Antzinako greziera

K.a. IX. mendetik K.o. VI. mendera hitz egin zen greziera hzikuntza

Antzinako greziera edo greziera[oh 1] klasikoa (Ἀρχαία Ἑλληνική Arkhaía Hellēnikḗ) aro arkaikoan (K.a. IX. mendetik VI.era bitartean), aro klasikoan (K.a. V. mendetik IV.era bitartean) eta garai helenistikoan (K.a. III. mendetik K. o. VI. mendera bitartean) Antzinako Grezian hitz egiten zen hizkuntza da.

Antzinako greziera
Ἀρχαία Ἑλληνική
Datu orokorrak
EskualdeaEkialdeko Mediterraneoa
Araugileaarautu gabea
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
Hellenic (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta hizkuntza fusionatzailea
Denbora gramatikalakpluperfect (en) Itzuli, aorist (en) Itzuli eta orainaldia
Modu gramatikalakindikatiboa, subjuntiboa, agintera eta optative (en) Itzuli
Genero gramatikalakgenero maskulinoa, genero femeninoa eta genero neutroa
Kasu gramatikalaknominatiboa, genitiboa, akusatiboa, datiboa eta bokatiboa
Alfabetoaalfabeto grekoa eta Linear B (en) Itzuli
AurrekariaMizenastar greziera
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2grc
ISO 639-3grc
Ethnologuegrc
Glottologanci1242
Wikipediagrc
IETFgrc

Antzinako grekoa izen generikoarekin greko homeriko (Homerok erabili zuena), arkaiko, klasiko, helenistiko eta abar osoa aipatuko dugu, dialektoen arteko bereizketarik egin gabe, nahiz eta normalean Platon bezalako autoreen ohiko (joniko-) atikoa izan.[1] Testamentu berrian greziera koiné erabili zen. Horiek guztiak greko zaharraren aldaerak dira, eta, jakina, neurri handiagoan edo txikiagoan bereizten dira elkarren artean. Bestalde, egungo greziarrek ezin dute antzinako greziera ulertu euren hizkuntza modernoarekin.[2]

K.a. bigarren milurtekoan Balkanetatik joandako aitzinindoeuroparrek sorturiko greziera mizenikoan du iturria. Aro helenistikoan greziera helenista edo koinē bilakatu zen, nahiz eta oso hurbila izan hizkuntza ezberdintzat jo zutena. Greziera klasikoa ez zen hizkuntza batua, aldiz, dialekto asko zituen.

Gizakien historia kulturalean oso hizkuntza garrantzitsua da, Homero eta beste hainbat idazle nabarmenek ez ezik, Periklesen Aroko historialari eta filosofoek eta Itun Berriaren sortzaileek erabili zutelako. Gainera, erromatarrek bere pentsamenduaren parte handia greziarren filosofian eta kulturan oinarritu zuten eta beraz, grezierazko hitz asko bereganatu zituzten.[1] Mendebaldeko hizkuntza guztietan, tartean euskaran, eragina handia izan du Pizkundeaz geroztik.

Dialektoak

aldatu
 
Antzinako grezieraren dialektoek aro klasikoan zuten banaketa.

Hona hemen dialektoen zerrenda estandarra:

  • Mendebaldeko taldea
    • Ipar-mendebaldeko greziera
    • Doriarra
  • Eoliar taldea
    • Egeo-asair eoliarra
    • Tesaliarra
    • Beoziarra
  • Joniar-atikar taldea
    • Atiarra
    • Eubearra eta Italiako koloniena
    • Zikladeetakoa
    • Asiar Ioniarra
  • Aurrezipretar greziera
    • Arkadiarra
    • Zipretarra
    • Panfilarra

Fonologia

aldatu

Hona hemen greziera klasikoaren kontsonanteen soinu eta grafoak:

ezpainkaria hobikaria belarra glotala
herskari haspereduna
< φ >

< θ >

< χ >
herskari ahoskabea p
< π >
t
< τ >
k
< κ >
ʔ(?)
<᾽>
herskari ahostuna b
< β >
d
< δ >
g
< γ >
afrikaria b​͡z, p​͡s
< ψ >
d​͡z
< ζ >
g​͡z, k​͡s
< ξ >
frikaria s
< σ, ς >
h
< ῾ >
urkaria l, ɾ
< λ, ρ >
sudurkari planoa m
< μ >
n
< ν >

Nola irakurtzen diren

aldatu

Nahiz eta antzinako grezierazko soinu guztiak ez diren berdinak euskaraz edo erdal hizkuntzetan, hala-moduzko itzulpen fonetikoak egiten dira. Hau da Paco Álvares espainiar filologo eta eduki-zabaltzaileak bere blogean duena:[3]

  • Α α — alfa — /a/
  • Β β — beta — /b/
  • Γ γ — gamma — /g/
  • Δ δ — delta — /d/
  • Ε ε — epsilon — /e/ motza
  • Ζ ζ — dseta — /ds/
  • Η η — eta — /e/ luzea
  • Θ θ — zeta — /θ/
  • Ι ι — iota — /i/
  • Κ κ — kappa — /k/
  • Λ λ — lambda — /l/
  • Μ μ — mi — /m/
  • Ν ν — ni — /n/
  • Ξ ξ — xi — /ks/
  • Ο ο — omicron — /o/ motza
  • Π π — pi — /p/
  • Ρ ρ — ro — /ɾ/
  • Σ σ/ς — sigma — /s/
  • Τ τ — tau — /t/
  • Υ υ — ipsilon — /y/
  • Φ φ — fi — /f/
  • Χ χ — ji — /x/
  • Ψ ψ — psi — /ps/
  • Ω ω — omega — /o/ luzea

Idazkera

aldatu

Antzinako greziera idazteko alfabeto grekoa erabiltzen zuten, dialektoen arabera aldaerak zituena. Hasieran horrelakorik egin ez bazen, aro klasikoan ezkerraldetik eskuinaldera idaztea estandar bilakatu zen.

Hona hemen adibide batzuk:

Platonek "Apologia" bere liburuan honela idatzi zuen:

« Ὅτι μὲν ὑμεῖς, ὦ ἄνδρες Άθηναῖοι, πεπόνθατε ὑπὸ τῶν ἐμῶν κατηγόρων, οὐκ οἶδα: ἐγὼ δ' οὖν καὶ αὐτὸς ὑπ' αὐτῶν ὀλίγου ἐμαυτοῦ ἐπελαθόμην, οὕτω πιθανῶς ἔλεγον. Καίτοι ἀληθές γε ὡς ἔπος εἰπεῖν οὐδὲν εἰρήκασιν. »


Latindar alfabetoaren transliterazioa hau da:

« Hóti mèn humeîs, ô ándres Athēnaîoi, pepónthate hupò tôn emôn katēgórōn, ouk oîda: eg d' oûn kaì autòs hup' autōn olígou emautoû epelathómēn, hoútō pithanôs élegon. Kaítoi alēthés ge hōs épos eipeîn oudèn eirkasin. »

Testua euskaratua:

« Zuok, Atenastarrok, nire salatzaileek esandakoaz zer ikasi duzue, ez dakit: baina nik, nire aldetik, nor nintzen ia ahazturik daukat hain zen limurtzailea esandakoa. Hala ere esandakoen artean, egiazkoa, esango nuke ezer ez dena. »


Homerok Iliadan horrela idatzi zuen:

Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι· Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή·
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.

Oharrak

aldatu
  1. Euskaltzaindiak argitu du greko eta greziera direla forma egokiak. Ikus: Euskaltzaindiaren web gunea.

Erreferentziak

aldatu
  1. a b (Gaztelaniaz) «¿Qué es exactamente el griego antiguo? ¿Y el griego clásico?» delcastellano.com (Noiz kontsultatua: 2024-11-01).
  2. (Gaztelaniaz) «Empieza a aprender griego antiguo con la gramática imprescindible (20')» ACADEMIALATIN.com (Noiz kontsultatua: 2024-11-01).
  3. (Gaztelaniaz) «Alfabeto griego, pronunciación, símbolos ‹ Curso de griego antiguo desde cero» ACADEMIALATIN.com 2019-10-02 (Noiz kontsultatua: 2024-11-01).

Bibliografia

aldatu
  • Adams, Matthew. "The Introduction of Greek into English Schools." Greece and Rome 61.1: 102–13, 2014.
  • Allan, Rutger J. "Changing the Topic: Topic Position in Ancient Greek Word Order." Mnemosyne: Bibliotheca Classica Batava 67.2: 181–213, 2014.
  • Athenaze: An Introduction to Ancient Greek (Oxford University Press). [A series of textbooks on Ancient Greek published for school use.]
  • Bakker, Egbert J., ed. A Companion to the Ancient Greek Language. Oxford: Wiley-Blackwell, 2010.
  • Beekes, Robert S. P. Etymological Dictionary of Greek. Leiden, The Netherlands: Brill, 2010.
  • Chantraine, Pierre. Dictionnaire étymologique de la langue grecque, new and updated edn., edited by Jean Taillardat, Olivier Masson, & Jean-Louis Perpillou. 3 vols. Paris: Klincksieck, 2009 (1st edn. 1968–1980).
  • Christidis, Anastasios-Phoibos, ed. A History of Ancient Greek: from the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
  • Easterling, P and Handley, C. Greek Scripts: An Illustrated Introduction. London: Society for the Promotion of Hellenic Studies, 2001. ISBN 0-902984-17-9
  • Fortson, Benjamin W. Indo-European Language and Culture: An Introduction. 2d ed. Oxford: Wiley-Blackwell, 2010.
  • Hansen, Hardy and Quinn, Gerald M. (1992) Greek: An Intensive Course, Fordham University Press
  • Horrocks, Geoffrey. Greek: A History of the Language and its Speakers. 2d ed. Oxford: Wiley-Blackwell, 2010.
  • Janko, Richard. "The Origins and Evolution of the Epic Diction." In The Iliad: A Commentary. Vol. 4, Books 13–16. Edited by Richard Janko, 8–19. Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press, 1992.
  • Jeffery, Lilian Hamilton. The Local Scripts of Archaic Greece: Revised Edition with a Supplement by A. W. Johnston. Oxford: Oxford Univ. Press, 1990.
  • Morpurgo Davies, Anna, and Yves Duhoux, eds. A Companion to Linear B: Mycenaean Greek Texts and their World. Vol. 1. Louvain, Belgium: Peeters, 2008.
  • Swiggers, Pierre and Alfons Wouters. "Description of the Constituent Elements of the (Greek) Language." In Brill’s Companion to Ancient Greek Scholarship. Edited by Franco Montanari and Stephanos Matthaios, 757–797. Leiden : Brill, 2015.

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu