Euskal zinema

Euskarazko zinema oinarrian euskara duten filmek osatzen dute. XIX. mendean zailtasunak izan ziren nagusi, eta oso zinema gutxi egin zen euskaraz. XXI. mendeko lehen bi hamarkadetan sortu ziren euskara nagusi zuten film gehienak.

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Euskal zinemaren gaineko azalpen bideoa.

Mugarriak izan ziren, besteak beste; Au pays des basques (1930), euskarazko lehen hitzak zineman; Gure sor lekua (1956), guztiz euskaraz grabatutako filma, audioa galduta badago ere; Kalabaza tripontzia (1985), garaian animazioaren alde egindako apustu sendoa; Ke arteko egunak (1989), lehenengo euskarazko pelikula hautatua Donostiako Zinemaldiko Sail Ofizialerako; Aupa Etxebeste! (2015) 13 urtez euskarazko filmik izan gabe, euskal zinema berria mugimenduaren lehen mugarria; Loreak (2014) kanpoan ere sona izan zuen euskarazko filma; eta, Irati (2022) sekula egin den euskarazko film garestiena.

Koldo Izagirrek euskarazko zinemak egindako ibilbide urriaren gainean hausnartu zuen Gure zinemaren historia petrala liburuan 1996. urtean. 2022an Josu Martinezek Irudiz eta euskaraz saiakeran jaso zituen euskarazko zinemak egindako bidea eta izandako oztopoak.

Filmak

Zinema mutua

Euskarazko lehen intertituluak, hau da, zinema mutuan eszena eta eszena artean ageri ziren pantailako testu zatiak, Manuel Intxaustik grabatutako Eusko Ikusgayak dokumental-sortan azaldu ziren 1920ko hamarkadan.

Zinema soinuduna

Hollywood-era soinua 1927. urtean heldu zen, hiru urte beranduago entzun ziren euskarazko lehen hitzak film batean, 1930ean, Au pays des basques Maurice Champreux-en superprodukzioan. Haren soinu bandaren zati handiena musika izan bazen ere, etxe bateko ugazaba hil ostean, bertako premuak erleei ematen die heriotzaren berri, horrelaxe:

«	Erleak, zuen nausia hil da. Orain ni izanen naiz haren ordaina.	»
Au pays des basques

Hori da zineman euskara entzun zen lehen aldia. Horren ostean, 1938. urtean, Nemesio Sobrevilak filmatutako Elai Alai dokumentala aurkeztu zen. Bertan Gernikako (Bizkaia) Elai Alai umeen dantza taldearen ikuskizun bat erakusten da. Filmean ama eta alaba bat entzuten dira euskaraz, agertokira ateratzeko prestatzen ari direla.

Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian

Hego Euskal Herrian Espainiako Gerra Zibila martxan zegoen bitartean grabatutako zinema guztia gazteleraz izan zen.

Gerra-ondoko zinema (1960 arte)

1956. urtean André Madré jeneral hazpandarrak (Lapurdi) Gure sor lekua lana plazaratu zuen. Herriminetik egindako lana da eta bere jaioterria idealizatu nahi izan zuen. Euskarazko lehen filmetako bat den arren, audioa galduta dago, eta ezin da entzun. Filmaren kopia mutua ere 2013. urtean aurkitu zuen Josu Martinez ikerlariak, Parisen. Prozesu horrekin Gure sorlekuaren bila dokumentala egin zuen.

1960ko eta 1970eko hamarkadak

Paristik sorterrira egindako bidaiak filmatu zituzten Gotzon Elortza eta Bisi Unanue senar-emazteek ere. Lau dokumental amateur egin zituzten 1959 eta 1963ko tartean. Opor-film gisakoak ziren,16mm-ko kamera batekin grabatu zituzten, eta euskarazko off-eko ahotsa zuten, mendebaldeko euskaran lokutatuta:

• Ereagatik Matxitxakora (1959, Gotzon Elortza).
• Aberria (Erria), (1961, Gotzon Elortza).
• Elburua Gernika (1962, Gotzon Elortza)

Etxeko sukaldean grabatu zituzten, irrati-kasete baten bidez.

1968ko uztailaren 10ean estreinatu zen Ama Lur Donostiako Zinemaldian. Nestor Basterretxeak eta Fernando Larrukertek gidatu zuten proiektua. Finantzaketa kolektiboaren bidez egin zuten, 2.200 mezenasen laguntzarekin. Euskal izpiritua betirako islatuta geratzea zen euren helburua, baina euskarak oso presentzia gutxi izan zuen emaitzean: izenburuan, eszena gutxi batzuetan eta soinu-bandako kantuetan erabili zuten soilik.

1970eko eta 1980ko hamarkadak

Francoren heriotzaren ostean, erbesteratuak Hego Euskal Herrira itzuli ziren. Besteak beste, Madrilen ikasi eta lan egindako Antxon Ezeiza zinemagilea, euskal zinematografia nazional bat sortzeko asmoz, Ikuska proiektu dokumentala abiatu zuen: 1978. eta 1984. urteen artean egindako 21 film laburrek osatzen duten seriea da, atal bakoitza zuzendari batek egina da.

1984 eta 1993 arteko zinemagintza

Ke arteko egunak izan zen lehenengo euskarazko pelikula hautatua Zinemaldiko Sail Ofizialerako, 1989. urtean. Donostia Saria irabazi zuen.

Juanba Berasategik 60 laguneko lantaldea osatu, eta bost urtez aritu ziren 1985. urtean garaian egindako animazio film anbiziotsuenari heltzeko: Kalabaza tripontzia.

• Hamaseigarrenean aidanez (1985, Anjel Lertxundi).
• Zergatik panpox? (1985, Xabier Elorriaga).
• Kalabaza Tripontzia (1985, Juanba Berasategi).
• Oraingoz izen gabe (1986, José Julián Bakedano).
• Kareletik (1987, Anjel Lertxundi).
• Ke arteko egunak (1989, Antxon Ezeiza).
• Offeko maitasuna (1991, Koldo Izagirre).
• Ipar haizearen erronka (1992, Juan Bautista Berasategi eta Maite Ruiz de Austri).

1993 eta 2005 arteko desertua

Hamabi urtean ez zen euskarazko filmik sortu.

Lozorrotik esnatzen (2005 - 2013)

• Aupa Etxebeste! (2005, Asier Altuna eta Telmo Esnal).
• Zeru horiek (2005, Aizpea Goenaga).
• Kutsidazu bidea, Ixabel (2006, Fernando Bernues eta Mireia Gabilondo).
• Eutsi! (2007, Alberto Gorritiberea).
• Zigortzaileak (2009, Arantza Ibarra eta Alfonso Arandia).
• Sukalde kontuak (2009, Aizpea Goenaga).
• Zorion Perfektua (2009, Jabi Elortegi).
• 80 egunean (2010, Jose Maria Goenaga eta Jon Garaño).
• Mugaldekoak (2010, Fernando Bernues eta Mireia Gabilondo).
• Izarren argia (2010, Mikel Rueda).
• Amerikanuak (2010, Ignacio Reig).
• Urte berri on, amona! (2011, Telmo Esnal).
• Bi anai (2011, Imanol Rayo).
• Arriya (2011, Alberto Gorritiberea).
• Bertsolari (2011, Asier Altuna).
• Gartxot (2011, Asisko Urmeneta eta Juanjo Elordi).
• Emak Bakia baita (2012, Oskar Alegria).
• Dragoi ehiztaria (2012, Patxi Barko).
• Xora (2012, Peio Cachenaut).
• Bypass (2012, ).
• Zuloak (2012, Fermin Muguruza).
• Baztan (2012, Iñaki Elizalde).
• Ataun of the dead (2013, Beñat Iturriotz eta Xabier Padin).
• Amaren eskuak (2013, Mireia Gabilondo).

Gaur egun (2013 - gaur egun)

• Loreak (2014, Jose Maria Goenaga eta Jon Garaño).
• Joxean's Hil Eben (2014, Beñat Iturriotz eta Xabier Padin).
• Lasa eta Zabala (2014, Pablo Malo).
• Amama (2015, Asier Altuna).
• Pikadero (2015, Ben Sharrock).
• Igelak (2016, Patxo Telleria).
• Sipo Phantasma (2016, Koldo Almandoz).
• Handia (2017, Jon Garaño eta Aitor Arregi).
• Errementari (2017, Paul Urkijo).
• Bi txirula (2017, Jon Elizalde eta Jon Garcia).
• Nur eta herensugearen tenplua (2017, Juanba Berasategi).
• Soinujolearen semea (2018, Fernando Bernues).
• Black is Beltza (2018, Fermin Muguruza).
• Dantza (2018, Telmo Esnal).
• Muga deitzen da pausoa (2018, Maider Oleaga).
• Oreina (2018, Koldo Almandoz).
• Napardeath (2019, Beñat Iturriotz).
• Zumiriki (2019, Oskar Alegria).
• Agur Etxebeste! (2019, Asier Altuna eta Telmo Esnal).
• Ane (2020, David Perez Sañudo).
• Hil kanpaiak (2020, Imanol Rayo).
• Nora (2020, Lara Izagirre).
• Erlauntza (2020, Mireia Gabilondo).
• Atarrabi & Mikelats (2020, Eugène Green).
• Ilargi guztiak (2021, Igor Legarreta).
• 918 gau (2021, Arantza Santesteban).
• Orkestra lurtarra (2022, Joseba Ponce).
• Irati (2022, Paul Urkijo).
• Black is Beltza II: Ainhoa (2022, Fermin Muguruza).
• Bañolet (2023, Maia Iribarne eta Paxkal Irigoyen).
• Bizkarsoro (2023, Josu Martinez).
• Negu hurbilak (2024, Negu kolektiboa).
• Karmele (2024, Asier Altuna).

Bibliografia

• Gure zinemaren historia petrala. (1996, Koldo Izagirre).
• Jakin 204 zk. (2004): "Euskal zinema" ale monografikoa.
• Irudiz eta euskaraz. Gure hizkuntzaren zinema. Gure zinemaren hizkuntza. (2022, Josu Martinez).

Ikus, gainera

• Euskal Herriko zinema
• Euskal Herriko zinemaren aitzindariak
• Pantailak Euskaraz

Kanpo estekak

• Euskadiko Filmategia
• "Irudiz eta euskaraz" bloga (Euskal zinemagintza berria ikertzen)
• «Adi, filmatzen, ekin», Tribuaren berbak telebista saioa, ETB-1.

• Datuak: Q130355082