Bizantziar Inperioa edo Ekialdeko Erromatar Inperioa[1] Antzinaro Berantiarreko eta Erdi Aroko kristau inperioa izan zen, greziar edo heleniar kulturakoa. Hiriburua Konstantinopolis zuen, Bizantzio ere deitua[2]. Inperioak, 395etik aurrera, Erdi Aro osoan eta Pizkundearen hasiera arte iraun zuen bizirik. Hiriburua Konstantinopolisen zegoen (grezieraz: Κωνσταντινούπολις, gaur egungo Istanbul), Bizantzio zaharraren gainean eraikia (Greziako Traziako hiri kolonial garrantzitsua eta K.a. 667 inguruan sortua), Mendebaldeko Erromatar Inperioa oraindik existitzen zela. Gerora izaera helenistikoa hartu zuenez – greziera hizkuntza ofizial izendatzeraino latinaren ordez– historialari batzuek nahiago dute Estatu hori nagusiki grekoa zen inperio gisa aipatu[3].

Bizantziar Inperioa
Ῥωμανία
Rhōmanía
Romania
Imperium Romanum
395 – 1453
Autokrazia
Bizantziar Inperioko bandera

Bizantziar Inperioko armarria

Inperioaren hedadurarik handiena, Justiniano I.a enperadore zela, 550ean
Geografia
HiriburuaKonstantinopolis
Kultura
Hizkuntza(k)greziera
latina
ErlijioaPaganismo
Eliza Ortodoxoa
Historia
Sorrera395
Ezeztapena1453
Aurrekoa
Erromatar inperioa
Ondorengoak
Otomandar Inperioa
Beste herrialdeak

Erromatar Inperioaren gainbeherarekin sortu zen, inperio hura bitan zatitu zenean. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren (476), beste mila urtez eutsi zion ekialdekoak, Konstantinopolis konkistatu zuten arte, hain zuzen (1453). Inperioaren jatorrian dago Dioklezianok ekialdeko muga lurraldeak babesteko ezarri zuen bitariko gobernua, Galeriok mantendu zuena. Konstantinopolis antzinako Bizantzio hiriaren gainean eraikitzeko erabakiak eta, batez ere, Konstantinoren hura inperio osoko hiriburu bihurtu nahiak (330) inperioaren banakuntza ekarri zuen Teodosio I.a hil ondoan (395). Semeen artean banatu zuenean, Arkadiori sortaldea egokitu zitzaion, eta, Honoriori, sartaldea. Ekialdeko Inperioa hego Danubiotik ipar Mesopotamiaraino hedatzen zen, lur hauek barne zirela: Balkanak, Asia Txikia, Zipre, Kreta, Siria, Palestina, Egipto eta ipar Mesopotamia.

Erromatar Inperioaren lehen mendeetan, mendebaldeko probintziak latinizatu egin ziren, baina ekialdekoek beren kultura helenistikoari eutsi zioten. Konstantino I.ak (324-337 erregealdia) kristautasuna legeztatu, eta hiriburua Konstantinopolisera eraman zuen. Teodosio I.ak (379–395 erregald.) kristautasuna estatu-erlijio bihurtu zuen, eta grezierak, pixkanaka, latina ordezkatu zuen erabilera ofizialerako. Inperioak defentsa-estrategia bat hartu zuen, eta, ondorego historian, gainbehera eta suspertze ziklo errepikakorrak izan zituen.

Bere hedadurarik handiena Justiniano I.aren erregealdian lortu zuen (527–565 erregald.), Italiaren zati handi bat eta Mediterraneoko mendebaldea konkistatu baitzituen. 541. urtearen inguruan, izurrite batek jo zuen, eta Persiarekin izandako gerra suntsitzaile batek inperioaren baliabideak ahitu zituen. Musulmanen konkisten ondorioz, inperioko probintzia aberatsenak —Egipto eta SiriaRasidar kalifa-herriaren eskutan erori ziren. 698an, Afrika Omeiatar kalifa-herriaren aurrean galdu zen, baina inperioa, Isauriar dinastiaren mendean, egonkortu egin zen. Beste behin, Mazedoniako dinastiaren mendean, hedatu egin zen, eta bi mende luzeko berpizkunde bat nozitu zuen. Harrezkero, gerra zibileko eta seljuktarren erasoaldiek Asia Txikiko zatirik handiena galtzea ekarri zuen. Inperioa indarberritu zen Komnenotarren dinastiaren berrezarkuntzan, eta Konstantinopolis Europako hiririk handiena eta aberatsena izaten jarraitu zuen XIII. mendera arte.

Inperioa, neurri handi batean, 1204an desegin zen, laugarren gurutzadan Konstantinopolisaren arpilatzearen ondoren; bere antzinako lurraldeak, orduan, greziar estatuetan eta erreinu latindarretan banatu ziren. 1261ean, Konstantinopolis behin-behinean suspertu arren, inperio berrosatuak eskualdeko boterea besterik ez zuen izan bere azken bi mendeetan. Gainerako lurraldeak, pixkanaka, otomandarrek beretu zituzten, XIV. eta XV. mendeetan borrokatutako gerra batzuetan. 1453an, otomandarren aurrean Konstantinopolis erortzeak inperioaren amaiera ekarri zuen, baina haren historia eta ondarea eztabaidagai dira gaur egun ere.

Oro har, 476an azken erromatar enperadorea (Romulo Augustulo) boteretik kendu zuten arte Ekialdeko Erromatar Inperioa deritzo; eta, harrezkero, Bizantziar Inperioa. Dena dela, klasifikazio historiografiko horrek azken mendeotako Mendebaldeko Europako ikuspegia besterik ez du erakusten. Izan ere, bizantziarrek, beren inperioa desagertu zen arte, beren burua erromatartzat zuten; haientzat beren inperioa Erromatar Inperioa zen, eta, beraz, Erromatar Inperioa edota Azken Erromatar Inperioa izenak ere erabil daitezke.

Historia

aldatu
 
Inperioaren lurralde eremuaren bilakaera

Ekialdeko Erromatar Inperioa

aldatu
 
Justiniano I.a, San Vitale basilikako (Ravena) mosaiko ospetsuetako batean

Arkadio izan zen ekialdeko lehen enperadorea. Haren agintaldian, (395-408) bisigodoek inperioa inbaditu zuten, Alariko buru zutela (395). Erlijio gatazkak ez ziren lehen urte horietan amaitu, ezta Teodosio II.a eta Martziano enperadoreen garaietan ere (408-457). Teodosioren Kodeak agindu eta Teodosio II.ak ekialdean eta Valentiniano III.ak mendebalean berretsia zuten inperioaren batasuna kolokan zegoen Atilaren eta barbaro herrien erasoak zirela eta. 476. urtean, Mendebaldeko Inperioa, erabat hautsirik, godoen eskuetan geratu zen, eta Zenon I.a nagusi izan zen Ekialdeko Inperioan (474-491). Hala eta guztiz ere, Danubiotik behera zetozen eslaviarren aurka borrokatu behar izan zuen Ekialdeko Inperioak (Anastasio I.a, 491-518).

Erlijio krisiek, bestalde, bizi-bizirik zirauten (monofisistak), eta gizarte gatazkek garrantzi handia izan zuten (Nika altxamendua, 532). Justiniano I.ak berriztatze lanak egin zituen administrazioan (Justinianoren Kodea, 529), eta saiatu zen Inperio osoaren batasuna lortzen (sartaldearen errekonkista). Enperadore horren garaian, izugarri zabaldu zen artea. Atenasko eskola paganoak itxi ondoren (529), Konstantinopolis kristau helenismoaren gune nagusi bihurtu zen. Baina lurralde hedatzeak ez zuen luzaroan iraun.

Heraklidearren garaia

aldatu
 
Bizantziar Inperioa, 650eraino; urte hartarako galduak zituen Mediterraneoaren hegoaldeko probintzia guztiak, Kartagoko exarkerria izan ezik

Justino II.aren erreinaldiaren ondoren (565-578), lonbardiarrek Italiako alde handi bat hartu zuten (568), eta Leovigildok Hispaniako hiri batzuk konkistatu zituen (572). Avaroen, persiarren eta eslaviarren inbasioek ahuldua zeukaten inperioa indartu zen zerbait Heraklio I.a persiarrak Siriatik (611-628) eta Palestinatik (630) egotzi zituenean (610-641). Arabiarrei, ordea, ezin izan zien aurre egin.

Haren ondorengoek (Konstantino III.a, Heraklio II.a eta Konstante II.a, 641-668) arabiarrek mozturiko inperioa jaso zuten, Armenia (636), Mesopotamia (635-639), Siria (636-640), Palestina (636-638) eta Egipto (639-642) galtzean geratu zen inperio zatia, alegia. Konstantino IV.aren garaian (668-685), Konstantinopolis hartu nahi zuten arabiarrei eutsi bazieten ere (678), ezin oztopatu izan zituzten bulgariar inbasioak. Erlijioz ere banatuta zeudenez, beste erlijio krisi bat sortu zen Heraklio II.aren eta Konstante II.aren garaian (montheletak).

Erromarekiko gatazkak

aldatu
 
Inperioaren hedadura, Leon III.ak agintea eskuratzean (717. urtearen inguruan). Lurralde marratua arabiarren erasoen pean zen.

Inperioa helenizatu, eta ekialdeko kutsuz hornitu zuten herakliotarren aldia, Justiniano II.aren garaian amaitu zen (685-695, 705-711) Leontziok boteretik kentzean. Hemendik aurrera, «Hogei urteko anarkia» izeneko aldia hasi zen, non zenbait jeneral-usurpatzaileek elkarren aurka matxinatu baitziren, denbora motzez boterea mantenduz. Boterea lortu eta gutxira, Tiberio III.ak tronutik kendu zuen Leontzio; 705ean, Justiniano II.ak berriz boterera itzultzea lortu zuen, 711-n hil zuten arte. Aldi horretan, iparraldeko Afrikako probintzia galdu zuen. Bere ondorengoak, Filipikok (711-713), Anastasio II.ak (713-715) eta Teodosio III.ak, hirurek, nahiko agintaldi traketsak izan zituzten. Leon III.ak (717-741) berriz antolatu zuen inperioa, eta arabiarren erasoei eutsi zien. Ondoko enperadoreek jarraitu egin zuten antolaketa lana, baina bizirik zirauten erlijio gatazkek Erromako eta Inperioko elizen banaketa ekarri zuten, Ravenako exarkerria galdu ondoren (751). Orduan, Erromako Eztebe II.a aita santuak (754-756), frankoen babespean jarrita, Elizaren Estatuak sortu zituen.

Arabiarren eta, batez ere, bulgariarren aurkako gerrek ez zituzten erlijio borroka eta esetsaldiak bigarren mailan utzi. Ikonoklastak, berriz ere, nagusi izan ziren Leon V.a (813-820), Mikel II.a Totela (820-829) eta Teofilo (829-842) enperadoreen garaian. Kanpoaldean, Bizantziok Kreta (826) eta arabiarrek konkistaturiko Sizilia (829) galdu zituen. Barealdi baten ondoren, kristau ortodoxia indartu zen berriz ere, Teodora erregeordearen erreinaldian (842-856), baina, Mikel III.a Hordiaren garaian (842-867), Zirilok eta Metodiok bultzaturiko kristautzeak eta Fotios Konstantinopolisko patriarka izendatzeak ez adostasun gehiago ekarri zituzten Erromako eta Bizantzioko kristau elizen artean.

Mazedoniar dinastia

aldatu
 
Inperioaren hedadura, 867. urtearen inguruan
 
Inperioaren hedadura, Basilio II.aren agintaldian (976–1025)

Basilio I.a (867-886) mazedoniar dinastiaren sortzaileak egoera baretzea lortu zuen. Ondorengoek, Leon VI.a Jakituna Fotiosen ikasleak (886-912) eta Konstantino VII.a Porfirogenetak, aurrekoen bide berari jarraitu zioten aurrekoaren lanari, eta X. mendean Bizantziok susperraldia izan zuen Erroman I.a, Erroman II.a Teofano, Nizeforo II.a Fokas eta Joan I.a Tzimiskes enperadoreen eskutik.

Garai horretako inperioaren aldi gorena Basilio II.a Bulgaroktono (Bulgariarren Hiltzailea, 976-1025) enperadorearekin etorri zen: aurreko enperadoreek konkistaturiko lurraldeei eusteaz gainera, aristokrazia lur-jabearen matxinada zapaldu zuen errusiarren laguntzaz, eta, gerra gogor baten ondoren, Bulgaria hartu zuen (1018). Ondoko enperadoreen garaian, galdutako onurak berreskuratu zituen aristokraziak arian-arian, eta Erromaren eta Bizantzioren arteko zisma betiko gauzatu zen (Ekialdeko Zisma, 1054). Seljuktarren eta normandiarren lehen erasoek arras ahuldu zuten inperioa ondoko urteetan.

Komnenotarren dinastia (1081-1185)

aldatu

Komnenotarrak militarren eta probintzietako aristokraten arteko lotura izan ziren; lurraldeari eustea izan zuten helburu. Alexo I.ak (1081-1118) aurre egin zien normandiarrei, eta Joan II.ak (1118-1143) petxenegoak ohildu zituen betiko Bizantziotik. Alabaina, Lehen Gurutzadaren etorrerak (1097) eta Emanuel I.aren eta Alexo II.aren mendebalekoen aldeko politikak latindarren hilketa (Konstantinopolis, 1183) eta Serbia edo Bulgariaren galera (1183-1185, Isaak II.) eragin zuten.

 
Inperioaren hedadura, morez, 1180. inguruan, komnenotarren garaiaren bukaeran

Artea eta kultura

aldatu

Mazedoniarren eta komnenotarren garaian (IX-XII. m.), arteak eta letrak oso garai oparoa izan zuten: Fotiosen entziklopedia, Kephalaren antologia grekoa, Suidasen lexikoa, Simeon Metataphrastoren hagiografiak, Digenis Akritaten epopeia eta kantuak dira lekuko. Hauxe izan zen Konstantinopolisko Unibertsitatearen garai oparoena (Psellosen joera arrazionalista). Arkitekturak eta arteak, mosaikoetan batez ere, Bizantzioko kulturaren erakusgarri handienetakoak utzi dituzte: San Marko katedrala (Venezia), Daphni (Atika), Hosios Lukas (Fozida). Bizantzioko artea hego Italia, Sizilia, Venezia, Errusia, Bulgaria, Serbia eta Errumaniara hedatu zen XIII. mendetik aurrera.

Konstantinopolisko Latindar Inperioa

aldatu
 
Inperioaren zatitzea, Laugarren Gurutzadaren ondoren, 1204 inguruan

Isaak II.aren ondoren, erregetzarako izan ziren istiluek gurutzatuen sarrera erraztu zuten, eta, 1204. urtean, IV. gurutzadako gudariek Konstantinopolis hiria hartu zuten. Konstantinopolisko Latindar Inperioa (Balduin I.a, 1204-1261) jaioa zen Bizantziokoak hondora jo zuenean. Veneziako Errepublikaren eta zaldun frankoen artean banatua zegoen. Bizantzioz gainera, Atenas, Akaia, Tesalonika eta beste hiri heleniar batzuk hartzen zituen. Bizantzioko Inperioak aurre egin zion egoera berriari Epiro, Trabzon eta Nizeako estatu txikietan oinarriturik, eta ohiturei nahiz kulturari beti leial jarraituz, bizantziarrek latindarrak agintetik egotzi zituzten 1261ean, Mikel VIII.a Paleologo buru zutela.

Paleologoen garaia eta otomandarren etorrera

aldatu
 
Inperioaren hedadura, 1400 inguruan

Paleologoen dinastiak (1261-1453) inperioa berregitea lortu bazuen ere, lurralde handiak galdu zituen: Peloponeso eta uharte grekoak latindarren esku geratu ziren; Androniko II.a (1282-1328) eta Androniko III.a (1328-1341) enperadoreen garaian, turkiarren eta serbiarren erasoak areagotu egin ziren, eta Joan V.a Paleologoren garaian (1341-1391), ondorengoen arteko gatazkak larriagotu ziren berriz ere. Asia eta Balkanen aldetik erasoka ari ziren otomandarrei eutsi ahal izateko, Emanuel II.a Paleologo (1391-1425) eta Joan VIII.a Paleologo (1425-1448), Basilio Besarionek lagunduta, mendebaldekoen laguntza jasotzen saiatu ziren arren, otomandarrak Konstantinopolisen sartu, eta inperioaz jabetu ziren (Mehmed II.a, 1453).

Konstantino IX.a (1448-1453) gudu hartan hil zen. Hala eta guztiz ere, paleologoen garaiko arteak eta kultura emaitzek arrakasta handia izan zuten Europan XIV-XVI. mendeetan. Literaturan, Planudioren lana (alegiak, bilduma eta itzulpenak); historian, Joan Kantakuzenos, Gregoras, Dukas, Kalkokondule; filosofian, Gregoraren eta Palamasen arteko gatazkak, Kudonesen aristotelismoaren eta platonismoaren arteko sintesia, Platon eta Besarionen teoria kontrajarriak. Bi eskola handiri esker hedatu zen pintura (freskoak, ikonoak): Kretakoa (Mistra, Peloponeso) eta Mazedoniakoa (Athos, Tesalonika, Mazedonia eta Errusia). Bi eskolek bat egin zuten XVI. mendean.

Inperioaren amaiera

aldatu

Konstantinopolis (1453) eta Mistra (Peloponeso, 1460) konkistatuak izan ondoren, Bizantzioko Inperioa erori zen erabat 1461. urtean, otomandarrek Trabzon hartu zutenean.

Hala ere, inperioaren sentimendu nazionalak ez dira galdu, gaur egungo Greziako biztanleek beren burua tradizio bizantziarraren jarraitzailetzat ikusten baitute.

Inperioaren ondorena

aldatu
 
Konstantinopolisko patriarkatzaren ospe unibertsalaren ikur eta adierazpidetzat, Justiniano I.ak Jainkoaren Jakituria Sakratuaren eliza (Hagia Sophia) eraikiarazi zuen. Lau urte eta erdiko epe laburrean eraiki zuten (532–537).

Bizantziar Inperioa Behe Erdi Aroko kristau estatu egonkor eta boteretsuena izan zen, eta hainbat mendetako gudu etengabeek txikitu eta desagerrarazi zuten. Bizantzioren gainbeheraz geroztik Mendebaldeko Europan boteretsu bihurtu ziren estatuetan, Ekialdeko Inperioa lizun eta dekadentea izan zelako ikuspuntua zabaldu zen: ikuspuntu hori ezin izan da XX. mende arte zuzendu.

Izenak izen, antzinako inperio hura erabakigarria izan zen iritsi zaigun jakituria klasiko urria gorde eta ezagutarazteko, bai eta lehen urteetako kristautasuna batu eta moldatzeko ere. Mendebaldeko Inperio Erromatarra suntsitu zuten germaniar eta eslaviar herri guztiekin lehiatu zen, ostrogodo, bisigodo, bandalo, alano, avaro, eslaviar, bulgariar eta abarrekin. Atila eta haren hunoen sarraskiak pairatu zituen, azken Persiar Inperioen kolpe eta etengabeko jipoiak. Islama azaldu eta munduan zehar barreiatu zenean, arabiarrek, turkiarrek eta bestek ezin izan zuten fede berria Bosforotik haratago barreiatu, harik eta inperioa amaitu zen arte. Bizantziar Inperioan sortu zen gaur egungo eliza ortodoxoa, eta Konstantinopolistik igaro ziren ekialde urruneko zeta eta espeziak. Genghis Khanen botereak ez zuen Konstantinopolisko harresiak gainditu.

Estatuaren egiturak

aldatu

Gobernantza

aldatu
Asia Txikiko gaiak, 750 ing.
Asia Txikiko gaiak, 950 ing.

Dioklezianoren eta Konstantinoren IV. mendeko erreformek inperioko probintziak diozesitan berrantolatu zituzten, eta, ondoren, prefektura pretoriarretan, armada eta administrazio zibila berezituz[4]. Gobernu zentrala (enperadorea buru zela aurreko Pax romanaren garaitik eta paleologotarren dinastia arte), normalean, arlo militarrean, kanpo-harremanetan, legea administratzean eta zergak kobratzean zentratu zen[5]. Senatua aldatzen joan zen organo zeremonial bilakatu arte gorte inperialaren barruan[6].

Hiriak, V. mendez geroztik, gobernu zentrala eta elizako ordezkariak zituzten komunitate autonomo sorta izan ziren[7]. Hala ere, etengabeko gerrak nabarmen aldatu zuen egoera, bada, etengabeko erasoaldiek eta etengabeko gatazkek boterea zentralizatzera eraman baitzuten, inperioaren biziraupenaren aldeko borroka zela eta[8]. VII. mendearen ondoren, prefekturak bertan behera utzi ziren, eta IX. mendean, probintziak themes (edo themata) izeneko unitate administratiboetan banatu ziren, komandante militar batek (strategos) soilik gobernatuak[9].

Teodosio II.a (402–450 erregald.) erromatar zuzenbidea formalizatu zuen bost legelari agintari nagusi gisa izendatuz eta Konstantinoren erregealditik emandako legeak Teodosioren Kodean bilduz[10]. Prozesu hori Justiniano I.aren menpeko Corpus Iuris Civilis|Corpus Juris Civilisean]] amaitu zen (527–565 erregald.), zeinak Hadrianoren garaitik emandako dekretu inperialen erabateko normalizazioa agindu, eta legelarien iritzi juridiko kontrajarriak ebatzi zituen[11]. Emaitza behin betiko autoritate juridiko bihurtu zen. Zuzenbide-corpus horrek bere baitan hartzen zituen gai zibilak zein zuzenbide publikoa, botere inperiala eta administrazio-antolamendua barne[12]. 534. urtearen ondoren, Justinianok Novellaeak (Lege Berriak) eman zituen grezieraz, zeinak zuzenbide erromatarretik bizantziarrerako trantsizioa markatu zuten. Bernard Stolte zuzenbidearen historialariak honela bereizten du zuzenbide erromatarra, zeren Mendebaldeko Europak Juris Civilis Corpuseko latinezko testuen bidez soilik oinordetu baitzuen zuzenbidea[13].

Zachary Chitwoodek defendatzen du Corpus Juris Civilisa, hein handi batean, eskuraezina zela latinez, bereziki probintzietan[14]. VII. mendeko arabiarren konkistari esker, jendea legearen garapena eta aplikazioa zalantzan jartzen hasi zen, eta horrek lotura estuagoak sortzen hasi zen legearen eta kristautasunaren artean[15]. Testuinguru horrek eragina izan zuen Leon III.aren (717–741 erregald.) Ekloga garatzeko, gizatasunean enfasia jartzen zuena[16]. Eklogak lege-testu praktikoak inspiratu zituen, hala nola Nekazarien Legea, Marinelen Legea eta Soldaduen Legea, eta, Chitwoodek iradokitzen duenez, probintzietan, egunero erabiltzen ziren Juris Civilis Corpusaren laguntzaile gisa[17]. mazedoniar dinastiaren garaian, legea erreformatzeko ahaleginak Procheiron eta Eisagogeren argitalpenarekin hasi ziren, zeinak helburu zuten enperadorearen boterea lege nagusien arabera definitzea eta Ekloga ordezkatzea ikonoklasiarekin zuen loturagatik[18]. Leon VI.ak (886–912 erregald.), Basilikak bildumaren bidez (60 liburuz osatutako lana eta bizantziar zuzenbidearen oinarri bihurtu zena), zuzenbide erromatarraren kodifikazio oso bat osatu zuen grezieraz[19]. 1345ean, Konstantino Harmenopoulosek Hexabiblos delakoa bildu zuen, bizantziar iturri juridiko ezberdinetatik eratorritako sei liburukiko lege liburua[20].

Kristautasuna eta Eliza

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Kristautasunaren historia»

Kristautasuna, Konstantinoren laguntzarekin ausart, bizitzaren alderdi guztiak moldatzen hasi zen Bizantziar Inperioaren hasieran[21]. Trantsizioa gorabehera, Anthony Kaldellis historialariaren ustez, kristautasunak «ez dio inolako aldaketa ekonomiko, sozial edo politikorik ekartzen estatuari, estatuan sakonago integratuta egotea baino»[22]. Mendebaldeko Erromatar Estatua politikoki erori zenean, desberdintasun kulturalak hasi ziren banatzen Ekialdeko eta Mendebaldeko Eliza kristauak[23]. Ekialdeko Elizen barneko liskarrek komunitate monastikoak Erromara migratzea eragin zuten, Erroma eta Konstantinopolisen arteko tentsioa areagotuz[24]. Eztabaida horiek[Oh 1], batez ere Egipton eta Mediterraneo ekialdean, azkenean, Eliza hiru adarretan banatu zuten: kaltzedoniarra, monofisita (koptoa) eta nestoriarra[27]. Talde kaltzedoniarrak nagusitasuna mantendu zuen inperioko lurraldeen barruan, bestalde, adar monofisita eta nestoriarrak musulmanen mende geratu ziren VII. mendean[28].

Ekialdeko patriarkek sarritan bilatu zuten aita santuaren bitartekaritza doktrina eta praktika gaietan, baina aita santuaren autoritatea ez zen unibertsalki onartua, ezta Italiako iparraldeko eskualde hurbiletan ere[29]. 600. urtean, Balkanetako eslaviar asentamenduak Erroma eta Konstantinopolisen arteko komunikazioa eten zuen, zatiketa gehiago eginez[30]. Arabiarren eta lombardiarren inbasioek, eta frankoen presentzia gero eta handiagoak, urruntze horretan sakondu zuten, eta bi zentro espiritualen arteko jurisdikzioari eta aginteari buruzko eztabaidak areagotu zituen[31]. Erritu eta teologiaren desberdintasunak, hala nola legami gabeko ogiaren erabilera eta Filioque eztabaida, baita elizarenganako dibergentziak —plenitudo potestatis versus Kontzilio Ekumenikoen autoritatea— eta elkarrekiko errespetuari buruzko gaiak, mendebaldeko kristautasuna ekialdeko kristautasunetik bereizten lagundu zuen[32]. Banaketa hori 597an hasi zen, eta 1054an amaitu zen Ekialdeko eta Mendebaldeko Zismaren garaian[33].

Oharrak

aldatu
  1. Arianismoa izan zen inperioa astindu zuen lehen eztabaida handienetako bat Nizeako Kredoak heldu zion arte[25]. Zismetara eraman zuten beste eztabaida batzuk ere sortu ziren, hala nola Kristoren naturaren funtsezko definizioei buruzko eztabaidak Kaltzedoniako kontzilioan, 451. urtean[26]

Erreferentzia

aldatu

Bibliografia

aldatu

Liburuak

aldatu

Aldizkariak

aldatu

Liburuetako kapituluak eta entziklopediak

aldatu

Gainerako bibliografia

aldatu

Kanpo estekak

aldatu