IrurikoEtxahunian sortua, etxe horretan bizi izan zen. Aita, Gabriel Bordazarre, etxe horretako jabea, Ameriketako Estatu Batuetan zortzi urtez lan egin zuena gaztaroan; ama, Aña Etchebarne, Barkoxe Etxebarne baserrikoa, Gaztelondo auzokoa, Etxahun «xaharra» bezala. Bi arreba eta anaia bat zituen Pierrak. Bigarren haurra zen, baina lehen mutikoa; beraz aitak premu egin zuen, baserriko lanetan goizik laguntzaile baten edukitzeagatik. Hori zen Zuberoako usaia edo ohitura nagusia.[4]
Haur-denboran eskolara joan zelarik (13 urte bete artean), ikasle ona izan omen zen. Bereziki gustuko omen zituen literatura-gaiak, frantsesez ikasiak, jakina. Geroztik, beti maite izan zuen irakurtzea. Lanbidez, laborantza lanetan aritu zen, hala nola artzain.
Euskal jaien munduan goizik sartu zen. Hor maisu izan zuen Leon SalaberOzazekoa: kantari, dantzari, istorio kontalari, soinulari ezteietan bereziki, eta «pastoral errejenta», hots taula zuzendaria. Etxahuneko familiaren adiskide handia zen aita Gabrielen denboratik, eta Pierra gazteari 15 urteetan kargu bat eman zion 1923an, Irurin antzezturiko Charlemagne trajerian.[4]
Soldaduska Bordelen egin zuen. Orduan zendu zitzaion aita, nahiko gazterik, septizemia (odol-zornatze) batetik, aitona bezala. 1934an ezkondu zen, Santa-Grazi/UrdatxekoÜtürbürüa baserriko Felicie Borthiry, dendari-jostuna ere bazenarekin. Ezteietan bertsoak ondu zizkien Louis Ligetx adiskideak.[4]
Bigarren Mundu Gerran soldadu eta preso (1939-1945)
Bigarren Mundu Gerra handira deiturik izan ziren 1939an Bordazarre bi anaiak. 1940ko ekainean, Frantziako eta Britainia Handiko lur-armada zepoan hartu zuelarik ustekabean Alemaniakoaren sarekada izugarriak, zortez atera zen Pierre Soissons aldetik, sarean gelditu aldiz anaia, bost urterako Alemaniarantz eroana milioi bat eta erdi lagunekin. Zorigaizto erraldoia poetarentzat ere. Gerra horretan galdu zuen anaia. Pierre bederatzi hilabetez preso egon zen Alemanian[5]. Oroitzapen mingarri horretarik ez zen behin ere askatu, ez zuen aipatu nahi ere. Gero sorterrira itzulita, zein hunkigarriki abestu zuen Ama kantu bihotz erdiragarrian! Bertso gogoangarri hauek idatzi zituen[6][4]
Aski sofritüz nik hanitzetan
desir nükean hiltzea
ez bazüntüdan hain maite üken
oi Ama Euskal Herria
Kantari, bertsolari, kantugile eta pastoral-egile (1946-1979)
Louis Ligetx zuberotar koblakariaren ikasle izan eta gero, harekin ibili zen bertso deman. 1946an sari bat irabazi zuen Hazparnen eta, Zuberoan lehiakiderik gabe geratu zenez, batzuetan Xalbador[7] eta Mattinekin egin zituen saioak.
Mendizale ere bazen, bereziki Maidalena mendia maite zuen. Horren maldan bordalde bat bazuen gainera Etxahunek. Udan artaldea Igeluko «olaltearen» aldamenean zuen, eta Etxahun Barkoxek abestu zuen horretara itzuli baten egitea maite zuen Bordazarrek, aziendaren eta semearen ikustera igotzeko aukera zuelarik.[4]
Etxahunek oso gaztetatik adierazi zuen bertsogintzan oso erraza zela. 1930eko hamarkadan hasi zen bertsolari eta kanta-egile famatua izaten, gerraren garai iluna iritsi zen arte. Gerraren ondoren. 1946an, Agur Xiberua, Ama idatzi zituen, besteak beste etxera itzultzeko presoei buruz pentsatzen.[8]
Nolanahi ere, bertsolari baino gehiago kantugile eta pastoral-egile izan zen.
«
Etxahunekin ere kantatu izan dugu, batez ere Xuberoan ginabiltzalarik. Hau ez da ordea —berak aitortzen duena— hainbat trebe bat batean bertset egiten. Baina baditu eginak kantu xoragarriak. Musika ere berak egiten badaki, eta hortan bekaizti nitzaio, Xuberoako izarra den horri.
»
—Xalbador, Fernando Aire. (Odolaren mintzoa, 51. or., 1976)[9]
Paueko klinika batean ebakuntza txiki baterako sartua, ustekabean itzali zen 1979ko urriaren lehenean, astelehenkari, arratseko bederatziak irian. Eskiulatik Bilbora bihotz asko zaurituz, biharamunean tximista bezala hedatu zen berri tristea.[4]
Louis Ligetx larraintarrarekin ikasi zuen kantuan. Orduko sonatua zen Lipetx. Zihigako Baratzabal etxera ezkondua baitzen, merkatu arratsetan geldialdi bat egiten zuen Etxahunean, eta berandu arte koblakan ari zen Pierra gaztearekin.[4]
Kantu idazten ere hasi zen Bordazarre munduko bigarren gerla aurrean: 1938 urte ingurukoa da haren abesti hunkigarrienetako bat, «Domecq mariñelaren hiltzia». Donibane-Lohizunekoa zen arrantzale hori: beraz ordukotzat Zuberoatik harantz ikusten zuen Etxahunek. Baina gerla ondoan loratuko da gehienik Irurikoaren dohain hori.[4]
Alemaniatik itzuli berriak ziren gerlako presoneren ohoretan, kermeza izeneko jai batzuk antolatu ziren 1946ko udaberrian, herriz herri, eta horietan elkarrekin kantari agertu ziren bi lagun: Etxahun Irurikoa eta Arabarco Mendikotakoa. Zer abestu zuten? Nagusiki Etxahunen kantu berri bat, oso hunkigarria, presoner ohiena: «Ama».[4]
Kantuan Alexis Etxekopar(Attuli) barkoxtarrarekin lehiatu zen: laboraria, poeta hunkigarria zen, baina plazaratzeko herabea, goizegi gelditu zena publikoan agertzetik. Agian isilka lan egin duke, baita oraino egiten olerkian.[4] Berrehun bat kantu ditu idatziak. Gehienak euskaraz, baina frantsesez ere 26 bat egin zuen.[4]
Agur Xiberua. (1946) Euskal Herri osoan ospe handiko abestia. Agur Xiberua udaberrian konposatu zuen, arto-zelaia lantzen ari zela. Osatzen zituen melodiak, beren erritmoagatik, bat zetozen garai alaiarekin.[8]
Euskal abesbatz gehienen errepertorioan haren kantak sartzen dira. Abesbatzetan egin diren bertsioak kontuan hartu gabe, 2015ean Badok.eus musika-atariak erraz bildu zuen zerrenda bat 20 abestirekin, urte horretan Etxahuni egin zitzaion omenaldi baterako[12]
Etxahun Iruri
Ama Euskadi - Jean Mixel Bedaxagar (Etxahun-Iruri)
Laida pilotaria - Jojo Bordagarai (doinua eta hitzak: Etxahun-Iruri)
Goizian argi hastian - Amaia Zubiria (hitzak eta musika: Etxahun Iruri)
Oi ama Eskual Herri - Benito Lertxundi (hitzak: Etxahun Iruri; musika: herri-doinua; moldaketa: Benito Lertxundi)
Ai zer plazerra - Erramun Martikorena (Etxahun Iruri)
De Treville-ren azken hitzak - Imanol (hitzak eta musika: Etxahun Iruri)
Etxahunek ez zuen solfeoa ezagutzen eta, gainera, ez zuen inoiz ikasi nahi izan. Ez zuen musika-teknika ezagutzen, baina haren doinu asko kalitate musikal handikoak dira. Doinu bat bere buruan sortzen zenean, behin betiko inskribatuta geratzen zen; harentzat ez zen beharrezkoa idaztea, bere teknika zuen. Egia da Etxahun ez zela inoiz bulego batean jarri paperezko orri baten ondoan, abestiak konposatzeko. Berak konposatzen zituen kantak, soroetan lanean edo animaliak zaintzen ari zela. Bere ingurukoak konturatu ziren, sortzen ari zela, errealitatea, une hartan, desagertu egiten zela.[8]
1956an, Etxahun «Autoreen Elkarteko» kide egin zen, azterketa bikain bat egin ondoren. Urte batzuk lehenago Oldarra taldearekin Veneziara egindako bidaiari buruzko abesti bat frantsesez idazteko eskatu zioten. Aztertzaileak emandako harmonika bat erabili zen melodiarako. Aztertzailea guztiz hunkituta geratu zen Etxahunek erakutsitako erraztasunarekin eta testuaren kalitatearekin... harmonika oparitu zion.[8]
Urte batzuk geroago, 1962an, kasualitatez hasi zen bere txülülari karrera. Garai hartan musikari-eskasia zegoenez bere txülülarekin laguntzeko eskatu zioten. Hala, hamar urtez, Xuberoaren sinbolo bihurtu zen. Garai hartan, txülüla lantzen hasi zen, eta denbora gutxian asko aurreratu zen. Txülülülari-urritasunaz jabetuta, musikariak osatzea izan zuen kezka. Horrela, berari esker txülülülari-belaunaldi berri bat sortu zen Etxekopar-ekin (Bedaxagar), eta txülüla-ikastaro bat sortu zen Mauleko musika eskolan.[8]
Etxahun Irurikoaren ondokoa Jean Pierre Bertzaiz omen da Davanten ustez. itxuraz eta maneraz ez, segur aski, denborak ere zinez aldatu baitira, baina bai Xiberoan eta beste probintzietan betetzen duen lekuaz, eta lehenik gizon-orkestra izateaz.[13]
«
Eta zü bethi khantüz... Ni Sibase huntan etxenko zaharrek ützi fediaren eta mintzajiaren begirale nündüzün. Zü aldiz mündüko gaiza ederren: amodio, familia, zelü, lür eta gure üngürünetako gaiza oroen.
Begia argi, izpiritia zorrotz, erri eijer bat ezpañetan. Iruri Etxahuneko etxeko-jaun, zure büriaren eta lanaren nausi, mündüko ofiziorik ederrenian zure familiaren ogia geilhatu düzü.
Kabalen onduan, phertika bizkarrian edo makhila eskian, khorpitza txüt phensamentükan, bardin koblakan, zankhuak eta enthelegia ber denboran ebil-eraztez, hola zütügü maite, faizurik gabe, laborari sinple düzün gano amiagarria izanagatik.
Bixkotxaren gaineko gerezia, txirula. Gaztaroan ikasirik, gero ahantzixerik, 1962. edo 1963. urtean berriz lotu behar izan zitzaion Pierre, zerbitzu egiteagatik. Beste hiru txirulari zeuden Zuberoan, adinekoak, eta hirurak betan eri gertatu Atharratzeko «kermeza» edo festa baten unean. Etxahun behartu zuten atharraztarrek. Jaia animatu zuen Pierra bihoztoiak ahal bezala! Ondoko astean amorru betean txirula jotzeari ekin zion soroan, trebatzeko. Laster maskaradaz maskarada ibili zen, Pierra Aguer Ga(r)at A(r)hane lagun atabalean: bikote mitiko bihurtu ziren Euskal Herri osoan.[4]
Zuberotar anitzek bezala, harreman estuak zituen Maule eta mauletarrekin. Sozialisten kidea zen bereziki, bere ideiak ez zituen gordetzen. Halere estimu handitan zuten zuriek ere, gizon irekia baitzen, maitagarria, alaia, denekin edonon «eijerki» elestatzeko denbora hartzen zuena. Etxean usu jendea, eta beti ongi hartzen berak eta familiak.[4]
Zuberoako muturrean, pastoralaren ohitura berriz biziarazi zuen Etxahun Irurik, ikusgarrien muina euskal historian sustraituz, Etxahun Barkoxeren biografia edo Bereterretxen Kantorea bezalako tematikak garatuz, lau orduz, orduan gizonak baizik ez zirela tauladetara igotzen![14]
Bederatzi Pastoral edo trajeria idatzi zituen; herri-antzerki mota hau berriztatu zuen, batez ere protagonista euskaldunak sartuz. Mende laurden batez pastoral idazle bakarra izan zen.
Alhor, soho, arthegi, sükhalte, arrabotü ala ostatian, gizun eijer hunen begithartia üsienik erri ezti batez argitürik zaikü agertzen. Bena ez uste ükhen Etxahunek bere ganua kanpoz edo axalez baizik eztiala: Uskal-Herria ezinago barnatik maite dü eta fente xehiarekin hanitxez laketago da jaun killotareki beno... egiazko olerkari edo poeta güziek bezala bihotza minbera beitü eta zuzengabekeria hügü. Behar denin badaki lilistatzen, bena bardin ostikata zunbaiten igorteko ezta gibel egoiten. Hots, goguan dütianak elkhitzen deizkü, xüxenka ezpada eijerki üngüratzez, phezüxka direnek ezpeitie berhala enthelegatzen... bena nur da phezü Xiberuan? Bego hortan.
Nork ez du ezagutzen AGUR XIBERUA ontu duen pertsularia?».
Etxahunen aberria, Euskal Herria izan zen bere osotasunean: «zazpi probintziak». Davantek dio gauza berria izan zela hori Zuberoan. Davant txikia zenean zuberotar zaharrek «üskaldünak» zioten berentzat, eta «manexak» edo «espainolak» beste euskaldunentzat. Ez dira desagertu geroago «manex» eta «espainol» izen horiek, baina zuberotarrentzat «üskaldünak» dira haiek ere. Davantek dio Etxahuni esker zuberotarrek badakite zuberotarrak direla, eta zazpi lurralde historiko dituela Euskal Herri osoak. Gainera, Bordazarrentzat aberria ez da hiltzera doan ama xaharra, emazte gaztea baino, eta haurrak egin dizkio. Batetik bestera, lekukoa luzatu digu Etxahunek.[4]
Eta lehenago ere, Euskaltzaindiarik ez zenean ere, pertsona handiak eman zizkion Zuberoak euskarari: Oihenart, Tartas, Zalgize, Maister, Etxahun Barkoxe, Archu, Intxauspe, Barreix, Chaho, Abbadie, Sallaberry, etab. Gabel eta Lafon bera ere, nahiz eta Zuberokoak ez izan, oso atxikiak ziren Zuberoko euskarari.[15]
1977: Etxahun Iruriren adiskidea izan zen Jean Haritxelhar Euskaltzainburua. Atharratzen 1977ko uztailaren 24an Pierre Bordazarrek ukan zuen omenaldian, Xiberukozohardia kultura elkarteak antolatua bere urteko beste nagusiaren baitan. Eguerditan, pilota plaza jendez betea zelarik, mintzaldi hunkigarri bat egin zion Haritschelharrek. Etxahunen familiak, eguerdi eguzkitsu baina ez beroegi hartan, horren hitzak arras preziatu zituen, han bilduak zeuden jende guztiek bezala.[16]
1979: Etxahunen ehorzketan ordea, 1979ko urriaren hiruan, Haritxelhar ezin izan zen gertatu, eskolako lanarengatik. Baina Herria kazetan, urriaren hamazortziko zenbakian argitaratu zen Haritschelharrek Iruriko hilarrietan egin zuen mintzaldi mamitsua, lehen orrialdean agertzen baita Etxahun Irurikoa izenburuaz hasia. AgurEtxahun azpitituluaren segidan, mintzaldia honela burutzen du zubereraz:[16]
Eta orai Euskaltzaindiaren eta euskaltzaleen izenean eginen deizüdan
azken agurra zihauri hartüko deizüt, Etxahun Barkoxeri egin deiozün
omenaldian huntü düzün berset sarkor eta maitagarria eskeiniz.
Zihaurek beste Etxahuni eskeinia, zihaurrek orai hartüko düzü:
Othoitzerik den gozuenaeginik zur(e) ilherrian,
nahi zütügü Etxahun zenabethikoz izar herrian,
zeren zure orhitzapenaargi da Eskual Herrian,
adioz koblari(ri)k ederrenazaude zelüko lorian.
Garai horretan Roger Idiart zen Zalgize eta Iruriko erretorea. AzkainekoPantxoa St-Estebenekin adostu zuten harri zizelkatu baten jartzea Irurin. Pantxoa jin zen Iruriko herriaren ezagutzera eta Allandu Bordazarre, Iruriko auzapezarekin adostu zuten frontoi bazterrean kokatzea. Allandu Bordazarre oroitzen da nola 1979 abenduan omenaldi bat egin zuten Pantxoaren obraren ondoan, kantari eta bertsolari batzuekin. Guk taldeak kantatu zuen "Zilar ezpata üdüri", Etxahun Iruriren omenez.
Etxahunekin ere kantatu izan dugu, batez ere Xuberoan ginabiltzalarik. Hau ez da, ordea, –berak aitortzen duena– hanbat trebe bat-batean berset egiten. Bainan baditu eginak kantu xoragarriak. Musika ere berak egiten badaki, eta horretan bekaizti natzaio Xuberoako izarra den horri.
↑"Bedatseko lehen beroetan, Orhi delarik berdatzen, harrotürik artzainak dira petik gora abiatzen, beha itzazü kantan ari zure lürraren laidatzen, zuri diren amodiua ez dizie ezabatzen".
Zuberoa, Euskal Herria
Niko Etxart
.jpg)
Datuak: Q12265949