Bilbo-Santurtzi burdinbidea
Bilbo — Santurtzi burdinbidea Euskal Herriko burdinbide bat da, Bilbo–Abando-Indalecio Prieto eta Santurtzi geltokiak lotzen ditu.
| Bilbo — Santurtzi burdinbidea | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kokapena | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Herrialdeak |  Euskal Herria | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Deskribapena | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kodea | 720 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Mota | ohiko bidea | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Hasiera | 1888ko martxoaren 19a | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ezaugarri teknikoak | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Luzera | 21,420 km | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bidearen zabalera | 1 668 mm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bide kopurua | bide bikoitza | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Elektrifikazioa | 3 000 V | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gehieneko abiadura | 90 km/h | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ustiapena | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Egoera | zerbitzuan | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Jabea | ADIF | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Operadorea | Renfe Operadora | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Burdinbidea 1888ko martxoaren 19an inauguratu zen Bilbo–Naxa eta Desertu–Barakaldo geltokien artean.
ADIFen arabera, 720 kodea dagokio.
Historia aldatu
Aurrekariak aldatu
1845ean, Bartzelona-Mataró estatuko lehendabiziko burdinbide eraiki baino lehen, Isabel II.ak Madril eta Bidasoarainoko burdinbidea Bilbon barrena egin eta ustiatzeko esleipena emana zien bizkaitarrei.[1] Bizkaitarrek Alexander Ross ingeniari ingeles aitzindari eta ospetsua kontratatu zuten horretarako, baina eragozpen politiko eta ekonomikoek plana zapuztu zuten. 1856an Crédito Mobiliariok hartu zuen egitasmoa aurrera ateratzeko ardura, baina haien esleipena Ebron bukatzen zen, gainerakoan ez baitzen zehaztu ere egiten burdinbideak jarraitu beharreko norabidea.[2]
Orduan, bizkaitarrek indarra egin zuten Bidasoara heldu beharreko trena Bilbotik pasa zedin eta, gero, kostaldetik, Irungo mugaraino. Aldiz, Hego Euskal Herriko lurralde guztiek eta Errioxak beren aldera erakarri nahi zuten egitasmoa. Iruindarrek, zehazki, Iruñetsino heldu eta, hortik, burdinbideak Aldude zeharkatzea nahi zuten. Gipuzkoan, eta Euskal Herrian oro har bezala, bestalde, industrializazioaren atzerapenak, inbertsioen premiak eta arazo politikoek atzeratu egin zuten burdinbidearen ezarpena, baina Foru Aldundia goiz konturatu zen Gipuzkoaren etorkizunerako egitasmoak bazuela garrantzia.[3]
Gipuzkoarrak eta arabarrak elkartu egin ziren trenak Gasteiz eta Aguraindik Altsasu, Etzegarate, Zumarraga, Beasain, Tolosa, Donostia eta Hendaiako bidea egin zezan. Gipuzkoako Foru Aldundiak Fermin Lasala eta Luis Mariategi mandatariak igorri zituen Parisera Crédito Mobiliariorekin negoziatzera. Tratu batera heldu ziren, baina trukean, 25.000.000 errealetako diru ekarpena egin behar izan zioten frantses-espainiar konpainiari.[4][5][6]
Castejon—Bilbo burdinbidea 1836an ireki zen, Bizkaiako Madril—Hendaia burdinbidearen alternatiba gisa. Charles Vignoles ingeniari britainiar ospetsuak merkantziak etorkizuneko kanpo portu batera sartzea errazteko proposamena egin zuen. Zoritxarrez, enpresa honek izan zituen zailtasun ekonomikoek proiektua gauzatzea eragotzi zuten. Hala ere, ustiapena hasten da eta oso denbora gutxian konpainiak arazoren bat edo beste pairatzen du. Konpainiaren kapitala 137 milioi errealekoa zen bitartean, gastuak 281 milioitik gorakoak ziren, eta, ondorioz, lehen urtetik, egoera ez zen oso jasangarria. Trafikoaren aurreikuspenak ere ez ziren bete, batez ere salgaien trafikoari dagokionez. Orduko Bilboko Portua, ia garatu gabea, ez zen Abandotik oso gertu geratzen, tope geltokia, eta, beraz, karga haustea beharrezkoa zen. Bestalde, trazadura ez zen oso iradokitzailea. Bihurgune asko oso estuak ziren, eta Urduñako arrapalak, besteak beste, tren-makinak proban jartzen zituen igoera bakoitzean. Miranda Ebrotik, eta ez Gasteiztik, egindako ibilbidea konpainiak Norteko konpainiarekiko zuen independentziari eusteko pentsatuta zegoen, eta Bilbo Frantziarekiko ibilbideetatik urrundu zuen, trenek burdinbidea erabiltzea zailduz, batez ere merkantzienak.[7][8]
Gainera, Bilboko itsasadarrean egiten diren obrek, gainera, 600 tonara arteko ontziei Bilbora igotzeko aukera ematen diete, itsasoaren eta burdinbidearen arteko isuraldatzea erraztuz. Hori itsasontziak Bilbora iristea errazteko egin zen, baina ez zen gai izan eskaera guztia onartzeko. Bilboko portua 1904n Santurtzin sortu zenetik eta Barakaldon edo Portugaleten biztanleria handitu zenetik, beharrezkoa izan zen linea hori luzatzea.[9]
Eraikuntza aldatu
1881ean, gobernuaren diru-laguntzarik gabe, urte bereko ekainaren 15ean Federico de Solaegui y Mújicari, zeinek 1871ko irailaren 7an Zabalburu eta Portugalete kaien arteko 12 kilometroko trazadura zuintzeko eskatu zuen, Castejon—Bilbo burdinbidearekin Zabalburu lotuz.
Federico de Solaegui y Mújicak Hulleras del Turón meatze-elkartea sortu zuen 1890eko apirilaren 20an, Bilbon, Pablo Atzola bide-ingeniariarekin.[10]
Solaeguik borroka egin behar izan zuen Manuel Allenderen aurka, ildo bereko beste eskatzaile bat, zeinaren eskaera Solaeguirenaren ondoren aurkeztu baitzen, zeinek gora jotzeko errekurtsoa aurkeztu behar izan baitzuen, Estatu Kontseiluak 1873ko abuztuaren 1ean Solaeguiri emakida errebokatzea arrazoituz. Ondoren, 1877ko otsailaren 19ko Errege Dekretuak emakida lortu zuen, Primitiva meategiarekin burdinbide bidezko lotura bat eginez. Lanak hasi ondoren, lehen luzapen bat eskatu behar izan zuen 1879an eta beste bat 1881eko otsailaren 10ean. 1880ko uztailaren 3ko Errege Dekretuaren bidez, Allenderen demanda ebatzi zen, eta 1881eko uztailaren 13an Solaeguik behin betiko emakida lortu zuen.
Bilbotik Portugaleterako burdinbideak Abrako portu-instalazioak eta itsasadarraren ezkerraldeko industria, Bilbo eta hiriburuan elkartzen ziren burdinbide nagusiak lotuko zituen. 1868ko azaroaren 14ko Burdinbideeen Legeari helduta, 1884ko maiatzaren 10ean "Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainia" eratu zen, Felix Urribarri notarioaren aurrean, Solaegui jaunaren emakida eskualdatuta, eta bazkide sustatzaile nagusiak hauek izan ziren: Banco de Castilla, Federico de Solaegui, Bizkaiako Labe Garaiak eta Grupo Urquijo y Compañía.[11]
Federico Solaegui emakidadunak eta José María Artechek, Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainiaren Administrazio Kontseiluko presidente gisa, 1884ko maiatzaren 18an Administrazioari aurkeztutako instantziaren arabera eskualdatu zen emakida. Transferentzia onartu zen, bigarrena 1884ko maiatzaren 23an Madrilgo Gazetan argitaratutako eratze-eskrituran subrogatu baitzen, eta urte bereko ekainaren 13ko Errege Dekretuak irmoa izan zen.[12]
Konpainia berriak hiru urteko luzapena eskatu behar izan zuen linea amaitzeko. Luzapen hori 1884ko azaroaren 17ko bidez lortu zuen, eta, aldi berean, emakidadun primitiboaren baldintzak aldatu zituen, 1877ko azaroaren 23ko burdinbideen legera egokitu baitzituen, eta berariaz uko egin zion emakida betirako emateari.
Lanak hasi ondoren, 1885ean iritsi zen Desertura, eta gainerako 3,5 kilometroetan atzerapen handia izan zuen, 1887an Galindo ibaiaren gaineko zubiaren proiektua onartu gabe zegoelako, desjabetzeak egiteko zailtasunekin batera, eta amaiera data atzeratu egin zen.
1888ko martxoaren 15ean inauguratu zuten Bilbo eta Barakaldo artean, Alfontso XIII.a Borboikoaren ama Maria Cristina Austriakoaren aurrean, baina urte bereko 19an eman zioten zerbitzua publikoari. Hain zuzen ere, Bilbo eta Desertu arteko lehen trenak 1888ko martxoaren 19tik urte bereko irailaren 27ra bitartean ibili ziren, Portugaleterainoko zatiaren gainerakoa martxan jarri zen, eta 1889an Bailen kaleko geltokia eraikita geratu zen Areatzako zubiaren ondoan, 1889ko urtarrilaren 5eko Madrilgo Gazetaren arabera geltokia Bilbon behin betiko kokatzea onartu baitzuen Administrazioak. 1890eko maiatzaren 25ean Portugaleteko geltokia ireki zen, 270 850,14 pezetako kostuarekin. Beharrezkoa da metalezko zubiak ezartzea, bata Kadaguaren gainean, 65 ml-koa, eta, bestea, Galindoaren gainean, 40 ml-koa, salgaien kaiak Desertu kokatuz.[13]
Bilakaera aldatu
Bilbo—Portugalete burdinbidea ustiatzen hasi zenean, 1 546 376 bidaiari eta 69 127 tona merkantzia garraiatu ahal izan ziren. Administrazio Kontseiluko presidentea José María Arteche izan zen, eta Fernando Alonso izan zen burdinbidearen ingeniaria, eta ustiaketaburua José Rodríguez Benedito. Lurrun-trakzio bidez funtzionatuz, Trianoko meatze-ustiategiak Bilboko itsasadarrean Lutxanara lotuz komunikatu eta irteera ematea zuen helburu. Proiektuaren lehen zuzendari eta egilea Pablo Atzola ingeniaria izan zen. Galindo eta Kadaguaren gainean eraiki ziren metalezko zubiak, Pablo Altzola bide-ingeniariaren proiektuaren gainean, eta Portugaleteko terminal-geltokia, Kasillakoa bezala ezagutzen dena, Altzolak ere proiektatua. Burdinbidea osoan bide bikoitza ezartzea proposatu zen; izan ere, lehenago, Bilbo eta Desertu arteko 8 kilometroetan bakarrik jarri zen bide bikoitza, eta bide sinplea da Desertu eta Portugalete arteko 4 kilometroetan ezarritakoa. Bide bikoitza ezartzeko, Galindo ibaiaren eta Sestaoko geltokiaren arteko azpiko pasabideak bitan banatu behar izan ziren. Aldi berean, Cantalojas eta Olabeaga arteko adarreko lubeta hasten da. Bestalde, Indautxu eta Ermita gaineko pasabideak eraberritu ziren.
1903an, Sestao eta Portugalete arteko bide bikoitza martxan jarri zen, 1724 ml-ko tunelari hasiera emanez Sestao eta Desertu artean, non bide bikoitza ere jarriko zen, Galindo ibaiaren gainean zubi berriaren estribuak eraikitzen ziren bitartean. Urte bereko hobekuntzen artean, konpainiako autoen parkean 3. mailako a bogies bidaiarientzako auto bat sartu zen, konpainiaren tailerretan eraikia.[11]
Burdinbidea Portugaletetik Calerora (Santurtzi) luzatzeko ahaleginean, konpainiak baimena baino ez zuen jaso Llanara (Santurtzi) eramateko, konpainiaren bila, trakzioan hobekuntzak bilatuz, lurruna elektrikora aldatuz, gehien aplikatzen zena bidaiarien garraioa salgaien garraioaren gainetik zegoen lineetan. Burdinbide hori Portugaletetik Santurtzira luzatzeko proiektua gelditu egin zuen Sustapen Ministerioak, burdinbidea izapidetzean eskatutako zenbait baldintza bete zituelako.[14]
1908an zehar, Bilboko Portuko Obren Batzarrak erostea erabaki zuen, eta akordio batera iritsiz gero, erraz samar lortuko litzateke, Bilbo—Portugalete burdinbiderako ekintzak oso esku gutxitan baitzeuden, Santurtzirako burdinbidea eta ezkerreko ertzeko kai guztiak luzatuko lituzke, egungo ibilbidean merkantzientzako kai berri bat ezarriz.
Egiaz, Bilboko Portuko Obra Batzordea, burdinbidea erosteko bere gestioetan, Bilbo—Portugalete burdinbiderako Administrazio Kontseiluarekin harremanetan jarriak, zuhur agertu zen, ez baitzuen erosteko eskaintza espezifikorik, eta adierazi zuen ez zutela burdinbidea besterentzeko proiekturik. Harik eta 1908ko abuztuan bi aldeen ordezkariak berriro bildu ziren arte, Bilboko Portuko Obra Batzordeko ordezkariek adierazi zutenez, merkatuko akzioen kotizazio-prezioan eskaintzen baitzuten burdinbidea erostea, eta Bilbo—Portugalete burdinbideko ordezkariek ez zuten proposamen hori aintzat hartu.
Ondoren, Bilboko portuko obra-batzordearen eta Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainiaren artean hasitako negoziazioek jarraitu zuten, lehenak itsasadarraren ezkerreko ertzean ezarritako burdinbide-burdinbidea hori erosteko erakutsi zuen interesagatik. Beraz, prentsa espezializatuaren arabera, Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainia portuaren zerbitzu-bide bihurtuko litzateke itsasadarraren luze-zabalean, eta izaera hori, dagoeneko, geltokiak, bazterguneak eta adar partikularrak ditu.[15]
Berriro 1919an, Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainiak bere burdinbidea Bilboko kanpoko portura luzatzeko eskatu zuen. 1919ko urtarrilaren 29ko Errege Aginduaren bidez, eskaera horri eta burdinbide horren onartutako proiektuari uko egitea xedatu zen, eraikuntza eta ustiapena Bilboko Portuko Obra Batzordearen esku egon zedin, Estatuaren ordezkari gisa. Azken hori proiektu berean eta haren balorazioan subrogatuta, eskatu zen Batzordeak administrazio bidez egin zitzala obrak, eta premiazko arrazoiei heltzea, 1917ko abenduaren 21eko Errege Dekretuan administratiboki aurreikusitakoak. 1919ko apirilaren 22ko Errege Dekretuak Portugaletetik kanpoko porturako burdinbidearen proiektua onartu zuen, obren ingeniari zuzendariak izenpetua, 1918ko urriaren 21ean, eta haren administrazio bidezko kontrataren aurrekontua 1 971 316,51 pezetakoa izan zen.[16]
Zenbait bankuk Bilboko Portugaletera Burdinbidearen Konpainiako akzioen erosketa iragarri zuten, bakoitza 1 350 pezetan, hau da, bere balio nominalaren% 270, proposamenaren azken eguna 1924ko abenduaren 1a izanik. Dirudienez, Iparraldeko konpainiaren izenean ari ziren lanean. Albistea berretsi ondoren, burdinbidea kanpoko porturako hedadura errealitate bihurtuko zen, konpainiaren eta Santurtziko bizilagunen nahia. Hirugarren bidea jarriko zen eta elektrifikazioa egingo zen, Bilboko Portuko Obren Batzordearen ekintzei jarraituz; izan ere, Portugaletetik Santurtzirako adarra ia amaituta zegoen.
Hain zuzen ere, Bilbo eta Santurtzi artean, 1925ko urtarrilaren 5ean, tren-makina batek egin zuen lehen aldiz Santurtzitik portu frankorako egiten zen adarraren ibilbidea.
Bilbo—Portugalete burdinbidea ustiatzen zuen sozietatea, 1888tik ustiatzen ari zena, akordio batera iritsi zen Norteko konpainiarekin, honek akzio guztiak eros zitzan. Norteakhartu zuenean hartu zuen lehen ekintzetako bat lurrun-trakzioa elektrikoarekin ordezkatzea izan zen, 1935eko abenduaren 8an amaitua. Lehen fasean ezarritako trakzio elektrikoa 1.500 V.c.c. zen.[17]
Bilbo—Portugalete burdinbidearen Santurtzirako luzapena, Bilboko porturaino iristeko, eraiki ondoren, 1925eko urtarrilaren 5ean probatu zen, tren-makina baten zirkulazioaren bidez, bidearen eserlekua eta trazaduraren inskripzioak egiaztatuz, Herri Lanetako fakultatiboen nahierara.[18]
Burdinbidea erabat elektrifikatua izan zen 1940ko hamarkadan RENFEren eskuetara pasa zenean. 2004ko abenduaren 31tik aurrera, RENFE enpresak Renfe Operadora, trenen ustiapenaz arduratzen zena, eta ADIF, azpiegituraren mantentzeaz arduratzen zena, banatu zituen. Horregatik, burdinbidea hau, lehen RENFE enpresaren jabetzakoa zena, ADIF -en jabetzakoa izatera pasa zen.[17]
Trenbidearen Hegoaldeko Saihesbidea aldatu
2000ko hamarkadaren hasieran, Bilbo hiribilduak ordezkatu zuen trazadura osoa, Olabeagatik hasi eta Abandoraino, Trenbidearen Hegoaldeko Saihesbidearen bidez, Bilbao Ría 2000k sustatua, Abandotik igarotzen den itsasadarraren eremua hobetzeko helburuarekin.
Ibilbidea aldatu
Trenak Abandoko Indalecio Prieto geltokitik ateratzen dira, Castejon—Bilbo burdinbidearekin batera, eta Zabalburuko geralekura iristen dira, Abando inguruan. Handik, linea utzi eta Castejonera joango dira, iparralderantz Ametzolako geltokirantz,Bilbo—Santander burdinbidearekin batera. Handik, bakarrik, Abando inguratzen jarraitzen du Autonomia geltokira iritsi arte, tranbiaren azpitik, eta Santimamira doa, San Mames estadioaren azpitik. Hemen dago Santimamiko geltokia, Termibus, tranbia eta metroarekin korrespondentzia duena. Tuneletik irten ondoren, Olabeagako geltokia agertzen da, Basurtuko Unibertsitate Ospitalearen atzean. BI-636 , A-8 , AP-8 , N-634 eta Bilboko itsasadarraren artean "harrapatuta" dagoen tarte baten ondoren, Zorrotzako geltokira iristen da, auzo homonimoan. Jarraian, Kadagua ibaia zeharkatzen du, Barakaldon sartzen da eta Lutxanako geltokira iristen da. Handik, itsasadarrarekiko paraleloan jarraitzen du, Arrontegi zubiaren azpian, Bizkaiko labe garaien etorbidearen azpian, Desertu–Barakaldoko geltokira iristeko. Castaños errekastoa gurutzatu ondoren, Muskizera desbideratzen da bidea, Bilbo—Muskiz burdinbidetik, edo zuzen jarraitzen du Sestaoko geltokira, Santurtzirako norabidean. Sestaoren atzean, baita Sestaon ere, La Iberiako geralekua dago, hiriaren erdigunetik hurbilago. Gero, itsasadarraren paraleloan, beti bezala, Azeta parketik igaro eta Portugaleteko geralekura iristen da, Portugalete zeharkatzen du tunel baten azpitik eta Peñotan irteten da, beste geraleku bat herrian. Azkenik, Santurtzin, Santurtziko geltokia dago, bidaiarien trafikoari irekitako azkena. Geltokiaren ondoren, Mamariga auzoa inguratu eta Bilboko portura iristen da, bertan baitago Bilboko salgaien terminala.
Zerbitzuak aldatu
| |||||||||||||||||
Etorkizuna aldatu
Bilboko Renfe Aldiriak sarearen 
lineak geltoki bat gehiago izango du, Urbinagako geltokia. Geltokia intermodala izango da eta 
linearekin lotzeaz gain, Bilboko metroaren 
eta Leioako tranbiarekin ere lotura egin ahal izango da. Intermodala gauzatzen denean, Sestaoko geltokia desagertu eta La Iberia geltokiak Sestao izena hartuko du.
Dagoeneko ADIF eta Euskal Trenbide Sareak geltoki intermodala eraikitzeko hitzarmena sinatu dute, eta 2017ko uztailaren 27an Estatuko Aldizkari Ofizialean azaldu zenez, Espainiako Gobernuak Ingurumenaren gaineko Eraginaren Txostena onartu du. Lanak lizitatu eta esleitzea faltako litzateke geltoki intermodalaren eraikuntza hasteko.[19]
Erreferentziak aldatu
- ↑ Olaizola, Juanjo. Lopez, Jose (argazkiak) (1995), 14. or.
- ↑ Olaizola, Juanjo. Lopez, Jose (argazkiak) (1995), 15. or.
- ↑ Olaizola, Juanjo. Lopez, Jose (argazkiak) (1995), 15-16. or.
- ↑ Roth, Ralph; Dinhobl, Günter (2008), 19. or.
- ↑ (Ingelesez) «Teknopolis: Norteko Ferrokarrilean 150 urtez» teknopolis.elhuyar.org (Noiz kontsultatua: 2019-06-11).
- ↑ Olaizola, Juanjo. Lopez, Jose (argazkiak) (1995), 16. or.
- ↑ Olaizola, Juanjo. Lopez, Jose (argazkiak) (1995), 20-22. or.
- ↑ «Bilbaopedia - EL FERROCARRIL DE TUDELA A BILBAO» www.bilbaopedia.info (Noiz kontsultatua: 2020-05-03).
- ↑ NOVO LÓPEZ, Pedro A. Infraestructura ferroviaria y modelo económico del País Vasco (1845-1910). Bilbao, Universidad del País Vasco UPV/EHU, 1995; ORMAECHEA, Ángel M.ª. Crashes y crisis. Bilbao en 1865-1866. El impacto de la quiebra de la Compañía del Ferro-Carril de Tudela a Bilbao. Afortiori-Editorial, 2011
- ↑ Anuario de los Ferrocarriles, 1891. urtea , p 23
- ↑ a b «Bilbaopedia - Compañía del Ferrocarril Bilbao-Portugalete» www.bilbaopedia.info (Noiz kontsultatua: 2020-05-07).
- ↑ Madrilgo Gazeta, 1884-06-21
- ↑ Olaizola, Juanjo. (2013-09-24). «Historias del tren: EL FERROCARRIL DE BILBAO A PORTUGALETE CUMPLE 125 AÑOS» Historias del tren (Noiz kontsultatua: 2020-05-07).
- ↑ Los Transportes Férreos, 06/08/1904
- ↑ Los Transportes Férreos, 09/08/1908
- ↑ GCH, 05/16/1919
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Spanish Railway » Blog Archive » Bilbao á Portugalete ( y San Julián de Musques). (Noiz kontsultatua: 2020-05-07).
- ↑ GCH, 01/10/1925
- ↑ (Gaztelaniaz) El intercambiador de Urbinaga, listo para que comience su construcción. Deia, Noticias de Bizkaia. (Noiz kontsultatua: 2017-08-01).
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q93492992
