Han dinastia

Han dinastia (txinera tradizionalez: 漢; txinera sinplifikatuz: 汉; pinyinez: Hàn Cháo; Wade–Giles: Han Ch'au) nagusi izan zen Txinan K.a. 202. urtetik 220. urtera. Qin dinastia (K.a. 221–207) izan zen bere aurretik, eta ondoren Hiru Erresumen garaia (220–280). Liu Bangek sortu zuen, Qin dinastiako azken enperadorearen aurka matxinatu zen nekazaria, eta historian zehar hogeita zortzi Han enperadore eman zituen Txina gobernatzeko. Lau mende baino gehiago iraun zuen haren nagusitasunak, eta Txinako historiaren barruan urrezko arotzat jotzen da garai hori. Garai horren prestigioa ikusita, Txinan gehiengoa den talde etnikoko kideek «Han jendetzat» dute beren burua.

Han dinastia 漢朝
K.a. 206 – k. o. 220
Monarkia
Han dinastiaren lurrak K.a. 87 inguruan
Geografia
Hiriburua	Chang'an(K.a. 206 BC – k. o., 190–195) Luoyang(25–190, 196) Xuchang(196–220)
Biztanleria	K. o. 2an 57.671.400
Azalera	K.a. 50ean 6.000.000 km²
Kultura
Hizkuntza(k)	Antzinako txinera
Erlijioa	Taoismo, Konfuzianismo, Txinatar erlijioa
Historia
← Aurrekoa Qin dinastia Ondorengoak → Cao Wei Shu Han Ekialdeko Wu

Konfuzianismoa estatuaren filosofia ofizial bihurtu zen, eta haren boterepean txineraren dialekto ugariak bateratu ziren. Garai hartan, nekazaritzak aurrera egin zuen, ureztatze lan handiak egin baitziren, eta merkataritzak ere bai. Biztanleria 50 milioi biztanle izatera iritsi zen eta Chang'an (txinera tradizionalez: 长安) hiriburua bere garaiko metropolirik handiena izan zen.

Han dinastiaren garaian aurrerapen intelektual, literario, artistiko eta zientifiko handiak izan ziren. Azpimarratzekoa da idazteko paperaren asko hobetu zela. Sima Qian (txinera tradizionalez: 司馬遷; txinera sinplifikatuz: 司马迁; pinyinez: Sīmǎ Qiān; Wade–Giles: Ssu-ma Ch'ien) historialariak bere Shiji edo oroitzapen historikoetan, legendazko subirano askoren garaiko genealogia, biografia eta kronikak ematen zituen, Han Wudi enperadorearen garaira arte (K.a. 141 - K.a. 87). Aldi horretan ezarri zituen Liu Bangek Txinako azterketa inperialak, bi mila urtez iraun zutenak.

Dinastiaren indar militarrak Zetaren Bidea ziurtasunez egin ahal izatea lortu zuen, eta horren bitartez ere Erromatar Inperioarekin harreman zuzena izan zuten. Txinako kronikek azaltzen dutenez, 166an Luoyangen, Erromaren enbaxada bat hartu zutela. Txinak, dinastia honen garaian, eragin handi bat izan zuen Vietnamen, Erdialdeko Asian, Mongolian eta Korean. Inperioa mendebalderantz hedatu zen, Tarim arroraino iritsi arte, egungo Xinjiang eskualde autonomoan. Txinako armadek Vietnam eta Korea iparraldeko zati batzuk berenganatu zituzten K.a. II. mendearen amaieran, nahiz eta Handarrek oso gutxi kontrolatu eskualde periferikoak. Txinatik kanpoko tokiko botereekin bakea ziurtatzeko, Handarrek zerga sistema onuragarri bat garatu zuen. Txinatar ez ziren populazioen estatuei autonomia bat onartzen zieten, trukean Han dominazioaren onarpen sinbolikoa aitortuta. Zerga loturak goi klaseen arteko ezkontza itunen bidez eta aldizkako opari eta ondasun trukeen bidez baieztatu eta indartu zituzten.

Administrazio boteretsuaren alderdi ezberdinen arteko tentsioek, Han dinastiaren gainbehera ekarri zuten. Enperadorea Henan probintzian erbesteratu zen, errege boterea hiru buruzagi militarrek hartu zuten bitartean: Cao Cao ―Han hiriburuko eskualdea, iparraldean―, Sun Quan ―hegoaldeko eskualdea― eta Liu Bei ―Sichuan herrialdea―. Lurralde haiek Txina gobernatuko zuten Hiru Erresuma gisa eratuko ziren, Handarren agintearen ondoren.

Historia

Aldaketa dinastikoa: Qindarretatik Handarretara

Txinako lehen dinastia inperiala Qin dinastia izan zen (K.a. 221-206), etorkizuneko Txinaren oinarriak ezarri zituena. Qindarrek, konkista militarraren bidez, lurraldea bateratu zuten, Erresuma Borrokalarien garaiaren ondoren, baina haien inperioa ezegonkor bihurtu zen Qin Shi Huang lehen enperadorea hil ondoren. Matxinada batzuk sortu ziren herrialde osoan, tartean nekazariak, presoak, soldaduak eta Erresuma Borrokalarien garaiko nobleen ondorengoak. Chen Sheng eta Wu Guang, xiongnuen aurkako borrokan aritutako 900 soldaduko talde bateko kideak, izan ziren lehen matxinadaren buruak.

Etengabeko matxinadek eta liskarrek K.a. 206an Qin dinastia behin betiko erortzea eragin zuten, Xiang Yu trebetasun politikorik gabeko komandante militarra boterera igo zenean, Txina 18 estatu feudaletan zatitu baitzuen. Zatiketa horren ondorioz, lau urteko beste matxinada eta liskar aldi bat hasi zen, eta hemezortzi estatuetako bakoitzak Xiang Yur edo Liu Bang aldeztu zuten. Azkenik, K.a. 202. urtean, Liu Bangen aldeko tropek Xiang Yurenak garaitu zituzten Gaixiango guduan (gaur egun Anhui). Porrotaren ondorioz, Xiang Yuk bere buruaz beste egin zuen, eta Liu Bang enperadore (huangdi) izendatu zuten bere jarraitzaileek hala eskatuta, eta hil ostean Han Gaozu enperadore (K.a. 202–195) gisa izendatu zuten. Chang'an aukeratu zuten inperio bateratuaren hiriburu berri.

Han dinastiaren agintea bi aldi handitan banatzen da eta hiru etapa ditu:

• Aurreko Han dinastiaren (txinera tradizionalez: 前漢朝; pinyinez: qián hàn cháo) edo Mendebaldeko Han dinastiaren (txinera tradizionalez: 西漢朝; pinyinez: xī hàn cháo) aldiak 9. urtera arte iraun zuen; hiriburua Chang'an hirian izan zuen (gaur egun Xi'an, Shaanxi probintzian).
• Xin dinastiak boterea eskuratzea (9-23 urteen bitartean). Handarren agintea tarte labur batez eten zuen Wang Mang ofizialaren estatu kolpeak.
• Geroztiko Han dinastiaren (txinera tradizionalez: 後漢朝; pinyinez: hòu hàn cháo) edo Ekialdeko Han dinastiaren (txinera tradizionalez: 東漢朝; pinyinez: dōng hàn cháo) aldiak 25. urtetik 220. urtera arte iraun zuen; hiriburua Luoyang hirian izan zuen.

Aldi horiek mendebaldeko eta ekialdeko izendatu ohi dira, Bost dinastien eta hamar erresumen garaiko Han dinastiarekin nahas ez daitezen. Aurreko eta geroztiko terminoak testu historikoetan erabiltzen dira, bereziki Sima Guang historialariaren Zizhi Tongjian (1084, txinera tradizionalez: 資治通鑑; txinera sinplifikatuz: 资治通鉴; pinyinez: Zīzhì Tōngjiàn) liburuan.

Mendebaldeko Han dinastia

Mendebaldeko Han dinastiaren agintea.

Mendebaldeko Han dinastiaren hasieran, Han Gaozu Enperadore berriak hamahiru prefektura edo komandantzia sortu zituen (txinera tradizionalez: 郡; pinyinez: jùn), enperadorearen kontrol zentralaren pean. Prefektura horien artean zegoen hiriburuko eskualdea. Lurraldearen heren bat inperioaren mendebaldera zegoen, eta ekialdeko bi herenak hamar erresuma erdi-autonomotan banatu zituzten. Chu (txinera tradizionalez: 楚国; pinyinez: Chǔ guó) erresumaren aurkako gerran bere komandante aliatu nabarmenenak baretzeko, Gaozu enperadoreak haietako batzuk errege izendatu zituen. Baina K.a. 157an, guztiak ordeztuta zituen Liu errege familiako kideekin, errege haien familien tronuarekiko leialtasuna zalantzan jarri baitzen. Han erregeek zenbait aldiz matxinatu ondoren ―garrantzitsuena K.a. 154ko Zazpi Estatuen matxinada (txinera tradizionalez: 七國之亂; pinyinez: Qī Guózhī Luàn) izan zen―, gorte inperialak zenbait erreforma egin zituen 145. urtetik aurrera, erresuma haien tamaina eta boterea mugatzearren, lurralde txikiagoetan banatu eta mugaketa mapa berregiteko. Erregeek jada ezin zuten beren pertsonala izendatu, pribilegio hori gorte inperialak hartu baitzuen bere gain. Erregeak beren feudoen buruzagi soil bilakatu ziren ziren, eta zergen zati bat berentzat hartzen ahal zuten. Erresumak ez ziren inoiz erabat ezabatu eta Han dinastiaren mende iraun zuten.

Mawangdui aztarnategian aurkitutako zetazko ehun narratibo bat, Hunan probintziako Changsha hiritik gertu. Dai damaren (K.a. 168an hila) hilkutxaren gainean zegoen; Li Cang senarra (K.a. 186an hila) Changsha Erresumako kantzilerra zen.

Txinako iparraldean, xiongnu nomadetako buru Mao-tuenek, K.a. 209-174 bitartean, Eurasiako esteparen ekialdean bizi ziren tribu batzuk mendean hartu zituen. Bere erregealdiaren amaieran, Mantxuria, Mongolia eta Tarim arroa kontrolpean zituenean, hogei estatu baino gehiago menperatu zituen Samarkandatik ekialdera. Gaozu enperadorea kezkatuta zegoen, Handarrek egindako burdinazko arma kopuru handi bat xiongnuen esku geratu zirelako iparraldeko mugan zehar, eta merkataritza bahitura ezarri zuen taldearen aurka. Mendeku gisa, xiongnu taldeak gaur egun Shanxi probintzia dena mendean hartu zuen, eta Handarren armada zapaldu zuten Baidengen, K.a. 200. urtean. Negoziazioen ondoren, K.a. 198an, adostasun bat lortu zuten, errege ezkontza baten bidez; gainera, Handarrek salgai eta elikagai kopuru handiak bidali behar izan zizkieten xiongnuei, hala nola zetazko jantziak, janaria eta ardoa.

Mao-tuenen oinordeko Lao-xang semeak (K.a. 174-K.a. 160) eta Wen enperadoreak (K.a. 180-K.a. 157) mugako merkatuak berrirekitzea negoziatu zuten arren, xiongnuen mendeko askok ez zuten jaramonik egin eta Handarren lurraldeak erasotzen jarraitu zuten, Harresi Handiaren hegoaldean. Gorte Inperialaren eta Wu enperadorearen (K.a. 141-87) arteko bilera batean, K.a. 135. urtean, ministro gehienen adostasuna zen akordioari eustea. Wu enperadoreak onartu egin zuen, xiongnuen etengabeko erasoak baziren ere. Hala ere, hurrengo urtean egin zen antzeko bilera batean (K.a. 134), gehiengoak adostu zuen Mayi hiriaren gaineko erasoaldi txiki batek eta xiongnuen burua hiltzeak kaosa ekarriko zuela xiongnu erresuman, Handarrenen onerako. Plan horrek porrot egin zuenean (K.a. 133), Wu enperadoreak inbasio militar masibo batzuk jarri zituen martxan xiongnu lurraldearen aurka. Operazio militarrak K.a. 119. urtean amaitu ziren, Mobeiko borrokarekin, non Huo Qubing (K.a. 117an hila) eta Wei Qing (K.a. 106an hila) handar komandanteek ihes egitera behartu zituzten xiongnuak eta haien gortea gehiago mugitu zen, Gobiko basamortuaren iparraldean. Wuren erregealdiaren ondoren, handarren indarrak xiongnuen aurka sendo nagusitu zirenez, Huhanye Chanyu xiongnu liderrak Handarren zergadun gisa aurkeztu zen K.a. 51. urtean.

Taoismoaren garaian, Txina gai izan zen xiongnuekin bakeari eusteko, zergak ordainduz eta printzesa txinatarren eta xiongnu kideen arteko ezkontza akordioak gauzatuz. Denbora haietan, Handarren dinastiaren helburua zen gizartea lege gogorregietatik, gerretatik eta Qin dinastiak sortutako baldintza astun batzuetatik askatzea; baita bizilagun nomaden erasoetatik ere. Zerga bilketa murriztu zuen gobernuak, eta morrontza jarrera bat hartu zuen ondoko tribu nomadekin. Gobernuak bizitza zibilean gutxi esku hartzeko politika horrek egonkortasun aldi bat ekarri zuen, Wen eta Jingen erresuma (txinera tradizionalez: 文景之治) deitu zena, garai horretako bi enperadoreen izenengatik. Ondoren, Wu enperadorearen gidaritzapean, Han dinastiaren garairik oparoenean (K.a. 140-K.a. 87), inperioak herrialdearen kontrol handiagoa berreskuratu zuen. Hedapen handieneko puntuan, Txinak egungo Qinghai, Gansu eta Vietnamgo lurraldeak sartu zituen bere mugen barruan.

Han Wudi enperadoreak erabaki zuen taoismoa ez zela jada inperioaren beharretara egokitzen eta Txina ofizialki konfuziar estatu izendatu zuen. Hala ere, bere aurreko enperadoreek bezala, metodo legalistak konbinatu zituen konfuzianismoaren idealekin. Konfuzianismoa ofizialki onartzeak ekarri zuen ez bakartik zerbitzu zibiletarako hautapen sistema bat, baizik ere burokrazia inperialerako hautagaiek liburu klasikoak ikasi eta jakin beharra. Baldintza horrek 1912an Txinako Herri Errepublika ezarri arte iraungo zuen. Konfuziar adituek estatus nabarmena lortu zuten zerbitzu zibil horren barruan.

K.a. 138. urtetik aurrera, Wu enperadoreak mezulari gisa bidali zuen Zhang Qian mendebaldeko eskualdeetara, eta kanpo komunikazio prozesu horretan Zetaren Bidea merkataritza ildoa ireki zuen, Chang'an hiriburutik, Xinjiang eta Erdialdeko Asiatik pasatuz, Mediterraneoko ekialdeko kostalderaino iristen zena. Enbaxadore lanak jarraituz eta Zhang Qianen txostenak aintzat harturik, Txinaren eta Erdialdeko nahiz Mendebaldeko Asiaren arteko merkataritza harremanak loratu ziren K.a. I. mendean zehar bidalitako zenbait txinatar misioren bidez; enbaxadak ere bidali zituzten Partiar Inperiora, eta partiarrenak jaso ere bai, K.a. 100. urtearen inguruan.

Xin dinastia

Wang Zhengjun (K.a. 71-K.o. 13) lehen enperatriza izan zen, ondoren enperatriz alarguna eta, azkenik, enperatriz alargun magnifikoa, Yuan enperadorearen (K.a. 49-K.a. 33), Chen enperadorearen (K.a. 33-K.a. 7) eta Ai enperadorearen (K.a. 7-K.a. 1) erregealdietan. Garai hartan, ahaide gizonezkoen segida batek zuen erregeorde titulua. Ai enperadorea hil ondoren, Wang Zhengjunen biloba Wang Mang erregeorde izendatu zuen Ping enperadoreak (K.a. 1-K.o. 6). Ping hil zenean, 6. urtean, enperatriz alargunak Wang Mang izendatu zuen Liu Ying (K.o. 25. urtean hila) haurraren enperadore gisa jarduteko. Wangek bere kontrolari uko egingo ziola agindu zion Liu Yingi, behin adin nagusikoa zenean. Alabaina, nobleziaren protesta eta matxinaden aurka, Wang Mangek baieztatu zuen zeruaren agindu jainkotiarra zuela Han dinastia amaiarazteko eta bere dinastia propioa hasteko: Xin dinastia (9-23).

Wang Mangek erreforma garrantzitsuak hasi zituen, baina azkenean porrot egin zuten. Erreforma horien artean zeuden esklabotza debekatzea, lurra nazionalizatzea (familien artean zati berdinetan banatzeko) eta txanpon berriak sortzea, txanponaren balioa beheratu zuen aldaketa. Erreforma haiek oposizio handia eragin zuten arren, Wangen erregimena bere behin betiko erortzea izan zen 3. eta 11. urteen artean gertatutako uholde ikaragarriak. Ibai Horian mendetan zehar pilatutako sedimentuk ur maila igoarazi zuten, uholdeak kontrolatzeko lanak ipurdiz gora jarrita. Ibai Horia bi adar berritan banatu nahi izan zuten, bakoitza Shandong penintsularen iparraldera eta hegoaldera hustu zezan, baina ingeniariek 70. urtean lortu zuten hegoaldeko adarra bideratzeko presa eraikitzea. Milaka baserritar utzi zituen deusezean uholdeak; haietako askok inguru haietan alderrai zebiltzan bidelapurrekin eta talde matxinoekin bat egin zuten, bizirik irauteko. Wang Mangen armadak ez ziren gai talde errebelde haiek zapaltzeko. Azkenean, matxinoen jendetza bat Weiyang jauregian sartu eta Wang Mang hil zuen.

Gengshi handarren enperadorea (23-25) Han dinastia berrezartzen saiatu zen eta Chang'an hiriburua okupatu zuen, baina matxinoek mendean hartu, erail eta Penzias Liu monarka txotxongiloarekin ordezkatu zuten. Liu Xiu, Gengshiren lehengusu urruna, hil ondoren Guangwu enperadore (25-57. urteen artean) izenez ezaguna, Kunyangeko guduan gailendu ondoren, 23. urtean, Gengshiren ondoren enperadore izatera bultzatu zuten. Guangwuk Han inperioa berrezarri zen. Luoyang hartu zuen hiriburu gisa (25-27. urteen artean) eta bere ofizialengatik egin zuen bere hiriburua. 26. urtetik 36ra, Guangwu enperadoreak gerra egin behar izan zuen enperadore titulua eskatzen zuten beste buruzagi erregional batzuen aurka; gerrako jaun haiek garaituak izan zirenean, Han dinastiaren pean bildu zen Txina.

Han dinastiaren sorreratik Wang Mangen erregealdira doan aroari Mendebaldeko Han dinastia, Sartaldeko Han dinastia (txineraz: 西汉; pinyinez: Xi Han) edo Antzinako Han dinastia (txinera tradizionalez: 前 汉; txinera sinplifikatuz: 汉 前; pinyinez: Qiánhàn) esaten zaio. Aro hartan, hiriburua Chang'an (egungo Xi'an) izan zen. Guangwuren erregealditik hiriburua ekialderantz eraman zuten, Luoyangera. Haren erregealdian hasi eta Han dinastia erori zen arteko aroari Ekialdeko Han dinastia (txineraz: 东汉; pinyinez: Dong Han) edo Han dinastia berantiarra (txineraz: 汉 后; pinyinez: Han Hou, 25-220. urtea).

Ekialdeko Han dinastia

Esan bezala, Xin dinastiak epe labur batez eten zuen Han dinastia, 9. urtetik 24. urtera. Liu Ziuk (hil ondoren, Guangwu enperadorea) garaipena lortu zuenean Wang Mangen armadaren aurka. Han dinastia berriro ezarri zuen.

Ekialdeko Han dinastia izendapena erabiltzen zelarik, 105. urtean, Ekialdeko Han dinastia izenekoan, Ts'ai Lun izeneko ofizial batek kalitate handiko papera egiteko teknika asmatu zuen. Paperaren asmakuntza iraultza ikaragarri bat izan zen komunikazioan eta ikaskuntzan, eta hezkuntzaren kostua nabarmen murriztu zuen.

Hura izan zen Han dinastiaren garairik oparoenetako bat, lehen hiru enperadoreen erregealdian behintzat, zeinetan ez zen Txina barruan matxinada esanguratsurik egon, ez eta xiongnuekiko eraso edo borrokaldirik ere. Merkataritza asko garatu zen, eta Zetaren Bidea kanpo merkataritzarako bide nagusi bat bihurtu zen.

Alabaina lur jabeen botere pilaketa eta nekazarien gaineko presio gero eta handiagoa giro soziala nahasten hasi ziren, nekazaritza krisia areagotuz. 170. urteko hamarkada inguruan Ibai Horiak eragin zituen uholde izugarriek egoera okertu besterik ez zuten egin. Uztak galduta, gosea zabaldu zen eta, ondorioz, matxinadak piztu ziren, horien artean garrantzitsuena Txina iparraldeko lautadetan —herrialdeko nekazaritza eremu nagusia— Turbante Horien matxinada izan zen, Zhang Jue eta haren bi anai buru zirela, eskubide berdintasuna eta lurren banaketan berdintasuna defendatzen zituen doktrina taoistaren aldekoak. Hiru anaiak borrokan hil baziren ere, matxinadak aurrera jarraitu zuen. Enperadoreen botereak gero eta eragin gutxiago izan zuen estamentu militarren mesedetan, haiek baitziren herrialdea de facto gobernatzen zutenak. Han dinastiaren azken enperadore Liu Xie armadako komandante batek boterean jarritako txotxongilo bat izan zen, 220ra arte izan zen enperadore, benetako kontrolik batera ez izan arren. Horrela amaitu zen Han dinastiaren aldia, eta Txinak ia laurehun urtez utzi zion estatu bakar batean bateratuta egoteari, Sui dinastiak berriro bateratu zuen arte.

Dinastiaren amaiera

Dinastiaren amaiera 184tik (edo 189tik, zenbait iturriren arabera) 220ra gertatzen da, gutxi gorabehera dinastiako azken enperadore Liu Xieren erregealdian. Matxinoen aurkako debekuak Turbante Horien matxinadan eta Bost Arroz Neurrien Eskolaren erreboltan indargabetu ziren, 184an, neurri handi batean auzitegiak ez zuelako jarraitu nahi izan klase altuko burgesiaren zati handi bat baztertzen, bestela matxinoekin bat egin baitzezakeen. Turbante Horien matxinoek eta Bost Arroz Neurrien jarraitzaileak bi elkarte hierarkiko taoista-erlijioso ezberdinetakoak ziren, Zhang Jiao (184an hila) eta Zhang Lu (216an hila) petrikiloak buru zituztela, hurrenez hurren. Zhang Luren matxinada, egungo Sichuan iparraldean eta Shaanxi hegoaldean, ez zen itzali 215era arte. Zhang Jiaoren matxinoak, berriz, urte batean zortzi probintziatan zehar suntsituak izan ziren Han indarren eskuetan, baina hurrengo hamarkadetan errebolta txiki gehiago agertu ziren. Turbante Horiak guztiz garaituak izan ziren arren, krisian zehar izendatutako jeneral asko ez zen inoiz banandu bere miliziako indar laguntzaileetatik eta tropa haiek erabili zituzten boterea pilatzeko, itota zegoen agintari inperialetik at.

Animalia izpirituak, egunaren eta gauaren zaindariak. Han dinastia garaiko margoak, zeramikaren apaingarri. Gizakiaren eta piztiaren arteko hibridoa oso hedatua zegoen erlijio sinesmenetan eta artean, Han dinastiaren aurretik ere, eta arrunta izaten jarraitu zuen Mendebaldeko Han dinastiaren lehen erdian eta Ekialdeko Han dinastiaren garaian.

He enperatrizaren anaia He Jin jeneralak plan bat moldatu zuen Yuan Shaorekin eunukoak mederatzeko, hiriburuaren kanpoaldean zenbait gudalburu baitzituzten. Hala, enperatrizari idatziz egindako eskaera batean, eunukoak exekutatzea eskatu zuten. Zalantza aldi baten ondoren, enperatrizak baiezkoa eman bazuen ere, haren anaia He Miaok ezeztatu egin zuen agindua. Eunukoek 189an hil zuten He Jin. Yuan Shaok orduan Luoyangeko ipar jauregia setiatu zuen, haren anaia Yuan Shuk hego jauregia setiatzen zuen bitartean. Egun gutxiren buruan, bi jauregiak mendean hartu eta 2.000 eunuko inguru hil zituzten. Aurretik, Zhang Rangek ihes egin zuen Shao enperadorearekin (189an igo zen boterera) eta bere anaia Liu Xie gerora Xian enperadore izango zenarekin (189-220 erregealdia). Yuan anaiak jazartzen ari ziren bitartean, Zhangek bere buruaz beste egin zuen, Ibai Horira murgilduta.

Dong Zhuo jeneralak (192an hila) enperadore gaztea eta haren anaia aurkitu zituelarik zelaian noraezean, hiriburura eraman zituen segurtasunez, Luoyangen kontrola hartuz eta Yuan Shao ihes egitera behartuz. Dong Zhuok Shao enperadorea degradatu zuenean haren anaia Liu Xie enperadore izatera bultzatzeagatik, Yuan Shaok ofizial ohien koalizio bat gidatu zuen Dongen aurka. Orduan Dongek Luoyang erretzeko agindu zuen, eta hiriburua nahiz gortea Chang'anera eramateko, 191eko maiatzean. Dong Zhuok geroago Shao enperadorea pozoitu zuen.

Lü Bu semetzakoak hil zuen Dong, 192. urtean, Wang Yunek antolatutako konplot batean. Xian enperadoreak Chang'anetik ihes egin zuen 195ean, Luoyang erdi suntsitu batera. Cao Cao (155-220) orduko Shandong mendebaldeko eta ekialdeko Yan probintziako gobernadoreak konbentzitu zuen Xian enperadorea hiriburua Xuchangera eramateaz, 196an.

Yuan Shaok, orduan, desafio egin zion Cao Cao, enperadorearen gaineko kontrola zela eta. Yuanen boterea nabarmen murriztu zen Caok Guanduko borrokan garaitu zuenean, 200. urtean. Yuan hil ondoren, Caok haren seme Yuan Tan (173-205) hil zuen, lehenago anai-arrebekin borrokatu baitzen familiaren herentzia zela eta. Yuan Shang eta Yuan Xi anaiak 207an hil zituen Gongsun Kang jeneralak, eta haien buruak Cao Caori bidali zizkion.

208. urtean Itsaslabar Gorrietako itsas borrokan Cao garaitua izan ondoren, Txinak hiru eragin esferatan banatuta gelditu zen: Cao Caok iparraldea menderatzen zuen, Sun Quanek (182-252) hegoaldea zuen bere esku, eta Liu Bei (161-223) mendebaldeaz jabetu zen. Cao Cao 220ko martxoan hil zen. Bere seme Cao Pik (187-226) Xian enperadorea abdikatzera behartu zuen beraren alde eta Weiko Wen enperadore bezala ezagutu zen hil ondoren. Horrek Han dinastiari amaiera eman zion, eta hiru estatuen arteko gatazkarekin abiatu zen Hiru Erresumen aroa.

Gobernua

Gobernu zentrala

Han dinastiaren garaiko jauregi baten zeramikazko miniatura bat. Enperadorearen jauregietako sarrera, Guardiako ministroak zorrozki zaintzen zuen. Kontaketa sistema baten bidez, baimenik gabeko inor aurkitzen bazuten barruan, exekutatu egiten zuten.

Handarren gobernuan, enperadorea zen epaile goren eta legegilea, indar armatuen komandante burua eta administrazio zentraleko nahi lokaleko hautagai ofizialen izendapena egiteko ahalmena zuen bakarra. Teorian, haren botereak ez zeukan mugarik. Hala ere, Estatuko organoek eta instituzioek, hala nola gorteko konferentziak (Tingyi), non ministroak gai baten inguruan gehiengoaren adostasuna lortzeko deituak izaten baitziren, presioa egin ohi zioten enperadoreari, erabaki politikoetan bere ministroen aholkua onar zezan. Enperadoreak konferentzia judizialaren erabaki bat atzera botatzen bazuen, bere ministro handiak aurka ateratzeko arriskua zuen. Hala ere, enperadoreek maiz errefusatzen zuten gehiengoaren iritzia, gaia gorteko konferentzietan eztabaidatu ostean.

Enperadorearen mende, Hiru Bikaintasun izenez ezagutzen ziren kabineteko kideak zeuden: Masen kantziler eta ministroa, Herri Lanetako kontseilari inperiala, eta komandante handia.

Kantzilerra (K.a. 8. urtean izena «Masen ministroa» izatera aldatu zen) gobernuaren aurrekontuaren arduradun nagusia zen. Beste funtzio batzuen artean lurraren eta biztanleriaren erregistro probintzialen kudeaketaz, auzitegiko konferentziez, epaiketetan epaile izateaz eta goi kargudunentzako hautagaiak gomendatzeaz arduratzen zen. Funtzionarioen kasuan, 600 shi edo garaiko txanponen azpiko soldata zeukatenak izenda zitzakeen.

Kontseilari inperialaren betebehar nagusia zen funtzionarioen diziplina prozedurak aurrera eramatea. Kantzilerrarekin zeregin batzuk partekatzen zituen, adibidez, probintziako urteko txostenak jasotzea. Hala ere, haren titulua K.a. 8an obren bikaintasunera aldatu zenean, obra publikoen proiektuak gainbegiratzeko betebeharraren buru bihurtu zen.

Seme-alaben pietatearen eszena bat, zume lakatuzko koadro batean margotutakoa. Ekialdeko Han dinastiaren graiko hilobi batean aurkitua, gaur egungo Ipar Korean.

Komandante handia militarren buru irregularra izan zen hasieran, eta, geroago, erregeordea Mendebaldeko Han dinastiaren garaian. Handarren lurraldearen ekialdean, funtzionario zibil batek partekatzen zituen zentsura eskumen asko, beste bi bikaintasunekin batera.

Hiru Bikaintasunaren azpitik zeuden ministro soilak, bakoitza ministerio espezializatu baten ardurapean. Zeremonien ministroa erritu erlijiosoen, otoitzen eta antzinako tenpluen nahiz aldareen zaintzaz arduratzen zen. Etxearen ministroa enperadorearen segurtasunaz arduratzen zen, jauregian, kanpoko parke inperialetan, eta enperadorearen ibilaldietan. Guardiako ministroaren ardura zen jauregi inperialetako harresiak, dorreak eta ateak ziurtatzea eta patruilatzea. Kotxezain ministroa enperadorearentzako eta haren segiziorako ukuilu inperialak, zaldiak, zalgurdiak eta kotxerak zaintzeaz arduratzen zen, baita indar armatuak zaldiz hornitzeaz ere. Justizia ministroa zen legea aplikatzeko eta interpretatzeko funtzionario arduradun nagusia. Protokolo ministroa izan zen gorte inperialeko ohorezko gonbidatu noble edo enbaxadore atzerritarren harreraren arduradun funtzionario nagusia. Klan Inperialeko ministroak gorte inperialaren eta inperioaren nobleziaren arteko harremanak ikuskatzen zituen, eta familia inperialaren zabalkundeaz arduratzen zen, hala nola, feudoak eta tituluak emateaz. Ogasun ministroa burokrazia ofizialaren indar armatuen diruzaina zen, diru sarrera fiskalak eta neurri unitateetarako ezarritako arauak maneiatzen zituena. Zerbitzari ministroak enperadorea besterik ez zuen zerbitzatzen, haren esku jarri behar baitzituen ikuskizunak eta jostaketak, jakiak eta jantzi egokiak, botikak eta sendaketa fisikorako gaiak, baliozko objektuak eta tresnak.

Han dinastiaren garaiko hilobi batean aurkitutako zeramikazko txakurra, lepoko apaingarri bat daramana. Lepokoak erakusten du maskota bat zela. Iturri idatzien arabera, enperadorearen parke inperialetan ehiza txakurrentzako etxolak zeuden.

Tokiko gobernua

Han Inperioa, erresuma eta markesatuen salbuespenarekin, unitate politiko hauetan zaitu zen, handienetik txikienera: probintziak (txinera tradizionalez: 州; pinyinez: zhōu), komandantziak (txinera tradizionalez: 郡; pinyinez: jùn) eta konderriak (txinera tradizionalez: 縣; pinyinez: xiàn). Konderri bat zenbait barrutitan banatzen zen, barruti bakoitza herrixka talde batez osatua, bakoitza ehun bat familiarekin.

Probintzietako buruzagiak, «gobernadore» edo «ikuskari» izenaz, erresumako administrazioaren maila anitzetako ikuskaritzaren arduradunak izan ziren. Haien txostenetan oinarrituta, Gorte Inperialek toki administrazioetako funtzionarioak sustatu, degradatu, kaleratu edo prozesatu egingo zituen.

Gobernadore batek zenbait erabaki har zitzakeen gorte inperialaren baimenik gabe. Alabaina, maila apalagoko ikuskariak krisi garaian soilik zituen botere exekutiboak, adibidez matxinada bat erreprimitzeko bere agintepeko komandantzietan miliziak handitzea.

Konderri multzo batek osatzen zuen komandantzia bat, administratzaile bat buru zuela. Bera zen komandantziaren defentsaren buruzagi zibil eta militar gorena, eta bere ardurapean zeuden auziak zuzentzea, nekazariei sasoiko jarraibideak ematea eta karguetarako hautagaien gomendioa urtero hiriburura bidaltzea, Wu enperadoreak ezarritako kuota sistema baten barruan. Konderri handi ―10.000 etxe inguru― bateko burua «prefeta» zen; konderri txiki bateko burua, berriz, «buruzagi» soila zen, eta biak epaile gisa joka zezaketen. Epaile batek betearazten zuen legea eta ordena konderri bakoitzean, herritarrak erregistratzen zituen zergak ordaintzeko, langileak mobilizatzen zituen urtero enperadorearentzat lana doan egin zezaten, eskolak konponarazten zituen eta obra publikoak gainbegiratzeaz arduratzen zen.

Han dinastiaren enperadoreak

Hil ondoko izena	Izen berezia	Agintaldia
Gao Zu 高祖	Liu Bang 劉邦	K.a. 206 - K.a. 195
Hui Di 惠帝	Liu Ying 劉盈	K.a. 194 - K.a. 188
Shao Di (Shao Di Gong)少帝	Liu Gong 劉恭	K.a. 188 - K.a. 184
Shao Di (Shao Di Hong)少帝	Liu Hong 劉弘	K.a. 184 - K.a. 180
Wen Di 文帝	Liu Heng 劉恆	K.a. 179 - K.a. 157
Jing Di 景帝	Liu Qi 劉啟	K.a. 156 - K.a. 141
Wu Di 武帝	Liu Che 劉徹	K.a. 140 - K.a. 87
Zhao Di 昭帝	Liu Fuling 劉弗陵	K.a. 86 - K.a. 74
Changyiko printzea 昌邑王 edo 海昏侯	Liu He 劉賀	K.a. 74
Xuan Di 宣帝	Liu Xun 劉詢	K.a. 73 - K.a. 49
Yuan Di 元帝	Liu Shi 劉奭	K.a. 48 - K.a. 33
Cheng Di 成帝	Liu Ao 劉驁	K.a. 32 - K.a. 7
Ai Di 哀帝	Liu Xin 劉欣	K.a. 6 - K.a. 1
Ping Di 平帝	Liu Kan 劉衎	1 - 5
Ruzi Ying 孺子嬰	Liu Ying 劉嬰	6 - 8

Xin dinastia

Hilondoko izena Wang Mang (王莽)

Agintaldia 9 – 23

Han dinastiaren jarraipena

Hilondoko izena Park Jimin 樸濟民

Izen berezia Liu Xuan 劉玄

Agintaldia 23 – 25

Ekialdeko Han dinastia

Hilondoko izena	Izen berezia	Agintaldia
Guang Wu Di 光武帝	Liu Xiu 劉秀	25 - 57
Ming Di 明帝	Liu Zhuang 劉莊	58 - 75
Zhang Di 章帝	Liu Da 劉炟	76 - 88
He Di 和帝	Liu Zhao 劉肇	89 - 105
Shang Di 殤帝	Liu Long 劉隆	105 - 106
An Di 安帝	Liu Hu 劉祜	106 - 125
Shao Di (Beixiangeko markesa) 少帝 edo 北鄉侯	Liu Yi 劉懿	125 - 126
Shun Di 順帝	Liu Bao 劉保	126 - 144
Chong Di 沖帝	Liu Bing 劉炳	144 - 145
Zhi Di 質帝	Liu Zuan 劉纘	145 - 146
Huan Di 桓帝	Liu Zhi 劉志	146 - 168
Ling Di 靈帝	Liu Hong 劉宏	168 - 189
Shao Di, Hongnongeko printzea 少帝 edo 弘農王	Liu Bian 劉辯	189
Xian Di 獻帝	Liu Xie 劉協	189 - 220

Bibliografia

• (Ingelesez) Beck, Mansvelt. (1986). Denis Twitchett,; John Fairbank eds. «The Fall of Han» The Cambridge history of China. Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 (Cambridge: Cambridge University Press): 317–376. or. ISBN 978-0521243278. OCLC .426116291.
• (Ingelesez) Bielenstein, Hans. (1980). The bureaucracy of Han times. Cambridge: Cambridge University Press ISBN 978-0521225106. OCLC .5028586.
• (Ingelesez) Davis, Paul K.. (2001). 100 decisive battles: from ancient times to the present. New York: Oxford University Press ISBN 978-0195143669. OCLC .45102987.
• (Ingelesez) De Crespigny, Rafe. (2007). A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23-220 AD). Leiden: Brill  doi:10.1163/ej.9789004156050.i-1311. ISBN 978-9047411840. OCLC .238234833.
• (Ingelesez) Di Cosmo, Nicola. (2004). Ancient China and its enemies: the rise of nomadic power in East Asian history. Cambridge: Cambridge University Press ISBN 978-0521770644. OCLC .1241672561.
• (Ingelesez) Ebrey, Patricia B.. (1999). China. New York: Cambridge University Press ISBN 978-0521669917. OCLC .763170466.
• (Ingelesez) Hansen, Valerie. (2000). The open empire: a history of China to 1600. New York: Norton ISBN 978-0393973747. OCLC .42022300.
• (Ingelesez) Hinsch, Bret. (2002). Women in early imperial China. Lanham: Rowman & Littlefield ISBN 978-0742518711. OCLC .48249391.
• (Ingelesez) Hsu, Cho-Yun. (1965). «The Changing Relationship between Local Society and the Central Political Power in Former Han: 206 B.C.–8 A.D.» Comparative Studies in Society and History 7 (4): 358–370.  doi:10.1017/S0010417500003777. ISSN 1475-2999. (Noiz kontsultatua: 2024-10-14).
• (Ingelesez) Hulsewé, A.F.P.. (1986). Denis Twitchett,; John Fairbank eds. «Ch'in and Han law» The Cambridge history of China. Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 (Cambridge: Cambridge University Press): 520-544. or. ISBN 978-0521243278. OCLC .426116291.
• (Ingelesez) Loewe, Michael. (1986). Denis Twitchett,; John Fairbank eds. «The Former Han Dynasty» The Cambridge history of China. Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 (Cambridge: Cambridge University Press): 103–222. or. ISBN 978-0521243278. OCLC .426116291.
• (Ingelesez) Morton, W. Scott; Lewis, Charlton M.. (2005). China: its history and culture. New York: McGraw-Hill ISBN 978-0071465267. OCLC .61110040.
• (Ingelesez) Nishijima, Sadao. (1986). Denis Twitchett,; John Fairbank eds. «The Economic and Social History of Former Han» The Cambridge history of China. Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 (Cambridge: Cambridge University Press) ISBN 978-0521243278. OCLC .426116291.
• (Ingelesez) Qu, Tongzu. (1972). Han social structure. Seattle: University of Washington Press ISBN 978-0295950686. OCLC .214789.
• (Ingelesez) Schaefer, Richard T.. (2008). [978-1412926942 Encyclopedia of race, ethnicity, and society. ] Los Angeles: SAGE Publications ISBN 978-1412926942. OCLC .166387368.
• (Ingelesez) Torday, Laszlo. (1997). Mounted archers: the beginning of Central Asian history. Edinburgh: Durham Academic Press ISBN 978-1900838030. OCLC .36909506.
• (Ingelesez) Yü-ch'üan, Wang. (1949). «An Outline of The Central Government of The Former Han Dynasty» Harvard Journal of Asiatic Studies 12 (1/2): 134–187.  doi:10.2307/2718206. ISSN 0073-0548. (Noiz kontsultatua: 2024-09-27).
• (Ingelesez) Zhou, Jinghao. (2003). Remaking China's public philosophy for the twenty-first century. Westport: Praeger ISBN 978-0313057397. OCLC .143289687.
  

Ikus, gainera

• Zetaren Bidea
• Txinako historia
• Tang dinastia

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Han dynasty, Emuseum – Minnesota State University, Mankato
• (Ingelesez) Early Imperial China: A Working Collection of Resources

• Datuak: Q7209
• Multimedia: Han Dynasty / Q7209