Alesbes
Alesbes[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Tuterako merindadean eta Erriberagoiena eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 66,2 kilometrora. Altuera 271 eta 378 metro artekoa da, eta 46,43 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 2945 biztanle zituen.
| Alesbes | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Alesbes eta inguruko zelaiak; atzealdean Bardea | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Tutera | ||||||||||
| Eskualdea | Erriberagoiena | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Tutera | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Villafranca | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Maria Carmen Segura Moreno (Navarra Suma) | ||||||||||
| Posta kodea | 31330 | ||||||||||
| INE kodea | 31254 | ||||||||||
| Herritarra | alesbestar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°16′26″N 1°43′32″W / 42.27386491°N 1.72558748°W42°16′26″N 1°43′32″W / 42.27386491°N 1.72558748°W | ||||||||||
| Azalera | 46,43 km² | ||||||||||
| Garaiera | 271-378 metro | ||||||||||
| Distantzia | 66,2 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 2.945 (2022:  38) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 63,43 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 25,41 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 45,31 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 77,75 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 12,82 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 2,20 (2018: %2,09) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | www.villafranca.es | ||||||||||
.svg)
Aragoiko Erriberan dago Alesbes, Arga eta Aragoi ibaien elkargunetik gertu. Azken ibai hauen eta Errege Bardeen artean dagoen lurraldea da, nahiko laua, eskualdeko gainerako lurraldeak bezala. «Nafarroako barrokoko hirigintza-multzo monumentalenetako bat» gisa definitu da,[4] eta aipamen berezia merezi dute Santa Eufemia elizak (jatorriz gotikoa eta XVII. eta XVIII. mendeen artean handitua) edo Atariko Andre Mariaren elizak (XVI. mendea), baita beste eraikin zibil batzuek ere, hala nola Bobadillatarren jauregiak (XVII. mendea). Hirigunetik kanpo ere naturguneak nabarmentzen dira, hala nola Peñalengo amildegia edo Escuderako putzua. Alesbes Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.
Bertako biztanleak alesbestarrak dira.
IzenaAldatu
Alesbes toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Villafranca
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Villafranca
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Elisues (1072)
- Alisues (1101)
- Alasuasse (1120)
- Alesves (1149)
- Alesos (1171)
- Elesues (1201)
- Villafranca que inquam villa Alesueies (1238)
- Alisves (1245)
- Villafranqua (1264)
- Villafranca (1366)
- Villa Franca (1638)
- Villafranca (1802)
- Villafranca de Navarra (1829)
- Alesbes (1979)
- Villafranca (1990)
- Alesbes (1990)
EtimologiaAldatu
Herri honek izen zahar eta jatorrizko bat du, euskaraz gorde dena, eta beste izen moderno bat, izenaren bertsio erromantzeekin bat datorrena, Atarrabia edo Ordizia bezalako beste kasu batzuk bezala.
Jatorrizko izena jatorri eta esanahi ezezagunekoa da, batzuentzat euskal jatorrikoak (Jose Maria Jimeno Jurio edo Nafarroako Monumentuen Batzordea kasu) eta beste batzuentzat ez (Mikel Belasko kasu). Euskararen ortografia arauetara egokitu izana Alesbes da, eta Euskaltzaindiak herri honentzat euskaraz ofiziala izatea erabaki duen izena da.
Villafranca erromantze toponimoaren jatorria, geroagokoa, erregeek eta jaunek herriari (Alesbes izenekoa) pribilegioetan, askatasunetan eta frankezietan oinarritutako estatutu juridikoa ematean datza. Alesbesen kasuan, antzeko izena duten beste herri batzuen antzera, Antso VI.a Jakituna Nafarroako erregeak 1191. urtean Jakako forua eman zuen, Iruñeko San Nikolas burguari lehentxeago emandako bertsio batean. Hor adierazten da, hain zuzen ere, forua Alesbes izeneko herri bati ematen zaiola, eta horrek Villafranca izena hartzen duela: « in illa villa nostra que dicitur Villafranca, que inquam villa Alesueies retro temporibus uocabatur » (Villafranca izeneko gure hiribilduan, garai batean Alesbes deitzen zena). Baimen horrekin, erregeak Alesbesko biztanleak salbuetsi egin zituen petxa edo jaun-zama guztiak ordaintzetik, eta ezarri zuen urtean 2 soldatako errolda baino ez zutela ordaindu behar etxe bakoitzeko. Horrela, herriaren izen erromantzek "zergarik gabeko hiribildua" edo "hiribildu salbuetsia" esan nahi du. Villafranca gaztelaniazko izena izan arren, hainbat erakundek eta taldek erabiltzen dute jatorrizko izena, Alesbes izenak, esaterako, CD Alesbes taldeak eta Alesbes Rock kontzertuak.[6]
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Alesnes nolabait euskaratuta,[7] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Alesotze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Alesbes aukeratu zuen arren.
EzaugarriakAldatu
ArmarriaAldatu
Alesbesko armarriak honako blasoi hau du:[8]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean bere kolorezko arrano bat osatuta dago. | » |
BanderaAldatu
Alesbesko bandera beltza da bi aldeetatik, urrezko gurutze batekin, jatorri ezezagunekoa, eta Nafarroako udalerrietako banderetan ohikoak diren diseinu kromatikoekin kontrastatzen du; izan ere, Nafarroako banderaren antzekoa den hondo gorri bat eta soilik herriko armarria izan ohi dute. Alesbesko banderaren hondoa beltza izateak izurritearen epidemiekin zerikusia izan dezakeela esan nahi du. Gainera, banderaren forma ez da karratua, goiko eskuinaldean ebaki bat du.[9]
GeografiaAldatu
Alesbes Erriberagoiena eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.
MugakideakAldatu
Inguru naturala eta kokapenaAldatu
Alesbes Tuterako merindadearen iparraldean dago, NA-128 errepidea Martzilla-Kaparrotsu norabidean hartu, eta Martzillatik lau kilometrora, eskuinerantz doan herri errepidea hartuz.
Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago udalerria, hau da, ibai horren ibilguaren behereneko aldean. Ibaiak lautada emankorra eratzen du hemen. Aragoi ibaiari, eskuinaldetik, Arga ibaiak bere urak isurtzen dizkio.
Klima eta landarediaAldatu
Alesbesek, Erriberako udalerria izanik, eskualde honetako gainontzeko herrien antzerako klima dauka. Klimaren ezaugarrietako bat, ematen diren tenperatura balio muturrekoak dira, horrela, uda garaian tenperaturak 38-40 °C ingurura igo daitezke eta neguan berriz 1-3 °C ingurura jaitsi. Garai epelenak normalean udaberrian eta udazkenean ematen dira, batez ere, udaberri bukaeran eta uda hasieran.
Urteroko batez besteko prezipitazioak 400mm ingurukoak dira eta gehien bat udaberri eta udazkenean izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 13,6 °C da. Nagusi diren haizeak iparrekoa eta ipar-mendebaldekoak dira, ziertzo izenaz ere ezagutuak. Haize hauek, neguan eta batez ere udaberrian ematen dira. Uda garaian hegoaldeko haizeak izaten dira nagusi.
Udalerrian Escuderako putzua dago, hamabi hektareako hezegune estu bat, Navas de Agua Salada eta Corraliza de la Escudera izeneko guneen artean kokaturik. Hazitako depresio endorreiko batean eraikitako dike baten ondorioz sortu zen eta metro eta erdiko sakonera dauka. Putzuan, landaredi eta hegazti espezie ezberdinak bizi dira, eta inguruko laboreak ureztatzeko erabiltzen dute herritarrek. Bertzalde, Moranteko putzua Corraliza Morante izeneko gunean dago, pinudi handi baten ondoan, eta Villafranca-Cadreita eta Bardearen mugatik gertu, herrigunetik 6 kilometro ingurura. Escuderako putzua bezala, inguruko lur ureztagarriak ureztatzeko erabiltzen da eta Alesbesko Udalak utzitako lur komunaletan eraiki zen.
Estazio meteorologikoaAldatu
Alesbesen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Cadreita pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 268 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[10]
 Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 22.0 | 29.0 | 31.0 | 37.0 | 39.5 | 41.0 | 39.5 | 37.0 | 33.0 | 26.5 | 21.0 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.7 | 12.2 | 16.4 | 18.2 | 22.9 | 27.5 | 30.3 | 30.3 | 25.8 | 20.2 | 13.7 | 9.8 | 19.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.9 | 10.2 | 12.3 | 16.6 | 20.6 | 22.9 | 23.0 | 19.2 | 14.6 | 9.1 | 5.7 | 13.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.0 | 1.6 | 4.0 | 6.3 | 10.3 | 13.8 | 15.5 | 15.7 | 12.7 | 9.0 | 4.0 | 1.6 | 8.0 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -10.0 | -8.5 | -7.0 | -2.5 | 1.0 | 5.0 | 8.0 | 5.0 | 2.0 | -2.0 | -8.0 | -11.0 | -11.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 26.0 | 24.2 | 22.7 | 45.7 | 43.7 | 35.0 | 15.6 | 18.5 | 35.2 | 44.0 | 33.1 | 30.0 | 373.8 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 18.0 | 31.2 | 25.0 | 43.0 | 30.3 | 98.2 | 33.5 | 46.1 | 64.5 | 36.0 | 32.7 | 27.8 | 98.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.5 | 7.3 | 7.0 | 9.4 | 9.4 | 6.1 | 4.5 | 4.5 | 6.1 | 8.9 | 8.8 | 7.8 | 88.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.8 | 1.0 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.8 | 3.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[11] | |||||||||||||
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
HistoriaAldatu
Alesbesen aurkituriko lehen aztarna arkeologikoak XX. mendean topatu zituzten, baina 1970eko hamarkadara arte ez ziren indusketak ofizialki hasi. Aurkituriko mosaiko eta bestelako aztarnen arabera, II. mendean, bazen gaur egungo Alesbesetik hurbil, nekazal herrixka bat. Aztarnak, gaur egungo herrigunetik 1300 metro hegoalderantz aurkitu ziren. Erromatarren garaian, herrixka honek oparotasuna ezagutu zuen, eta gaur egungo ardogintzaren oinarriak jarri ziren, baina erromaren gainbeherarekin batera, antzinako Alesbes horren gainbehera ere etorri zen.
Erdi AroaAldatu
.jpg)
Musulmanek Iberiar penintsularen inbasioaren ondoren, base bat ezarri zuen Tuteran eta bertatik Nafarroa erdialde eta hegoalde gehienaz jabetzen joan ziren VIII. mendetik aurrera. Horrela, Alesbek Ayud Lajamitak konkistatu zuen 842. urtean, herrixka gotorleku bihurtuz harresi baten eraikitzearekin batera. Musulmanak Alesbesen egon bitartean, nekazaritzan aurrerapen handiak egin ziren, lurraren ustiapena eta ureztapena hobetuz. Horrez gain, harrizko lurzorua (gaur egun existitzen ez dena) eta egositako adreiluz eginiko eraikuntzen teknika ekarri zuten Nafarroara eta Alesbesera.
1110. urtean Alfontso I.a Nafarroakoa erregeak Alesbes konkistatu, eta musulmanen lau mendeetako egonaldiari amaiera eman zien. 1118 eta 1119 urteen artean Tutera eta Zaragoza konkistatzean, musulmanak erabat kanporatu ziren lurralde hauetatik. Mendearen bigarren erdian, Iruñeko Erresumak musulmanekiko mugan dituen barrutietako bat bezala agertzen da lekua, non «Funesko ibarraren sarbide-eremu» gisa definitzen duen.
Antso VI.a Jakitunak Jakako forua eman zien bere biztanleei 1191. urtean, Iruñeko San Nikolas burguari lehentxeago aplikatutako bertsioan. Juridikoki frankoekin parekatzeko joeran, jaun-andreen petxa edo zama orotatik salbuetsiz. Urtean 2 soldatako errolda baino ez zuten ordaindu behar etxe bakoitzeko. 1280an, hiribilduak 1040 soldata zor zituen kontzeptu horrengatik, eta horrek guztira 520 soldata edo etxe izatea iradokitzen du; are gehiago, badirudi orduan gutxiengo judu bat eta dagokion eskribautza zegoela.[12]
1271n Henrike I.a Nafarroakoak forua berretsi zuen, eta "bere aurrekoek egindako harrapaketak" konponduko zituela agindu zuen. 1294an, Joana I.a Nafarroakoa erreginarengana jotzen duten hiribilduetako bat da, gobernadoreak haren foruak urratzeko eskatzen duena. Hori dela eta, 1297an Obanosko Infatzoien Biltzarretarekin bat egin zuen "zin bidez", Gorteetan eseriko diren hiribildu onen zerrenda marraztuz. Nafarroako Erresumako Gorteetan esertzeko eskubidea izan zuen beti.
Jakin dugunez, 1356an eta 1361ean Erregearen Dorrea deiturikoa zegoen, bi data horietan egindako konponketa batzuei esker. Konponketa horien gastuen zerrenda Nafarroako Errege Artxibo Orokorreko dokumentuetan gordetzen da. Karlos III.a Nobleak Erresuma osoan bidesariak ordaintzetik salbuetsi zituen herritarrak, Orreagan izan ezik 1416an. XIII. mendean, Orreagako Santa Mariak hainbat lursail izan zituen.
Alesbesen zegoen gotorlekurik ekialdekoena, 1429-1430eko Gaztelaren aurkako gerra zela eta. Orduan Bortzea Agirreren esku zegoen. 1461ean, Gaztelako armadaren aurkako erresistentziaren ordainetan eta harenganako atxikimenduagatik, Joan II.ak beren etxeengatik ordaindu beharreko errolda kendu zien. Agoizko tregoaren ondoren (1479ko iraila), 1480ko Pazkoan, Filipe Nafarroakoa mariskala, Petri Nafarroakoaren semea, agaramontar buruzagietako bat, Alesbesera zihoala, Fernando Katolikoaren mandatari Juan Riberarekin hitz egitera, Leringo kondeak hil zuen.
Jerusalemgo San Joan Ordenaren lehentasunezkoaren barruan, Nafarroako Errege Artxibo Orokorreko teknikari Karlos Idoatek hari buruz egin zuen dokumentu-inbentarioari esker jakin dugu Alesbesko gomendioa deiturikoaren berri. Inbentario horretan, herri horretan eta inguruko beste herri batzuetan (Cadreita, Milagro, Funes, San Adrian, Faltzes, Arrada, Azkoien, Valtierra, Erriberri, etab.) zituzten dohaintza eta lursail ugari zerrendatu ziren. XII. mendetik XIX. mendera bitarteko aldia hartzen du.[13]
Aro ModernoaAldatu
1529an herriak erregeari gaztelua eta monopolioak erosi zizkion, errotak bezala, koroak gorde zituenak. 1543an, Errege Bardearen aldeko epaia jaso zuen. 1630ean erregeari alkate-lanbideak erosi zizkion, udaleko beste batzuk, zilarrezko 3000 dukat bikoitzengatik. 1717an, gainera, jurisdikzio kriminala eskuratu zuen 11 000 errealen truke, eta, ondorioz, Antzinako Erregimenaren porrotera eraman zituen profil administratiboak eskuratu zituen, XIX. mendearen lehen erdian. XVIII. mendearen amaieran, ureztaketak bikoiztu egin ziren, eta 12 135 ziren lapurtuak.
1510. urtean, Alesbes eta Tutera arteko auzi bitxi bat hasi zen, Aragoi ibaiko almadien ordainlekuari buruz, Alesbes parean. Alesbestarrek kuota bat kobratzen zieten almadia guztiei, harrapakinetik pasatzen zirenaren arabera. Zurek kalte larriak eragiten zituztela zioten. Tuterarrek protesta egin zuten, Aragoi eta Ebro ibaiak ur emaritsuak zirela eta, beraz, haietatik nabigatzea libre zela iritzita. Lehen epaiak Alesbesko presatik igarotzeko eskubidea aitortzen zien tuterarrei, eta herri honek irristatze-arrapala bat eraiki behar zuen almadiako erreal bat kobratu ahal izateko, lehen kobratzen zutena baino txikiagoa. Hala ere, auzia gehiago luzatu zen.[14]
1588an afera bat gertatu zen Alesbesen eta Funesen artean. Aragoi ibaiko urek ibilgu berri bat ireki zuten, Alesbesko Labarca zalduaren zati bat isolatuz, eta horrela Funesko zatirantz geratu ziren. Legeak ezartzen zuenez, horrelako kasu batean, desegindako lurra herriarena izango zen, eta haren ondotik oilo bat eta haren txitak igaro ahal izango ziren. Funesekoek berehala egin zuten proba, baina Alesbeskoek ez zituzten eskubide horiek onartzen. Azkenean, Funesentzat geratu zen, Gorteak bidalitako Kaparrotsuko lizentziadunaren eta lekuko askoren aurrean proba egin ondoren, eta hegaztiak lasai igarotzea lortu zuten. Kasu honek bazituen aurrekariak, 1441ean Alesbesek lur batzuk bereganatu baitzituen leku berean, eskubide berberak argudiatuz.
Espainiako Ondorengotza Gerran, Nafarroa Garaiak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoari. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek 1710ean Erresumaren zati bat okupatu zuten, eta Alesbes ere mehatxupean egon zen. Urte horretako urriaren 19an Alesbesk Nafarroako Erresumako Aldundiari idatzi zion laguntza eskatuz, etsaiari oraindik amore eman ez zion merindadeko herri bakarra zela adieraziz. Urte horren amaieran, Melungo kondeak erregeordearen tropak bota zituen, eta Nafarroa osoa geratu zen Filipe V.aren alde.
Aro GaraikideaAldatu
.jpg)
Iberiar Penintsulako gerrapean, frantziarrek Alesbes gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, Erresuma osoan zehar jarduten zuten gerrilarien partiden aurkako neurri gisa.
Lehen Karlistaldian, Tomas Zumalakarregi, bere tropekin, Alesbesen sartu zen 1834ko azaroaren 27an. Liberalak, beren familiekin batera, elizako dorrean babestu ziren, eta karlistek setiatu zuten. Errendizioaren ondoren, emakumeak eta haurrak jaitsi ahal izan ziren, eta senarrak, handik gutxira errenditu zirenak, fusilatu egin zituzten.[15]
Herriaren gunerik zaharrena, gazteluaren inguruan, mendixka txiki batean dago, eta ziurrenik, Alesbes sortu zeneko defentsarako kokapenetik eratorria da. Bigarren fase batean, eliza, Foruen plaza, Espainia plaza eta Muro eta Gurutzadura Zabal kaleen arteko zabalgunea burutu zen. Hirugarren fasean, Gurutzadura Zabal kalearen eta burdinbidearen arteko kaleak eraiki ziren, aurrekoak baino zuzenagoak.
Burdinbidearen agerpenarekin, tren geltokia eraiki zen herrigunetik hurbil, eta horrekin batera, azpiegitura berri horren garrantziaz oharturik, herriko agintariek, trenbiderantz zabaldu zuten herria, kale eta etxebizitza berriak 1910. urtearen inguruan. Bestalde, 1925erako gaur egungo errepide zaharraren alboetan eraikitzen hasi zen, 1946. urtean eraikuntzek burdinbidearen beste aldea hartzen hasi zirelarik.[12]
1960ko hamarkadatik aurrera, herriko hazkundea Patronatuko etxebizitza taldeetan oinarritu zen, herriaren hazkunde gehieneko guneak izanik.
DemografiaAldatu
2022 urteko erroldaren arabera 2945 biztanle zituen Alesbesek.[16]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2227 | 2976 | 3141 | 3080 | 3172 | 2949 | 2866 | 2821 | 3153 | 3453 | 3119 | 3197 | 3279 | 2940 | 2647 | 2583 | 2547 | 2922 | 2907 |
EkonomiaAldatu
Dituen lur emankorrei esker, nekazaritza da Alesbesko ekonomiaren ardatz.
Erdi Aroan, Alesbesek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Zarrakaztelu, Kaparrotsu, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.
PolitikaAldatu
Alesbesko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Maria Carmen Segura Moreno da, Navarra Sumako hautagai gisa aurkeztu zena.
HauteskundeakAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Navarra Suma | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 |
| Nafarroako Alderdi Sozialista | 3 | 5 | 5 | 7 | 5 | 5 | 6 | 5 | 4 | 4 | 3 |
| Ezkerren Talde Independentea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | 1 |
| Nafar Herriaren Batasuna | - | 2 | 4 | 3 | 4 | 4 | 4 | 5 | 7 | 5 | - |
| Nafarroa Bai | - | - | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - |
| Izquierda-Ezkerra | - | - | 1 | - | 2 | 1 | 1 | - | 0 | - | - |
| Alesbesko Ezkerren Alternatiba | - | - | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - |
| Euskal Herritarrok | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - |
| Herri Batasuna | - | - | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
| Alesbesko Taldea | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Alesbesko Herri Batasuna | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Alesbesko Batasun Demokratikoa | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeakAldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
UdalaAldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
- HELBIDEA: Espainia Plaza, 1
Egungo banaketaAldatu
Alesbesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Maria Carmen Segura Montero da, Navarra Suma zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[17]
- Alberto Amigot Hernandez (Navarra Suma)
- Ana Cirauqui Martinez (Navarra Suma)
- Rebeca Rodriguez Sanz (Navarra Suma)
- Luis Manuel Azqueta Corrales (Navarra Suma)
- Gabriel Pejenaute Ventura (Navarra Suma)
- Jose Angel Muñoz Calahorra (Navarra Suma)
- Della Linzoain Pinillos (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Arantxa Romeo Arizala (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Francisco Jaiver Fernandez Jaurrieta (Nafarroako Alderdi Sozialista)
- Judit Barainca Cenicalelaya (Ezkerren Talde Independentea)
BatzordeakAldatu
Alesbesko Udalan 11 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:
- Nekazaritza, Abeltzaintza eta Ingurumena (Maria Carmen Segura Moreno)
- Turismo eta Kultura (Ana Cirauqui Martinez)
- Kirola eta Gazteria (Jose Angel Muñoz Calahorra)
- Ekonomia eta Ogasuna (Rebeca Rodriguez Sainz)
- Industria sustapena, Merkataritza eta Enplegua (Maria Carmen Segura Moreno)
- Langileak (Maria Carmen Segura Moreno)
- Gizarte sustapena eta Hezkuntza (Luis Azqueta Corrales)
- Hirigintza, Hiri plangintza eta Etxebizitza (Alberto Amigot Hernandez)
- Kontuen Batzorde Berezia (Rebeca Rodriguez Sainz)
- Jaiak (Gabriel Pejenaute Ventura)
- Berdintasuna eta Emakumea (Judit Esrainca Cenicalelaya)
AlkateakAldatu
1979tik, Alesbesek 8 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[18] | |
| Bernardo Romeo Catalan | 1979 | 1983 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Francisco Armigot Sanchez | 1983 | 1987 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Enrique Mayayo Armigot | 1987 | 1991 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Pablo Bretos Peralta | 1991 | 1999 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Julian Leon Merino | 1999 | 2003 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Jose Miguel Sola Lafraya | 2003 | 2007 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Maria Carmen Segura Moreno | 2007 | 2015 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Delia Linzoain Pinillos | 2015 | 2019 | Nafarroako Alderdi Sozialista | |
| Maria Carmen Segura Moreno | 2019 | jardunean | Navarra Suma | |
GarraioaAldatu
Condak Tutera eta Alesbes bitarteko linea dauka. Autobusak honako ibilbidea egiten du:
HirigintzaAldatu
Alesbesko eraikinek Nafarroako Erriberako arkitekturaren ezaugarriak dituzte, adreiluzko etxeak dituzte, bi edo hiru mailakoak, erremateaz gain. Erremate hori arkutxoz edo leiho txiki zuzenez osatutako galeria bat izaten da. Azkenik, teilatu-hegala adreiluzko lanak dituen erlaitz batera mugatzen da. Etxe batzuek fatxada hauek apainki apaindutako harrizko armarriekin aberasten dituzte. Herri honetako hirigintzaren ezaugarri bereizgarria bere etxe batzuetako eskailerak estaltzen dituzten linternak dira. Txoko interesgarri bat Santa Eufemia parrokiak, Karmengo Amaren komentuak eta XVII. mendeko jauregi bikain batek osatzen dute, begiratoki zabal baten aurrean zabaltzen direnak. Beste eraikin aipagarri batzuk udaletxea eta Bobadillatarren jauregia dira.
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Alesbes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[19]
Koldo Zuazok, 2010ean, Alesbes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[20]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Alesbes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,12k zekien euskaraz, 2010ean % 0,11k eta 2018n % 2,20k.
2022ko martxoan, Berdintasun eta Emakume Kontseilaritzak, Ezkerren Talde Independentearen eskuetan, hainbat kartel elebidun argitaratu zituen, gaztelaniaz eta euskaraz, baina Maria Carmen Segura Moreno Navarra Sumako alkateak kartel horiek kentzera behartu zuen, Alesbes eremu ez-euskaldunean zegoenez, ez baitzuten euskaraz egon behar. Gertaera horren ondoren, jakinarazi zen, halaber, alkateak Emakumearen Nazioarteko Eguna zela eta zenbait kartel kendu behar izan zituela, argitaratu aurretik, gaztelaniaz eta euskaraz ere bai.[21]
MusikaAldatu
Auroro taldeaz eta errondailaz gain, Alesbesek 2014an sortutako La Villafranquesa Banda Kultur Elkartea eta Fernando Calahorra Musika Eskola, 1992an sortua, osatzen du musikaren arloa.
KirolaAldatu
Alesbes Kirol Elkartea, Hirugarren Mailan militatzera iritsi zena, herriko futbol talde adierazgarria da. Bere partidak Campo del Palomarren jokatzen ditu. Herriko koloreak ditu: alkandora eta galtza beltzak. Armarrian, armarriaren arranoa eta CDA inizialak agertzen dira.
2016an maila autonomikora igo da, bi igoera jarraian lortuz. 2018an hirugarren mailara igo zen.
2005ean sortutako Club de Atletismo Villafranca ere badago.
JaiakAldatu
- Inauteriak, hausterre-egunaren ondorengo larunbatan
- San Pedro Culequeroren jaia, apirilaren 25etik hurbilen dagoen igandean
- San Pedro Natilagilearen jaia, miatzaren 9tik hurbilen dagoen igandean
- Gazteriaren jaia, apirilaren 29tik maiatzaren 1era
- Mirarietako Andre Mariaren eguna, abuztuaren 5ean
- Atariko Ama Birjinaren eguna, irailaren 8an
- Santa Eufemiako jaiak, irailaren 15etik irailaren 22ra
- Barrokoaren astea, urrian
Ondasun nabarmenakAldatu
- Santa Eufemia eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan, XVII-XVIII. mendeetan barroko estiloan zaharberritua.
- Atariko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau basilika, barroko esitloan.
- Karmengo Amaren komentua, XVIII. mendean eraikitako kristiau komentua, barroko estiloan.
- San Pedro baseliza, XV. mendean eraikitako kristiau baseliza.
- Alesbesko udaletxea, XVIII. mendean eraikitako eraikina, Alesbesko Udalako egoitza.
- Alesbesko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
- Bobadillatarren jauregia, XVII. mendeko jauregia.
- Escuderako putzua, babestutako naturgunea.
Alesbestar ospetsuakAldatu
- Pedro Pascual Ros (1915-1997), arkitekto eta margolari.
- Julia Alvarez Resano (1903-1948), maistra, abokatu eta politikari. Lehen nafar emakume Gorteetan diputatu izateko aukeratua eta historiako lehen emakume gobernadore zibila.
- Serafin Garcia Muñoz Sera (1936-), futbolari.
- Jesus Glaria Jordan (1942-1978), futbolari.
- Jesus Glaria Yetano (1961-), futbolari.
IrudiakAldatu
_-_Fachada_a_la_Plaza_de_Espa%C3%B1a.jpg)
.jpg)
OharrakAldatu
ErreferentziakAldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Azanza López, José Javier (1998). Arquitectura religiosa del Barroco en Navarra. Nafarroako Gobernua. ISBN 84-235-1699-7. OCLC 39392735.
- ↑ «Alesbes - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Alesbes. (Noiz kontsultatua: 2022-06-28).
- ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ «Alesbesko Udala / Armarria» web.archive.org 2007-12-15 (Noiz kontsultatua: 2022-06-28).
- ↑ .
- ↑ Cadreitako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ a b Nafarroako Entziklopedia Handia | ALESBES. (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
- ↑ García Larragueta, Santos (1957). El gran priorado de Navarra de la orden de San Juan de Jerusalén: siglos XII-XIII. Nafarroako Foru Aldundia. Bianako Printzea Erakundea. OCLC 773354082.
- ↑ (Gaztelaniaz) «ALESBES - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-02).
- ↑ Caridad Salvador, Antonio (2011). «Las mujeres durante la primera guerra carlista (1833-1840)». Memoria y civilización: anuario de historia (14): 180-181. ISSN 1139-0107.
- ↑ «Alesbes» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Udalbatza» Alesbesko Udala (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz) «Navarra Sumak kartelak zentsuratu ditu Alesbesen, euskaraz eta gaztelaniaz egoteagatik» Diario de Noticias de Navarra 2022-03-10 (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Datuak: Q1912688
Multimedia: Villafranca
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Alesbes
