Iosif Visarionovitx Jugaxvili[1] (errusieraz: Иосиф Виссарионович Джугашвили; Gori, Errusiar Inperioa, gaur egun Georgia, 1878ko abenduaren 18a - Mosku, 1953ko martxoaren 5a), ezagunagoa Iosif Stalin (errusieraz: Иосиф Сталин) goitizenaz, sobietar estatu-politikaria izan zen, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkari nagusia 1922-1952 bitartean, eta Ministro Kontseiluko burua 1941etik 1953 arte. Agintaldi luze horretan, diktadura pertsonala ezarri zuen. Historialariek milioika lagunen heriotzen erantzule jotzen dute.[2][3] Estalinismoa da haren doktrina politikoa.

Iosif Stalin

(1942)
Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboaren Sobiet Goreneko kide

1951ko apirilaren 13a - 1953ko martxoaren 5a
Hautetsia: Q115147918 Itzuli
SESBeko Sobiet Goreneko kide

1950eko ekainaren 12a - 1953ko martxoaren 5a
Hautetsia: 3rd legislature of the Supreme Soviet of the Soviet Union (en) Itzuli
Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboaren Sobiet Goreneko kide

1947ko ekainaren 20a - 1951ko apirilaren 12a
Hautetsia: Q115147799 Itzuli

Sobietar Batasuneko lehen ministrordea

1946ko martxoaren 15a - 1953ko martxoaren 5a - Georgi Malenkov
SESBeko Sobiet Goreneko kide

1946ko martxoaren 12a - 1950eko ekainaren 11
Hautetsia: 2nd legislature of the Supreme Soviet of the Soviet Union (en) Itzuli
Sobietar Batasuneko Defentsa ministro

1941eko uztailaren 19a - 1946ko otsailaren 25a
Semion Timoxenko - Nikolai Bulganin
SESBeko Herri Komisarioen Kontseiluko presidente

1941eko maiatzaren 6a - 1946ko martxoaren 15a
Viatxeslav Molotov
Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboaren Sobiet Goreneko kide

1938ko uztailaren 15a - 1947ko ekainaren 19a
Hautetsia: Q115147659 Itzuli
Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko Sobiet Goreneko kidea

1938ko urtarrilaren 17a - ezezaguna
SESBeko Sobiet Goreneko kide

1938ko urtarrilaren 12a - 1946ko martxoaren 11
Hautetsia: 1st legislature of the Supreme Soviet of the Soviet Union (en) Itzuli

Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkari nagusi

1922ko apirilaren 3a - 1952ko urriaren 16a
Viatxeslav Molotov - Nikita Khrustxov
Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkaria

1922ko apirilaren 3a - 1953ko martxoaren 5a
SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1919ko martxoaren 25a - 1953ko martxoaren 5a
SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1917ko azaroaren 29a (juliotar egutegia) - 1919ko martxoaren 25a
SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1917ko urriaren 10a (juliotar egutegia) - 1917ko urriaren 23a (juliotar egutegia)
1918ko Errusiako Batzar Konstituziogileko diputatu


Bielorrusiako SESaren Sobiet Goreneko kide 1. deialdian



Sobietar Batasuneko lehen ministro

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakიოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი
JaiotzaGori1878ko abenduaren 18a
Herrialdea Errusiar Inperioa  (1878 -  1917)
 Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa  (1917 -  1922)
 Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna  (1922 -  1953)
BizilekuaNarym (en) Itzuli
Turukhansk
Solvytxegodsk
Novaya Uda, Irkutsk Oblast (en) Itzuli
San Petersburgo
Baku
Mosku
Lehen hizkuntzageorgiera
HeriotzaKuntsevo Dacha (en) Itzuli1953ko martxoaren 5a (74 urte)
Hobiratze lekuaKremlingo harresiko nekropolia
Leninen mausoleoa
Heriotza moduaberezko heriotza: garuneko odoljarioa
Familia
AitaBesarion Jughashvili
AmaKetevan Geladze
Ezkontidea(k)Ekaterina Svanidze  (1906ko uztailaren 16a -  1907ko abenduaren 18a)
Nadezhda Alliluieva  (1918 -  1932ko azaroaren 9a)
Bikotekidea(k)
Seme-alabak
Anai-arrebak
LeinuaStalin family (en) Itzuli
Hezkuntza
HeziketaGori school (en) Itzuli
(1888 - 1894ko ekaina)
Tbilisi Theological Seminary (en) Itzuli
(1894ko iraila - 1899ko maiatzaren 29a)
Hizkuntzakgeorgiera
errusiera
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria, iraultzailea, iritzi-kazetaria, estatu-politikaria eta hizkuntzalaria
Altuera1,68 metro, 163 zentimetro
Lantokia(k)San Petersburgo eta Mosku
Enplegatzailea(k)Aginte
Tbilisi Observatory (en) Itzuli  (1899ko abendua -  1901eko martxoaren 21a)
Brdzola (en) Itzuli  (1901eko iraila -
Pravda  (1912 -  1913)
Jasotako sariak
InfluentziakKarl Marx eta Vladimir Lenin
KidetzaSobietar Batasuneko Zientzien Akademia
Council of Ministers of the USSR (en) Itzuli
Sobieten Komite Exekutibo Zentrala
Herri-Komisarioen Biltzarra
Revolutionary Military Council (en) Itzuli
Revolutionary Military Council (en) Itzuli
Orgburo
Mugimenduamarxismo-leninismoa
Izengoitia(k)Сталин, Staline eta Koba
Zerbitzu militarra
Adar militarraArmada Gorria
GraduaSobietar Batasuneko mariskala
Generalissimus of the Soviet Union (en) Itzuli
Parte hartutako gatazkakErrusiako Gerra Zibila
Moskuko Gudua
Lehen Mundu Gerra
Bigarren Mundu Gerra
Polonia-Sobietar Batasuna Gerra
Ekialdeko Frontea Bigarren Mundu Gerran
Besarabia eta Ipar Bukovinaren sobietar okupazioa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaateismoa
Alderdi politikoa Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista
Mesame Dasi (en) Itzuli
Errusiako Langile Alderdi Sozialdemokrata
Russian Social Democratic Labour Party (bolshevik) (en) Itzuli

IMDB: nm0821672 Allocine: 538562 Allmovie: p370159
iTunes: 797639413 Musicbrainz: 835254cb-e7ee-43ed-a751-c96ba5543f36 IMSLP: Category:Stalin,_Joseph Find a Grave: 970 Edit the value on Wikidata

Familia behartsua zuen, eta amak Tbilisira bidali zuen 1895ean, apaiz ikasketak egin zitzan. Hark, ordea, ikasketak alde batera utzi zituen, eta talde sozialistetan militatzen hasi zen. 1902an atxilotu zuten lehen aldiz, eta Siberiara bidali zuten. Siberiatik ihes egin eta Georgiara itzuli zenean, boltxebikeekin bat egin zuen. 1905ean ezagutu zuen Lenin. Stalinek ez zuen erbestera jo, eta 1917ko Iraultzara arte hainbat aldiz atxilotu zuten. Iraultzaren ondoren haren eragina handitu zen boltxebikeen artean.[4]

1922an Alderdi Komunistako idazkari nagusi izendatu zuten, eta postu hori baliatu zuen boterera heltzeko. 1929tik aitzinera, boterea egonkortu eta alderdi barreneko arerio guztiak espetxeratu edo hilarazi zituen. Haren agintaldian, industrializazio prozesua gauzaturik eta Bigarren Mundu Gerran Alemania Nazia garaiturik, Sobietar Batasuna munduko potentzia gisa egonkortu zen.[4] Baina, aldi berean, oso erregimen itxi eta totalitarioa eratu zuen. Bere figuraren gurtzea bultzatu zuen, eta neurri errepresibo gogorrak jarri zituen martxan. Milioika lagunek pairatu zuten haren errepresioa, eta haietako asko Siberiara bidali zituzten, gulagetara eta lan behartuetan aritzera. 1953an hil zenean, desestalinizatze prozesuari ekin zion Sobiet Batasunak, Nikita Khrustxoven eskutik.[5]

Ezizenak aldatu

Ezbairik gabe, Stalin izan zen haren ezizenik ospetsuena, hots, “Altzairuz Egina” edota “Altzairuzko Gizona” (stal hitzak errusieraz “altzairu” esan nahi du, Vladimir Leninek berak erabilitako -in atzizkia gehituta). 1912an hasi zen Stalin deituratzat erabiltzen, boltxebikeek Tammerforsen (Finlandia) egindako biltzarraren ondoren, eta 1917. urteaz geroztik ezizen horrekin izan zen ezaguna. Hala ere, haren hurbilekoek Soso ere deitzen zioten, gaztaroan bere olerkiak sinatzeko erabili ohi zuen Soselo izenaren laburdura (errusierazko Iosif izenaren georgierazko parekidea da). Bere buruari Koba ezizenez ere deitzen zion, izen hori baitzuen georgiar herri-heroi batek. Beste ezizen ezezagunago batzuk ere erabili zituen: David, Morti, Nijeradze, Txizhikov eta Ivanovitx.

Bizitza aldatu

 
Stalin 1902an

Iosif Stalin Georgiako Gori hirian jaio zen; aita, Vissarion Jugaxvili, osetiarra zen eta ama, Ketevan Geladze, georgiarra. 15 urte zituela, Tbilisiko apaizgaitegi ortodoxoan sartu zen. Ideia marxistak eta iraultzaileak ezagutu zituen bertan, eta ELASD (Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata) alderdian sartu zen 1898an. Handik urtebetera, apaizgaitegitik bota zuten propaganda marxista egiteagatik. Bulego batean aldi labur batez lan egin ondoren, Tbilisiko alderdi sozialdemokrataren batzarreko kide egin zen eta politikari emana bizi izan zen handik aurrera. 1903ko azaroan, Siberiara bidali zuten, baina 1904 hasieran ihes egitea lortu zuen.[6]

Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata bitan zatitu zenean, Lenin buru zuten boltxebikeekin bat egin zuen. 1905eko Iraultzan parte hartu zuen; urte hartan bertan Finlandian egin zen alderdiaren biltzarrean parte hartu zuen eta Lenin ezagutu zuen han. 1907an, Bakun bizi zelarik, hainbat greba bultzatu zituen eta kartzelara sartu eta erbestera bidali zuten behin baino gehiagotan. 1912an boltxebikeak alderdi sozialdemokratatik bereizi ziren, eta Stalin alderdi berriko batzar zentraleko kide hautatua izan zen. Halaber, Pravda-ren lehen alea argitaratu zuen. 1913ko urtarrilean, Vienan zen bitartean, bere garaian garrantzi handia izan zuen liburu famatu bat idatzi zuen: Natsionalni vopros i marksizm (1914, “Nazio arazoa eta marxismoa”). Garai hartan hartu zuen Stalin (errusieraz: “Altzairuzko Gizona”) ezizena. 1913ko otsailean San Petersburgora itzulirik, atxilo hartu eta Siberiara bidali zuten erbesteraturik 1917 arte.

1917ko Iraultzan Stalin Petrogradora (San Petersburgora) joan zen eta buruzagi nagusietako bat izan zen. Pravda egunkariko zuzendari, alderdiko politburo edo zuzendaritzako kide eta nazionalitateen komisario izan zen. Gerra Zibilean (1918-1922) Nazioko Defentsa Kontseiluko kide eta komisario politiko izan zen. 1921ean, Leon Trotski aurka izan bazuen ere, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkari nagusi izendatu zuten; horri esker, alderdiaren aparatu guztia eta administrazioa kontrolatu zituen. Garai hartan, SESBen ziharduten talde erlijiosoen aurkako erasoak ere izan ziren.

Lenin 1924an hil zen, eta hutsik utzi zuen alderdi komunistaren lidergoa. Borroka gogorra hasi zen orduan Trotski eta Stalinen artean, Batzorde Zentralaren ardura bere gain hartzeko. Funtsean, Trotskik zuen Leninen babesa, eta sistema ez horren zurrun baten aldekoa zen, non korronte politiko ezberdinen ahotsa entzun ahal izango zen. Stalin ez bezala, komunismoa nazioarte osora zabaltzearen aldekoa zen Trotski. Stalinek, berriz, Sobietar Batasunean finkatu nahi zuen iraultza, eta nazioarteko sare komunista horren interesen alde jarri. Ezustean Stalinek hartu zuen alderdi komunistaren ardura, Grigori Zinoviev eta Lev Kamenevekin batera. Hain justu ere, Troika izeneko aginte kolegiatua osatu zuten hirurek.[5] Hasieran, Zinovievekin eta Kamenevekin batera gobernatu zuen, baina handik urte batzuetara alderdiko zuzendaritzatik (politburotik) egotzi zituen traba egiten zioten aurkariak. Trotski 1925ean bota zuen SBAKetik, eta 1927an deserriratu zuten. Ordutik, handituz joan zen haren aurkako jazarpena, eta herrialde ezberdinetan ibili ostean (Turkian eta Norvegian, besteak beste) Mexikora erbesteratu zen. Han Ramon Mercader komunista katalanak hil zuen, Stalinen aginduz, 1940. urtean.[5]

Stalinen ideien arabera, sozialismoa herrialde batean gauzatu eta indartu behar zen aurrena eta handik beste herrietara zabaltzen ahalegindu gero. Hala, bere eginahal nagusia Sobietar Batasunean ekonomia egitura sendoak sortzea izan zen, estatua beste inoren mende egon beharrik gabe, burujabe izan zedin. Zentralismo burokratikoa jarri zuen indarrean, non milaka lagun bihurtu zituen elite sumiso bat bere irizpideekiko.[5] Nekazaritzaren kolektibizazioa ezarri zuen eta lur-jabe txikien aurka gogor jokatu zuen. Horrekin batera, makina berriak sartu zituen; hala, nekazari askok hirietara jo behar izan zuen industrian lan egitera. Izan ere, industria egitura sendo bat sortzeari eman baitzion lehentasuna Stalinek. Horretarako, Bost Urteko Planak egituratu zituen, Sobietar Batasuna ahalik eta lasterren industrializatzeko. Lehen Bost Urteko Planaren (1928-1933) ondorio gisa, honakoa adierazi zuen:

Wikitekan bada UEUren liburu batetik ateratako testu zatia: Iosif Stalin-en hitzaldia
Liburu osoa: Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009
« Sobietar Batasuna, defentsa ikuspegitik, gaizki prestatutako estatu ahula izatetik indartsua izatera pasatu da. Prest gaude edozein gertakizunetarako; gai gara defentsarako beharrezkoak diren bitarteko moderno guztiak masan sortzeko, eta baita armada behar bezala hornitzeko ere, kanpoko erasoei aurre egiteko. »

[7] Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri


Kolektibizazioaren funtsa lurraren jabetza komuna zen, kolkhozetan antolatua. Horren aurka zeuden milaka kulak Siberiara deportatuak izan ziren. Prozesua ez zen ondo egin eta, hasierako urteetan produkzioa jaitsi egin zenez, gosetea ekarri zien sobietarrei. Ukrainan, esate baterako, 7-8 milioi lagun hil zituen 1932-1934 bitarteko goseteak, nekazariak gehienak.[8]

1930ean, Stalinen esku gelditu zen estatuko aginpide guztia, kolektibizazioaren kontra zeuden Nikolai Bukharin, Aleksei Rikov eta beste aurkariak baztertu egin baitzituen. Errusiako jaun eta jabe bihurturik, bere aginpidea indartu zuen, aurkariak eta etsaiak ankerki zapalduz; hala, Sergei Kirov bere laguntzailea hil zutela aitzakia harturik, Purga Handiari ekin zion, eta bere laguntzaile izandako asko eta asko, Bukharin, Rikov, Zinoviev eta Kamenev besteak beste, hiltzera kondenatu zituen.

1939an, Alemania Naziren indarraz kezkaturik eta gerra Sobietar Batasunera bidera ez zedin, elkarri ez erasotzeko hitzarmen bat sinatu zuen Hitlerrekin (Molotov-Ribbentrop Ituna). Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, Stalinek Poloniako ekialdea, Herrialde Baltikoak eta Finlandiako eta Errumaniako hainbat lurralde konkistatu zituen indarrez. 1941eko ekainean, Sobietar Batasunaren inbasioari ekin zion Alemaniak. Uda aprobetxatu nahi zuen herrialde komunista bere gain hartzeko eta Kiev, Leningrado eta Mosku inguratzea lortu zuten tropa alemanek erasoa hasi eta aste gutxira. Armada Gorriak Ural mendilerroaren ekialdera jo zuen, neguari itxarotera. Gerraz baliaturik, Stalinen aginpidea areagotu egin zen; hala, ahalmen guztiak bereganatu zituen: Herri Komisarioen kontseiluko eta gudarosteko buru egin zen. Sobietarren kontraerasoak Berlingo ateetaraino eraman zuen Armada Gorria, eta 1945eko maiatzean Hitlerrek amore eman behar izan zuen. Sobiet Batasunak milioika biktima izan zituen gatazka militar handian.[5]

Alemaniarrek atzera egin zutenean, Ekialdeko Europako herrialde asko Sobietar Batasunaren mende geratu ziren, eta izenaz burujabe baziren ere, ekialdeko estatu gehienak Stalinen politikaren morroi izan ziren handik aurrera. Bere bizitzaren azken urteetan, Gerra Hotza piztu zen demokrazia liberalen eta Sobietar Batasunaren artean; garai hartan diziplina zorrotza ezarri zuen Sobietar Batasun barruan eta baita kanpoan ere; barruan, ideologia zentsura ezarri eta askatasunak ezabatu eta bere irudia oso goraipatua izan zen, eta kanpoan, berriz, bere politikara makurrarazi zituen beste herrialdeetako alderdi komunistak eta bere eraginpean zeuden estatuak. Hil zenean Leninen mausoleoan hilobiratu zuten.

1956an, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistaren XX. kongresuak, Nikita Khrustxoven txostenean oinarri hartuta, Stalinen tirania eta bere garaiko gertakizunen kontaera aldatu izana salatu zituen, eta marxismo-leninismoa, berriz ere, komunismoaren oinarri izan zedin eskatu zuen. Horrezaz gainera, hirien izenak aldatu (Stalingrado ordez Volvogrado) eta Stalinen irudiak eraitsi ziren. 1961ean, alderdiaren XXII. kongresuak Leninen mausoleotik ateratzea erabaki zuen; Kremlingo harresian hilobiratu zuten azkenik, Sobietar Batasuneko beste gizon handien ondoan.

Heriotza aldatu

Bizitzaren azken urteetan, Stalinek lau pertsonaren konfiantza inguratu zuen: Lavrentia Beria NKVD zerbitzu sekretuetako burua, Georgi Malenkov, Nikolai Buganin eta Nikita Khrustxov. Stalinek ez zituen gobernu-lanak Kremlinetik kudeatzen, Kuntsevoko bere datxatik baizik, Kremlindik 20 minutura autoz.

1953ko otsailaren 28an, afari oparo bat egin zuen, eta jan-edanak goizalde arte iraun zuen. 1953ko martxoaren 1eko goizeko hamaiketan Stalinek ez zituen bere atseden gelatik guardiak deitu, ohi zuen ez bezala, ezta gelatik atera ere. Arratsaldeko seietan, haren gelako argia piztu zen. Stalini apoplejia batek erasan zion.[9]

Guardia batek lurrean zetzala deskubritu eta Stalin sofa batean etzan zuten. Guardiek Beria deitu zuten telefonoz. Beriak galarazi zuen mediku batek Stalin berehala artatzea.[9] Lehendabizi Beria, Malenkov, Buganin eta Khrustxov bertaratu ziren martxoaren 2ko gauean, Stalin konorterik gabe zetzala. Stalin "lotan" utzi zuten, Beriak adierazi zuen bezala. Hamahiru ordu joan ziren mediku batek diktadorea ikusi zuen arte.[10]

Medikuek izainak erantsi zizkioten lepoan susper zedin, errusiar metodo tradizional bat.[10] Tarteka esnatzeko keinuak egin eta ura edan zuen arren, martxoaren 4rako argi zirudien Stalin hilzorian zela, atzera bueltarik gabe. Diktadorea, artean, une batez esnatu zen amorrua eta eldarnioa zerizkiola keinuetan. Haatik, hurrengo egunaren gaueko hamarrak laurden gutxiagotan hil zen.[11]

Stalinen hilzorian eta haren ohe aldamenean beilari zituen aipatu sobietar agintariek ondorengotzarako botere lehia hasi zuten, bi taldetan elkartuz: batetik, Beria eta Malenkov; bestetik, Buganin eta Khrustxov.[12] Hor bertan, SESB zuzenduko zuen hurrengo agintari taldea erabaki zuten. Stalin hil ondoren, hiru dolu egun agindu ziren, eta Leninen mausoleoan hilobiratu zuten, mausoleoari haren izena ere gehituz. Pentsatzen da ehunka pertsona hil zirela gorpua bisitatzean sortu zen anabasan.[11]

Biktimen kopurua aldatu

Hitlerrekin batera, XX. mendeko genozidarik handientzat jo izan da Stalin, milioika gizabanakoren heriotzaren erantzulea izan zelako [13] [14].

Zaila da bere biktimen kopurua kalkulatzea. Deportazioak eta gulagak, propio eragindako goseteak (Ukrainakoa, esaterako, Holodomor beldurgarria), purgak, II. Mundu Gerrako presoen fusilamenduak, exekuzio politikoak....Sobiet Batasuna desagertu ondoren historialari batzuek ikerketa sakonak egin zituzten, baina zenbakietan ez dago adostasunik. Biktimen kopurua 4-10 milioiren artean legoke, historialarien arabera [15] [16] [17]

Goseteen ondorioz hildakoen kopurua gehitzen bazaio aurreko kopuruari (hainbat ikerlariren iritziz goseteak propio eragindakoak zirelako, etsaiak eta gutxiengo etnikoak akabatzeko; haatik, puntu honetaz ez dago adostasunik) kopuru finala handiagoa litzateke, 20 milioitik gertu egonik [18]

Idazlanak aldatu

Erreferentziak aldatu

  1. Euskaltzaindia: 156. araua: Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema.
  2. Martínez Rueda, Fernando; Urquijo Goitia, Mikel. Materiales para la historia del mundo actual. Ediciones Istmo, books.google.es (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
  3. Werth, Nicolas. Les crimes de masse sous Staline (1930-1953). sciencespo.fr (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
  4. a b Rodriguez, Mikel. SESBen altzairuzko agintaria. Berria egunkaria, berria.eus, CC BY-SA 4.0 lizentzia (Noiz kontsultatua: 2018-3-26).
  5. a b c d e Petxarroman, Inaki. Utopia bat, errealitateak zapuztua. Berria egunkaria, berria.eus, CC BY-SA 4.0 lizentzia (Noiz kontsultatua: 2018-3-26).
  6. Rappaport, Helen. Joseph Stalin: A Biographical Companion. ABC-CLIO, books.google.es (Noiz kontsultatua: 2018-3-23).
  7. Martínez Rueda, Fernando; Aizpuru Murua, Mikel. (2011). Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 9788484383345..
  8. Sokarros, Allande. ‘Holodomor’, infernu ahaztezina. Berria egunkaria, datu-basea15.wikispaces.com (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
  9. a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (2/5) - Stalin, Trotsky, and the Terror - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
  10. a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (3/5) - Stalin, Hitler and the War - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
  11. a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (5/5) - Stalin, Khrushchev, and Death - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
  12. (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (4/5) - Stalin, Beria, and the Bomb - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
  13. Genocides in the Twentieth Century] Princenton University
  14. Hitler y Stalin, ¿cuál mató a más gente? semana.com (2020ko azaroan)
  15. Getty, J. Arch; Rittersporn, Gábor T.; Zemskov, Viktor N. "Victims of the Soviet Penal System in the Pre-war Years". The American Historical Review, 98, 4, Oct. 1993, 1017-1049 orr.
  16. Stephen Wheatcroft The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings,1930-45 Europe-Asia Studies, 1996
  17. Stephen Wheatcroft More light on the scale of repression and excess mortality in the Soviet Union in the 1930s Soviet Studies, 1990
  18. Robert Conquest. The Great Terror: A Reassessment, Oxford University Press, 1991 ISBN: 0-19-507132-8

Kanpo estekak aldatu

Mikhail GorbatxevKonstantin TxernenkoYuri AndropovLeonid BrezhnevNikita KhrustxevStalinLenin