GaztelaniazVitoria du izena, eta izen ofizialtzat Vitoria-Gasteiz erabiltzen da.
1025. urteko Donemiliagako goldea agirian, Gastehiz izena ageri da, hamarrenak ordaintzen zituen Arabako herri bat izendatzeko. Bestalde, hiriaren sorrera foruak, 1181ekoak, honela dio: Placuit mihi libenti animo et sana mente populare vos in praefata villa, cui novum nomen imposui, scilicet Victoria, quae antea vocabatur Gasteiz.
Gasteiz hitzaren jatorria azaltzeko hamaika hipotesi eratu dira denboran zehar. Egun hipotesirik onartuena Alfonso Irigoienek plazaraturikoa da. Gaste askotan -a artikulua itsatsita agertzen da agirietan, Gastea forman. Zehaztu gabeko garai batean, antroponimoa toponimo bihurtu zen, latineko genitibotik datorren eta jabegoa adierazten zuen -i(t)z atzizkiaren bidez.
Gastea eta Gartzea (azkena, Gartzia/García abizenaren jatorria) izen beraren bi aldaera lirateke, bata mendebaldeko euskalkietakoa eta bestea ekialdekoetakoa, bertze/beste, bortz/bost edo ortzegun/ostegun izenetan gertatu den bezalaxe.
Euskal Herriko zenbait herritako euskaran —Arratian eta Debagoienean, kasu— Bitturi esaten zaio.
Katedrala antzina Brigiden komentua zegoen solairuan dago, Florida parkearen alboan, eta Luiz Heinz, Cadena y Eleta eta Magdalena kaleen artean. 1907koabuztuaren 4eanJulian Apraiz Arias eta Javier Luque arkitektoen planoen arabera eta garai hartan Gasteizko apezpikua zen Jose Cadena y Eletaren bultzadaz eraikitzen hasi zen, azken honek diozesiari -ordukoak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa barne hartzen zituen- bere eliz-barrutiko beharrei egoki eratzungo zien tenplu-egoitza nahi zuen, Alde Zaharrean dagoen Santa Maria katedral gotiko zaharra ordurako neurriz motz gelditzeaz gain, kontserbazio egoera kaskarra baitzuen.
Lehen harriaren ezartze ekitaldia bikaintasun osoz gauzatu zen, horretarako Alfontso XIII.a Espainiakoa eta Viktoria Eugenia Battenbergoa errege-erreginak, Maria Kristina Austriakoa ama-erregina eta Rinaldi monsionerea eta Vatikanoko nuntzioa, eliz probintziako ordezkariak, Espainiako Gorteetako, nahiz Espainiako Gobernuko eta Araba eta Gasteizko aginte erakundeetako ordezkariak bertaratu ziren.
Eraikuntza lanen lehen fasea abiadura biziz burutu zen, bertan Euskal Herria nahiz atzerriko beharginek lan egin zuten. 1914ean Melo y Alcalde apezpiku berriaren ailegatzearekin batera etenaldia egon zen, hasieran ezarritako 5 milioi pezetako aurrekontua gainditu baitzen, eta oraindik proiektatutako eraikinaren lau bosten altxatzeke baitzeuden. Lehen fase honetan kripta (1911an inauguratua), girola, bere bost nabeetako zutoinen behekaldea (8 metroko garaiera arte) eta kanpoaldeko paramentuen zatirik handienak amaitu ziren, eraikuntza eta apaindura materialak nagusiki Hego Euskal Herriko harrobietatik ateratako harri naturala eta marmola izan ziren.
1996anAtlantakoJoko Olinpikoetan parte hartu zuen lehenengo aldiz eta finalera ailegatu zen. Hurrengo bi edizioetan, finalista izaten ere lortu zuen, Sydneyn2000n eta Atenasen2004an. Munduko lehen emakume bihurtu zen hiru finaletan jarraian sailkatuz.
