eta eraginkorrago bihurtzen baitzuten. 1814an, The Times egunkariak (Londres) orduro 1.100 inpresio egiteko moduko inprimategia eskuratu zuen[26]. Laster, prentsa hori orri baten bi aldeetan batera inprimatzeko egokitu zen. Berrikuntza horren ondorioz, egunkariak merkatu egin ziren, eta, horrela, biztanleriaren zati handi baten esku jarri ziren.

1830ean, penny press motako egunkari merkea iritsi zen merkatura: Lynde M. Walter 's Boston Transcript[27]. Penny egunkariek, prezioan beste egunkariekin alderatuta, seiren bat balio zuten, eta jende gehiagorengana iristen ziren, besteak beste, gutxiago ikasitako eta errenta txikiagoko jendearengana[28]. Frantzian, Émile de Girardinek, 1836an, La Presse enpresa sortu zuen, Frantzian egunkari merke eta iragarkiekin aurkeztuz. 1848an, August Zang, Parisen Girardin ezagutu zuen austriarrak, Vienara itzuli zen Die Presserekin (Girardinen argitalpenagatik izendatu eta kopiatu zituen), eta metodo berberak ezarri zituen.

Antolakuntza eta langileria aldatu

 
The Telegraphen argitaletxea Macon, Georgia, 1876 inguruan
 
Egunkari banatzailea Toronto Telegram egunkaria banatzen Kanadan, 1905ean
 
Zielona Górako (Polonia) Gazeta Lubuska-en erredakzioa
 
Tyrvään Sanomaten bulego eraikina Sastamalan, Finlandia
Gau bat Daily Nebraskaren erredakzioan

AEBn, egunkariaren zuzendari nagusia edo gerente nagusia da argitaratzailea[29]. Egunkari txikietan, argitalpenaren jabea (edo argitalpenaren jabe den korporazioko akziodun handiena) argitaletxea izan ohi da. Egunkari gehienek lau sail nagusi dituzte egunkaria bera argitaratzeari zuzenduak: editoriala, ekoizpena/inprimaketa, banaketa, eta publizitatea, maiz beste hainbat izenekin aipatzen badira ere. Berripaper gehienek tamaina pareko beste negozio batzuetan aurkitzen diren egunkariak ez dituzten sailak dituzte, hala nola kontabilitatea, marketina, giza baliabideak eta informatika.

Ingelesez hitz egiten den mundu osoan, egunkarirako edukia aukeratzen duenari editore esaten zaio. Izenburu honi buruzko aldakuntzak, hala nola editoreburu, editore exekutibo eta abar, ohikoak dira. Egunkari txikien kasuan, editore bakar bat izan daiteke edukien arlo guztien arduraduna. Egunkari handietan, editore nagusiak agintzen du oro har, eta editore xumeagoak gai batean zentratzen dira, tokiko albisteetan edo kiroletan, esaterako. Dibisio horiei albistegiak edo idazmahaiak deritze, eta bakoitza editore batek gainbegiratzen du. Egunkarietako editore gehienek egunkarian bere arlori dagokion zatia editatzen dituzte, baina lan-karga zuzentzaileekin eta datu-egiaztatzaileekin parteka dezakete. Euskal Herrian, berriz, egunkarirako edukia aukeratzen duenari zuzendari esaten zaio.

Erreportariak, batez ere, bildu dituzten egitateen berri ematen duten kazetariak dira, eta, hain berriak ez diren artikulu luzeagoak idazten dituztenei, erreportari-idazle deitu dakieke. Argazkilari eta artista grafikoek irudiak eta ilustrazioak ematen dituzte artikuluak osatzeko. Kazetariak, maiz, tema deituriko gai batean espezializatu ohi dira, hala nola kirolean, erlijioan edo zientzian. Zutabegileak beren iritzi eta bizipen pertsonalak kontatzen dituzten kazetariak izan ohi dira. Inprimatzaileek eta prentsa eragileek dira egunkaria fisikoki inprimatzen dutenak. Inprimaketa egunkari askok azpikontratatu egiten dute, alde batetik offset prentsa baten kostuagatik (egunkariak inprimatzeko erabiltzen den prentsa mota arruntena) eta, bestetik, egunkari txiki batek ordubeteko funtzionamendua baino gutxiago behar izan dezakeelako, hau da, egunkariak prentsa propioa izanez gero denbora gehienean alfer geratuko litzatekeelako. Egunkariak informazioa online eskaintzen badu, webmasterrak eta webgune diseinatzaileak erabili ahal izango dira istorioak egunkariaren webgunera igotzeko.

Banaketa saileko langileak egunkaria saltzen duten txikizkako merkatarien harremanez arduratzen dira; harpidetzak eta postaz egindako egunkarien banaketa gainbegiratzen dute; halaber, egunkari-eramaileen bidez, txikizkarien bidez eta saltzeko makinen bidez egindako salmentaz ere arduratzen dira. Doako egunkariek ez dituzte harpidetzak egiten, baina, hala ere, banaketa sail bat dute egunkariak banatzeaz arduratzen dena. Publizitate-saileko salmenta-langileek ez diete bakarrik tokiko negozioei iragarkien lekua saltzen, baizik eta bezeroei publizitate-kanpainak diseinatzen eta planifikatzen laguntzen diete. Diseinatzaile grafikoak batzuk ere publizitate-saileko kide izan daitezke, iragarkiak bezeroen zehaztapenen eta sailaren politiken arabera diseina baitezakete. Iragarkirik gabeko egunkari batean, ez dago publizitate sailik.

Zonifikazioa eta beste edizio batzuk aldatu

Egunkariek, askotan, iragarkiak eta albisteak zonifikazio eta edizioen bidez banatzen dituzte. Zonifikazioa gertatzen da publizitate- eta argitalpen-edukiak aldatzen direnean produktua banatzen den lekua islatzeko. Eduki editoriala, askotan, aldatu egin daiteke publizitatean gertatzen diren aldaketak islatzeko —aldaketa horien kantitateak eta trazadurak argitaletxeetarako eskuragarri dagoen espazioari eragiten diotenak— edo eskualdeari buruzko berriak soilik jasotzeko. Kasu bakanetan, publizitatea ez da zonalde batetik bestera aldatuko, baina eduki editorial ezberdinak egongo dira. Edukia asko alda daitekeenez, zonakako edizioak askotan paraleloan egiten dira. Edizioa sekzio nagusietan gertatzen da, albisteak gaurkotzen baitira gau osoan.

Hego Euskal Herrian eta gaztelaniazko egunkariei dagokionez, El Correo eta El Diario Vasco (biak Vocento enpresarenak) eta Diario de Navarra (Grupo La Información) egunkariek edizio digitalez gain, idatzizko edizio desberdinak argitaratzen dituzte; El Correok, esaterako, zortzi edizio argitaratzen ditu: Bizkaia, Alava, Gipuzkoa (batez ere, Eibar aldean zabaldua) Duranguesado, Margen derecha, (Nerbioi ibaiaren eskuin aldea), Margen izquierda (Nerbioi ibaiaren ezker aldea), Miranda (Miranda de Ebro) eta Nervión-Ibaizabal (Etxabarri, Basauri eta inguruak). El Diario Vascok: San Sebastian, Bidasoaldea, Oarsoaldea, Buruntzaldea, Costa-Urola, Tolosa-Goierri, Alto Urola, Alto Deba eta Bajo Deba edizioak banatzen ditu. Diario de Navarrak, berriz, Pamplona y Comarca, Tudela y Ribera, Tierra Estella, Tafalla y Zona Media, Sangüesa y Merindad eta Zona Norte edizioak argitaratzen ditu. Hiru kasuetan, nazioarteko, Espainiari zein Euskal Herriari buruzko berri orokorrak berak dira edizio guztietan, baina edizio bakoitzak bere eremua hartzen duen berrietan jartzen dute begirada. Euskal Herrian egindako gainerako erdal egunkariek ez dituzte edizio berezirik egiten, hala ere, Noticias Taldea enpresa[30] Iruñeko Diario de Noticias, Diario de Noticias de Alava[31], Noticias de Gipuzkoa eta Deia egunkarien jabe da, eta egunkari bakoitza bere eremuari lotuta dago, gehien bat.

Kazetaritza aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Kazetaritza»

Egunkariak egunkari gisa hasi zirenetik (eguneko gertakarien erregistroa), egunkariak egiten zituen lanbideari, kazetaritza deitzen hasi zitzaion. XIX. mendeko kazetaritzaren aro horian, egunkari asko istorio sentsazionalistetan oinarritzen ziren, eta informatu baino jendea haserretzea edo kitzikatzea bilatzen zuten. Bigarren Mundu Gerraren inguruan, ospea berreskuratu zuen informatzeko estilo neurritsuak, egitateen egiaztapenean eta zehaztasunean oinarritzen denak. Kazetaritzari egiten zaion kritika askotarikoa da, eta batzuetan sutsua. Sinesgarritasuna zalantzan jartzen da iturri anonimoengatik, egitateen, ortografiaren eta gramatikaren akatsengatik, joera erreal edo hautemangarriengatik, eta plagioa eta fabrikazioa dakarten eskandaluengatik.

Garai batean, egunkariak prentsako jauntxoenak izan ohi ziren, eta ahots politikoa lortzeko erabiltzen ziren. 1920tik aurrera, egunkari nagusi gehienak komunikabide korporazio handiek zuzendutako kateen zati bihurtu ziren, hala nola Gannett, The McClatchy Company, Hearst Corporation, Cox Enterprises, Landmark Media Enterprises LLC, Morris Communications, The Tribune Company, Hollinger International, News Corporation, Swift Communications eta abar. Egunkariek garrantzi handia izan dute mundu modernoan adierazpen-askatasunaren jardunean. Salatariek, eta zirkulu politikoetan ustelkeria istorioak filtratzen dituztenek, askotan, beste komunikabideei baino lehenago, egunkariak informatzea aukeratzen dute, gehiago fidatzen baitira egunkarietako erredaktoreengan estali nahi dituztenen sekretuak eta gezurrak agerian uzteko duten prestutasunarengatik. Hala ere, egunkarien autonomia politikoa asko murriztu da.

Telebistaren eta Interneten eragina aldatu

1990eko hamarkadaren amaieran, 24 orduko telebista-kateen bidez albisteak eskuratzeak eta ondoren online kazetaritza eskuratzeak etengabeko erronka ekarri zioten herrialde garatuetako egunkari gehienen negozio-ereduari. Ordaindutako egunkarien salmentak behera egin du, eta publizitateko sarrerak —egunkarietako sarrera gehienak— prentsa idatzitik sare sozialetara eta albistegietako webguneetara aldatu dira, eta horrek beherakada orokorra ekarri du. Erronketako bat da online albisteen hainbat webgune libreak direla. Beste albiste webgune batzuk ordainpekoak dira, eta harpidetza eskatzen dute. Herrialde ez hain garatuetan, inprimaketa eta banaketa merkeagoa, alfabetatze handiagoa, klase ertain gero eta handiagoa eta beste faktore batzuek konpentsatu egin dute hedabide elektronikoen agerpena, eta egunkarien joan-etorriak gora egiten jarraitzen du[32].

Euskal Herriko egunkariak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko prentsa»

Euskal Herri osokoak aldatu

Lurraldeetakoak aldatu

Eskualdekoak aldatu

Estatuetako egunkariak aldatu

Orokorrak aldatu

Kirol egunkariak aldatu

Doako egunkariak aldatu

20 minutos • 20 minutes • ADN • Direct Soir • El Nervion • Metro • Que!

Europako beste egunkari batzuk aldatu

Ameriketako egunkariak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ Izparringi hitza aranismoa da.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
  2. ↑ A Daily Miracle: A student guide to journalism and the newspaper business (2007)" (PDF). www.nieworld.com. Archived from the original (PDF) on 19 December 2007. Retrieved 21 May 2012.
  3. ↑ (Ingelesez) Plambeck, Joseph. (2010-04-26). «Newspaper Circulation Falls Nearly 9%» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  4. ↑ (Ingelesez) Marshall, Suzanne Vranica and Jack. «Plummeting Newspaper Ad Revenue Sparks New Wave of Changes» WSJ (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  5. ↑ Werner Faulstich: "Grundwissen Medien", 4th ed., ya UTB, 2000, ISBN 978-3-8252-8169-4 4. kapitulua
  6. ↑ «Information und Kommunikation in Geschichte und Gegenwart» web.archive.org 2012-02-04 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  7. ↑ (Ingelesez) The Confusions of Pleasure. 2023-01-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  8. ↑ a b «WAN - A Newspaper Timeline» web.archive.org 2012-01-11 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  9. ↑ Infelise, Mario. "Roman Avvisi: Information and Politics in the Seventeenth Century". Court and Politics in Papal Rome, 1492–1700. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. 212,214,216–217
  10. ↑ (Ingelesez) Nelson, Heming. (1998-02-11). «A HISTORY OF NEWSPAPER: GUTENBERG'S PRESS STARTED A REVOLUTION» Washington Post ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  11. ↑ Weber, Johannes. (2006-08-01). «Strassburg, 1605: The Origins of the Newspaper in Europe» German History 24 (3): 387–412.  doi:10.1191/0266355406gh380oa. ISSN 0266-3554. (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  12. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2008-04-10 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  13. ↑ «WAN - Newspapers: 400 Years Young!» web.archive.org 2010-03-10 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  14. ↑ Arnold, Th.J. Bibliotheca Belgica. Article (in Dutch) (Part 129-130 ed.). Ghent
  15. ↑ De Bom, Emmanuel (1903). Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Periodical (in Dutch). Antwerp: Antwerp Library. 27. or
  16. ↑ a b «History of Newspapers - Mitchell Stephens» web.archive.org 2008-05-16 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  17. ↑ a b «News media» The British Library (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  18. ↑ Farinelli, Giuseppe (2004). Storia del giornalismo italiano : dalle origini a oggi (in Italian). Torino: UTET libreria. p. 15. ISBN 88-7750-891-4 OCLC 58604958
  19. ↑ «Gazeta..., Em Lisboa, 1641-1647 - Biblioteca Nacional Digital» purl.pt (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  20. ↑ «WAN - Oldest newspapers still in circulation» web.archive.org 2004-01-07 (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  21. ↑ a b c Lan Kide Aurrezkia, Euskal Herria, Errealitate eta egitasmo. 2. lib. Medios de Comunicación social (1939-1984) 464-474. or. Javier de Aranburu y Sagarzazu. ISBN 8472401367
  22. ↑ Altzibar, Joan "La Voz de Euskadi" kinka larrian, Jakin, 90. or.
  23. ↑ Urkizu, Urtzi, «Euskarazko kazeta bat ere nahi zuen Pepe Reik», Berria, 2021-04-11n artxibatua, 2023-03-30ean begiratua
  24. ↑ a b c Agirreazkuenaga, Joseba «Prentsa euskaraz: 1936.eko Gudaldian eta Lehen Euskal Gobernuaren Garaian» , JAKIN, 95-119 or.
  25. ↑ (Ingelesez) «Newspaper | History & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-29).
  26. ↑ Philip B. Meggs, A History of Graphic Design (1998) 130–133. or.
  27. ↑ David R. Spencer, The Yellow Journalism (2007) 22. or.
  28. ↑ Bird, S. Elizabeth. For Enquiring Minds: A Cultural Study of Supermarket Tabloids. Knoxville: University of Tennessee Press, 1992: 12–17
  29. ↑ Bureau of Labor Statistics (17 December 2009). "Career Guide to Industries, 2010–11 Edition: Publishing, Except Software". U.S. Department of Labor. Retrieved 28 May 2010
  30. ↑ Grupo Noticias - Noticias Taldea S.L.
  31. ↑ Diario de Noticias de Alava Espainiako Liburutegi Nazionala, 2023-03-30ean begiratua
  32. ↑ N. Ram, Newspaper futures: India and the world Archived 29 May 2014-05-29an artxibatua 2007-08-15ean Wayback Machinen, The Hindu

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Egunkari&oldid=9301718"(e)tik eskuratuta