Wikipedia

Muruzabal

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Izarbeibarreko herriari buruzkoa da; Mendigorriko etxaldea gaitzat duena beste hau da: «Muruzabal Andion»

Muruzabal[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 21,1 kilometrora. Altuera 386 eta 580 metro artekoa da, eta 5,94 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 269 biztanle zituen.

Muruzabal
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herria zelaien artean; atzealdean Erreniega
Muruzabal bandera
Bandera

Muruzabal armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIzarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Muruzábal
Alkatea
(2019-2023)		Alberto Azparren Echeverria
(hautesle-elkarte)
Posta kodea31152
INE kodea31180
Herritarramuruzabaldar
Geografia
Koordenatuak42°41′24″N 1°45′29″W / 42.68997026°N 1.7579697°W / 42.68997026; -1.7579697
Azalera6 km²
Garaiera386-580 metro
Distantzia21,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria269 (2023:  8)
alt_left 132 (%49,1)(2019) (%37,5) 101 alt_right
Dentsitatea45,29 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 28,3
Ugalkortasuna[1]‰ 40,82
Ekonomia
Jarduera[1]% 82,35 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 8,23 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 12,20 (2018: %9,84)
Datu gehigarriak
Sorrera1730 (independentzia)
Webguneawww.muruzabal.es

Udalerriaren barruan, herrigunetik 2 kilometro ingurura, Eunateko Andre Mariaren eliza ospetsua dago. Berezia da, oinplano oktogonala duelako, eta Somportetik datorren Donejakue bidean dago. Herriaren iparraldetik Orreagatik eta Baxenabarretik datorren bidea ere sartzen da, baina bi ibilbideek ez dute bat egiten Obanosera iritsi arte.

Bertako biztanleak muruzabaldarrak dira.


Donibanetik   Donejakue bidea
Nafar bidea 		Donejakuera
Uterga
(2,7 km) 		   Muruzabal    Obanos
(1,8 km)


Izena aldatu

Muruzabal toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Muruzabal (1221)
  • Muruçaval (1268)
  • Muruçaual (1366)
  • Muruzabal (1534)
  • Muruçabal (1587)
  • Muruzabal (1802)
  • Muruzabal (1926)
  • Muruzabal (1993)

Etimologia aldatu

Muruzabal muru + zabal eraikuntzatik dator, non muru hitzak "harresia" esan nahi duen eta zabal hitzak "laua" edo "zabala" esan nahi duen. Muru euskal hitza da, eta bere azken jatorria latinezko murus da, Joan Corominesen arabera, Euskal Herrian "harresi" hitzarekin espezializatu zena. Horrek pentsaraz lezake izen hori daramaten herriek defentsa-funtzioa izan zutela. Ez da bistatik galdu behar Murillo edo Murelu izena, etimologikoki "horma" txikitzaile bat, eta, oro har, gaur egun jenderik gabe dauden herrigune txikiak izendatzen dituena. Erlazio hori Muru izena duten populazio eta biztanle kopuru handiak bermatzen duela dirudi. Patxi Salberrik, dena den, ahots hori "buru" euskal hitzarekin lotzen du, aldaera fonetikoa izango litzatekeelako.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Muruzabalgo armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo gorri batez eta aurrean urrezko izar batez osatuta dago goialdean eta behealdean hondo horiz bere kolorezko zuhaitz batez. »

Bandera aldatu

Muruzabalgo banderak Muruzabalgo armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Muruzabal Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Herria, Iruñeko merindadearen hegoaldeko muturrean dago, Iruñerritik hegoaldera. Herrira heltzeko, A-12 autobidea hartu behar da Lizarrarako norabidean, eta Legarda igaro ostean NA-601 errepideranzko irteera hartu.

Auritz herri hustua udalerriko mugapean dago, kaskotik gertu. Eremu hartan Nafarroako gartzela berria eraikitzeko proiektua plazaratu zuen gobernuak, baina azkenean ez zen gauzatu. Gainera, hegoaldean, Robo ibaia zeharkatu ondoren, Eunate herri hustua dago.

Klima eta landaredia aldatu

Muruzabalgo klima mediterranear-kontinental motakoa da. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 600 eta 700mm bitartekoak dira. Eurite ugarienak udaberri eta udazkenean izaten dira. Urteroko egun euritsuak 80-100 inguru izaten dira, udalerriko gune menditsuenetan ugariagoak.

Jatorrizko landaredia arte eta klima mediterraneoko berezko landareek osatzen zuten, baina gizakiaren mendeetako eraginaren ondorioz, ia erabat desagertu da gaur egun.

Estazio meteorologikoa aldatu

Muruzabalen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


      Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia aldatu

Muruzabalen hegoaldean historiaurreko herrixka bat topatu dute. Nolanahi ere, herria Erdi Aroan nabarmendu zen. Izan ere, Karlos III.a Nafarroakoak Muruzabalgo bizkonderria osatu zuen Leon edo Lionei anaiordeari (Karlos II.aren sasikoari) emateko 1407. urtean, Estefania Luna Xerikarekin ezkondu zela eta. Bizkondeak Izarbeibarreko eta Muruzabal Andiongo laborarien petxak eta errentak jasotzen zituen, eta haien gainean jurisdikzio zibila eta kriminala zeukan.

1576an auzi bitxi bat izan zen Uterga eta Muruzabalen artean. Akiturraingo San Salbador baselizan, Uterga, Muruzabal eta Legarda herrietako kofradiakideak biltzen ziren, eta bazkarian Muruzabalgo kofradiakideak lehenesten ziren. Utergakoak ez zetozen bat ohitura horrekin, eta urte horretan hartu zituzten bazkaldu aurreko leku nagusiak, Akiturrain (gaur egun herri hustua) Utergakoa zela argudiatuz. Muruzabaldarrek, utergarrek beren postu tradizionalak uzten ez zizkietela ikusirik, jan gabe eta ohi zituzten limosnak utzi gabe alde egitea erabaki zuten.[8]

1665ean, Muruzabalek erregearengandik hiribilduaren eta jurisdikzio zibilaren kalitatea lortu zuen, altxorzainari 5280 erreal eman eta Izarbeibarretik bananduz, nahiz eta hori 1730ean baino ez zen behin betikoa izan.

XVIII. mendearen amaieran San Esteban parrokia-eliza bikario batek eta bi onuradunek zerbitzatzen zuten; herrian irin-errota batek funtzionatzen zuen.

1812ko urriaren 13an, Frantzisko Espotz Minaren gerrillarien dibisioko bigarren batailoia Muruzabalen zegoen, eta Mañerura joan zen gainerako dibisioarekin biltzera, egun horretan bertan zutabe frantziar bati erasotzeko asmoz.[9]

1847an eskola zuen, 2160 errealez hornitua; komunikazioetarako tokiko bideak baino ez zeuden. 1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, herri horretan irin-errota bat saldu zen 1872an, eta 1863an mesoiko etxe bat.

1920ko hamarkadan, bi fundaziok zaharren asiloa ezartzea ahalbidetu zuten (Dominika Perez Tafallaren instituzioz, 1897an), baita parrokia-eskolek ere, haur eta neskatoenek, San Bizente Paulekoaren Karitateko ahizpen komunitate baten ardurapean, komentua zutenak.[10]

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 269 biztanle zituen Muruzabalek.[11]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
405 447 467 460 439 448 436 422 394 359 301 282 262 231 197 200 264 279 254
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Jarduera nagusiak nekazaritza, mahastien laborantza nabarmenduz, eta zerbitzuen sektorea dira, Donejakue bidea aprobetxatuz. Muruzabaldarra askok Iruñerrian lan egiten dute egunero. Gainera, herriko etxebizitza asko iruñerritarren bigarren egoitzak dira.

Politika aldatu

Muruzabalgo udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Alberto Azparren Echeverria da, Muruzabalgo hautesle-elkarte independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea - - - - 2 2 3 - - - 5
Muruzabal Hiribildua - - - - - - - 7 7 - -
Muruzabalgo Talde Independentea - - - - 3 3 4 - - - -
Muruzabalgo Independenteak 5 5 5 5 - - - - - - -
Independenteak - - - 0 - - - - - - -

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 55 39,57 -
 Geroa Bai 82 20,14 ▲ 9
 Euskal Herria Bildu 18 12,95 ▲ 5
 Nafarroako Alderdi Sozialista 16 11,51 ▲6
 Izquierda-Ezkerra 10 7,19 ▲8
 Ahal Dugu 7 5,04 ▼ 12
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 2 1,44 ▲2
 Equo 1 0,72 ▼ 3
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,72 ▼ 0
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 51 34,69 ?
 Geroa Bai 19 12,93 ?
 Ahal Dugu 19 12,93 ?
 Euskal Herria Bildu 13 8,84 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 13 8,84 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 11 7,48 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 10 6,80 ?
 Equo 4 2,72 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 3 2,04 ?
 Izquierda-Ezkerra 2 1,36 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

  • HELBIDEA: Esteban Perez Tafalla kalea, 2

Egungo banaketa aldatu

Muruzabalgo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Alberto Azparren Echeverria da, Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

  • Eduardo Jose Arraiza Arbeloa (Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea)
  • Juan Jose Artoa Irurzun (Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea)
  • Miguel Izu Arbeloa (Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea)
  • Miryam Morales Benito (Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea)

Bere idazkaria, Adios, Eneritz, Legarda, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga Udaletako idazkari ere bada.

Alkateak aldatu

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Muruzabalek 5 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
? 1979 1995 Muruzabalgo Independenteak
? 1995 2007 Muruzabalgo Talde Independentea
Francisco Javier Arraitza Azparren 2007 2015 Muruzabal Hiribildua
Francisco Javier Arraitza Azparren 2015 2019 kudeaketa-batzordea
Alberto Azparren Echeverria 2019 jardunean Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Muruzabal sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Muruzabal ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Gaur egun, euskara leku-izenetan (Muruzabal bera) gorde da, edo gaztelaniako zenbait hitz eta esapidetan ere. Esate baterako, herriko armarrian agertzen den zumarrari "zugar" deitzen zaio. Horretaz gain, berreskuratzeko prozesua hasi da, hainbat gaztek Garesko eskolan ikasten baitute.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Muruzabal eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %2,20k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,36 eta 2018n % 12,20k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Muruzabal) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[15]

Usadioak aldatu

Muruzabalen antzina-antzinatik haurrentzako festa bat ospatzeko ohitura dago, abenduaren 6an, San Nikolas egunean. Eskolako haurrak herriko etxeetan zehar ibiltzen dira, aurretik etxe bat dutela. Gotzain jantzita, San Nikolas irudikatzen du, bi akolitorekin. Ohitura da haur zaharrenak, eskolara joaten direnak, jaiaren protagonistak izatea. Nagusia gotzaina izango da, mitra batek jota eta euri-geruzaz estalita. Gotzainaren atzetik akolito bat dator, ur bedeinkatuaren eta isipuaren azetrarekin, eta bertze bat latazko itsulapikoarekin, bizilagunen dohainak jasotzeko.

Egun horretan, meza nagusiaren ondoren, mutilak beren ohiturez janzten dira, zalaparta handiz, elizako sakristian. San Estebani eta Ama Birjinari agur esan ondoren, tenpluaren kanpoaldera irteten dira. Bertan, argazkilari espontaneoentzat posatzen dute, eta, berehala, ibilbideko lehen etxera joaten dira: parrokia-etxera. Han opariak egiten dituzte eta lehenengo opariak eskudirutan jasotzen dituzte, "San Nicolás coronado Arzobispo muy honrado, si no nos dan, no nos den, aquí no nos detendrán, porque somos escolanos, del Santo San Nicolás. Aleluya, Aleluya, celebremos todo el día, y en honra a San Nicolás, la meriendica caerá" (San Nikolas koroatua Artzapezpiku oso zintzoa, ematen ez badigute, ez gaitzazue eman, hemen ez gaituzte geldiaraziko, eskolanoak garelako, San Nikolas Santutik. Aleluia, Aleluia, ospa dezagun egun osoa, eta San Nikolas ohorez, askaria erori egingo da).

Ondoren, umekeriaren erdian, herriko etxe guztietara hurbiltzen jarraitzen dute, non itsulapikoa pasatzen duten, "quien dé por San Nicolás cien años vivirá" (San Nikolasen alde dohaintza egiten duena, ehun urte biziko da) testuarekin. Etxean animaliarik badago, jai-segizioa ukuilura jaisten da, eta San Nikolasek isipuarekin bedeinkatzen ditu. Bisita bakoitzean intxaurrak, gaztainak, sagarrak, pastak eta dirua jasotzen dituzte. Aitasantu bat errezatzen zuten etxe aurrean, San Nikolasek animaliak bedeinkatzen ditu, kantuan hasten dira berriro eta pausoak beste leku batera bideratzen dituzte. Gero festa ospatzen zuten, "txapak" jokoari dirua atereaz.[16]

Jaiak aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Muruzabaldar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /muɾus̻áβ̞al/ edo /muɾús̻aβ̞àl/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban edo zorrotza bigarren eta kamutsa azkenean

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Muruzabal - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Pamplona. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ Florencio., Idoate,. (1979). Rincones de la historia de Navarra. Editorial Aramburu ISBN 84-85000-04-8. PMC 7960252. (Noiz kontsultatua: 2022-12-31).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) «MURUZABAL - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-12-31).
  10. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | MURUZABAL. (Noiz kontsultatua: 2022-12-31).
  11. ↑ «Muruzabal» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  14. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  15. ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
  16. ↑ M. A. Beguiristáin; F. J. Zubiaur: La celebración de San Nicolás..., "C. E. E. N.", 28, 1978

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Muruzabal&oldid=9637171"(e)tik eskuratuta