Aramaio
Aramaio[1] Arabako iparraldeko udalerri bat da, Zuiako kuadrillakoa (batzuetan Debagoiena dela jotzen da, eskualde horrekin duen loturagatik). Gasteiztik 29 bat kilometro iparraldera dago, Bizkaiarekiko (Durangaldea) eta Gipuzkoarekiko (Debagoiena) mugan. Arrasatetik, 8 km-ra dago.
Aramaio | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
![]() | |||||||||||
Aramaioko udaletxea, Ibarran kokatuta | |||||||||||
| |||||||||||
Administrazioa | |||||||||||
Estatua | Espainia | ||||||||||
Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
Lurraldea | Araba | ||||||||||
Eskualdea | Zuia-Gorbeialdea | ||||||||||
Izen ofiziala | ![]() | ||||||||||
Alkatea | Lierni Altuna Ugarte (Bildu) | ||||||||||
Posta kodea | 01169 | ||||||||||
INE kodea | 01003 | ||||||||||
Herritarra | aramaioar[1] | ||||||||||
Kokapena | |||||||||||
Koordenatuak | 43°02′07″N 2°35′09″W / 43.0352°N 2.5857°W | ||||||||||
![]() | |||||||||||
Azalera | 73,27 km2 | ||||||||||
Garaiera | 301 (Ibarra) metro | ||||||||||
Distantzia | 29 km Gasteiza | ||||||||||
Demografia | |||||||||||
Biztanleria | 1.431 (2022)![]() | ||||||||||
| |||||||||||
Dentsitatea | 20,83 biztanle/km² | ||||||||||
Hazkundea (2003-2013)[2] | ![]() | ||||||||||
Zahartze tasa[2] | % 29,22 | ||||||||||
Ugalkortasun tasa[2] | ‰ 38,59 | ||||||||||
Ekonomia | |||||||||||
Jarduera tasa[2] | % 80,63 (2011) | ||||||||||
Genero desoreka[2] | % 1,19 (2011) | ||||||||||
Langabezia erregistratua[2] | % 3,5 (2013) | ||||||||||
Euskara | |||||||||||
Euskaldunak[2] | % 81,3 (2010) | ||||||||||
Kaleko erabilera [3] | % 63.4 (2016) | ||||||||||
Etxeko erabilera[4] | % 69.99 (2016) | ||||||||||
Datu gehigarriak | |||||||||||
Webgunea | http://www.aramaio.org/ |
GeografiaAldatu
Ingurune naturalaAldatu
Aramaio udalerria izen bereko ibarrean dago, askotan Leintz ibarraren zatitzat hartzen den arren. Udalerriko ibarretik Anboto (1.330 m) eta Udalatx (1.117 m) mendiak ikusten dira, besteak beste. Aramaio ibaiak zeharkatzen du udalerria. Albinako urtegia ere Aramaioren barnean dago.
Arangioko haitzek edo Etxaguengoek udalerria banatzen dute. Hortaz, udalerriko urak bi isurialdeetara doaz. Oriol (1.128 m) inguru horiuetako mendi nagusia da. Udalerriko ipar-ekialdean, Tellamendi (835 m) dago.
Udalerri mugakideakAldatu
- Iparraldean: Abadiño eta Atxondo (Bizkaia).
- Ekialdean: Arrasate, Aretxabaleta eta Eskoriatza (Gipuzkoa)
- Hegoaldean: Legutio (Araba) eta Leintz Gatzaga (Gipuzkoa).
- Mendebaldean: Legutio eta Otxandio (Bizkaia).
HistoriaAldatu
HistoriaurreaAldatu
Historiaurreko lehen aurkikuntza, gaur egungo behi aziendaren aurreko uro baten adarra izan zen. Uste denez, 100.000 urte inguru ditu. Brontze Aroko trikuharriak ere topatu dituzte Aramaion: bata Anbotosten eta bestea Ollargainen.[5]
Erdi AroaAldatu
X. mendearen azken aldeko kristau hilobien aztarnak agertu dira Letasurreko baseliza dagoen muinoan. XII. mendearen hasierarako, herriak haranen hondoetan finkatzen hasi ziren. Erdi Aroan elizate berriak sortu ziren; eta, historian sartzen direnean, Aramaioko Kontzejuan batuta agertzen dira.[5]
XIV.-XV. mendeen artean osatu zen egun Kalea esaten zaiona (Ibarra auzoa); garai hartan sortu ziren burdinolak eta gaur egun arte iraun duten hiru kaleak: Nardeaga, Ibargoia eta Matxinkale.[5]
Arteaga eta Muxika etxeko jaunak izan ziren Aramaioren jabeak. Geroxeago Butroe etxearena izatera pasatu zen, Maria Alonso Muxikakoa eta Gomez Gonzalez Butroekoen arteko ezkontzagatik.[6]
Ahaide Nagusien arteko gerretan Aramaion oso borroka sonatua gertatu zen 1443an. Gomez Gonzalez Butroek eginiko probokazioari erantzunez, Pedro Abendañokoa Legutioko jaunak eta haren lagunak Legutiotik Aramaion sartu ziren hogei etxe erretzeko asmoz, Mendiolako dorrea barne, bere jauna bertan ez zegoela aprobetxatuz. Abendañokoak lapurretan eta arpilatze gordinean zirela, Joanes Mendiolakoa Aramaion agertu zen bere indar guztiekin. Nahiz eta Abendañokoak Arratondoko atakatik ihesean atera, Mendiolakoaren jazarpenagatik Abendañoko bost lagun hilik gertatu ziren.[6]
Gertaera hori Aramaioko kantuan jasota gelditu zen, Abendañokoen ihesi etsia deskribatzen zela han.[6]
Geroago, 1448an, Oñatiko Ganboatarrek Arrasateri su eman zioten. Aramaioko jauna Butroeko Gomez Gonzalez bertan zegoen eta, ihes egiten saiatu zen arren, Maalako Errebalan (Arrasate) hil egin zuten. Urte batzuk geroago haren semeak morroi batzuk bidali zituen, aita mendekatzeko asmoz, arrasatear batzuk hiltzera. Garagartzan dauden bi gurutzek gogoratzen dute gertatutakoa.
Aramaio Bizkaiko jaurerriarena izan zen XV. mendearen bukaera arte. 1489ko urtarrilaren 9an Araba barnean gelditu zen, herriaren eta probintziaren arteko hitzarmenaren bidez. Nahiz eta idazki horretan zehaztuta zegoen aurrerantzean ordura arteko zergak baino arinagoak ordaindu beharko zituztela aramaioarrek, bategitea kaltegarria izan zen aramaioarrentzat. Izan ere, foruetan jasotako askatasunaz gozatu ordez, Aramaioko biztanleek jaunen gehiegikeriak pairatu zituzten. Butroe eta Muxikako etxeak batu zirenean, ibarraren jabeak bilakatu ziren, larderia osoz jokatuz. Barajuengo gazteluko jaunek Aramaioko emakumeak eurekin gaua pasatzera behartzen zituzten, adibidez, haien senar edo gurasoak almena batetik urkatzeko mehatxupean. Neurrigabekeria haiek zirela eta, Aramaioko biztanleek kexa aurkeztu zieten Errege-erregina Katolikoei. Gertakariak egiaztatu ondoren, Barajuengo gaztelua suntsitzeko agindua eman zuten.[6]
Erdi Aroaz geroztikAldatu
XIX. mendea arte, burdina lantzen segitu zuten Aramaioko burdinoletan. Ibarreko sutegiek ikatz asko behar zuten, baita Otxandioko torloju industriak ere. Aramaioko mendietan egur asko zegoen, eta harekin egurrikatza egiten zuen ikazkin asko ere bai.[6]
Bigarren Karlistaldian (1872-1876), Santa Kruz apaiz ospetsua Aramaion eduki zuten preso. Heriotza zigorra aplikatu behar zioten egunaren aurreko gauean, leihotik ibaira jauzi egin eta ihes egin zuen. Gantzagako auzotar batzuen laguntzarekin, haitzulo batera iristea lortu zuen, eta han ezkutatuta egon zen, Frantziara alde egin zuen arte. Oraindik ere Santa Kruz apaizaren koba esaten diote haitzulo horri.[6]
Banaketa administratiboaAldatu
Aramaioko udalerria 9 herriz edo elizatez osatua dago:
DemografiaAldatu
Aramaioko biztanleria 1.500-2.000 biztanleen inguruan mantendu zen XX. mendean zehar. Udalerriko jarduera ekonomikoa tradizionalki nekazaritzari lotutakoa izanik, XX. mendeko bigarren erdialdean sektore horrek garrantzia galdu izanaren ondorioz biztanleria 1.300 biztanle ingurura jaitsi zen, baina 1990eko hamarkadatik aurrera berriro biztanleak irabazten hasi zen.
Aramaioko biztanleria |
---|
![]() |
PolitikaAldatu
2019ko udal hauteskundeakAldatu
Hauek izan ziren 2019ko udal hauteskundeetako emaitzak Aramaion:
Aramaioko udalbatza | ||||
Izena | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
EH Bildu | ||||
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | ||||
Beste batzuk |
Alderdi politikoa | 2015[7] | 2011[8] | 2007[9] | 2003[10] | 1999[11] | 1995[12] | 1991[13] | 1987[14] | 1983[15] | 1979[16] | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Euskal Herria Bildu (EH Bildu) | % 65,43 | 6 | % 60,72 | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | % 28,15 | 3 | % 16,03 | 1 | % 31,87 | 3 | % 93,04 | 9 | % 44,04 | 4 | % 37,22 | 4 | % 33,38 | 3 | % 27,81 | 2 | % 75,00 | 7 | % 65,39 | 6 |
Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | % 1,60 | 0 | % 0,90 | 0 | % 1,39 | 0 | % 2,64 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Alderdi Popularra (PP) | % 0,00 | 0 | % 0,34 | 0 | % 0,64 | 0 | % 1,47 | 0 | % 0,45 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Aramaioko Alkartasuna (AA) | - | - | % 19,98 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Eusko Abertzale Ekintza (EAE) | - | - | - | - | % 45,67 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Eusko Alkartasuna (EA) | - | - | - | - | % 15,19 | 1 | - | - | % 30,77 | 3 | % 36,47 | 3 | % 39,82 | 4 | % 48,97 | 5 | - | - | - | - |
Ezker Batua-Berdeak (EB-B) | - | - | - | - | % 3,32 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Arabar Batasuna (UA) | - | - | - | - | - | - | % 0,29 | 0 | - | - | % 0,05 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Euskal Herritarrok (EH) | - | - | - | - | - | - | - | - | % 23,41 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Herri Batasuna (HB) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | % 24,44 | 2 | % 25,41 | 2 | % 21,77 | 2 | - | - | - | - |
Independenteak | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | % 24,16 | 2 | % 34,61 | 3 |
AlkateakAldatu
Hauek izan dira Aramaioko azken alkateak:
Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[17] | |
Jesus V. Zabala Ibarguen[17] | 1979 | 1983 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
Vicente Mondragon Ayastuy[17] | 1983 | 1987 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
Enrique Ullibarriarana Errasti[17][18] | 1987 | 1991 | Eusko Alkartasuna | |
Jose Ramon Uribe Uriarte[17][19][20] | 1991 | 1995 | Eusko Alkartasuna | |
Iñaki Nafarrate Kortabarria[17][20][21] | 1995 | 1999 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
Iñaki Nafarrate Kortabarria[20][21] | 1999 | 2003 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
Maria Mercedes Mondragon Ayastuy | 2003 | 2007 | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna | |
Asier Agirre[20] | 2007 | 2009 a | Eusko Abertzale Ekintza | |
Asier Agirre[20] | 2009 | 2011 | Ez esleituak | |
Ramon Ajuria Uranga[20] | 2011 | 2015 | Bildu | |
Lierni Altuna Ugarte[17][22] | 2015 | 2019 | Euskal Herria Bildu | |
Lierni Altuna Ugarte[22][23][24] | 2019 | 2023 | Euskal Herria Bildu | |
2023 | Jardunean | Euskal Herria Bildu |
a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu, Eusko Abertzale Ekintzaren hautagai bezala.
GarraioaAldatu
Araba Bus sareko eta lineek zerbitzua ematen diote udalerriari:
|
Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:
|
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Aramaio udalerri euskalduna da. UEMAko Arabako herri partaide bakarra da, hau da, euskal hiztunen ehuneko hain handia daukan bakarra. Halaber, bertso-eskola dute gaur egun.
Debagoieneko euskara[27][28] bertako herriko jatorrizko euskalkia da, Mendebaleko euskararen aldaera. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Aretxabaletak, Arrasatek, Eskoriatzak, Leintz Gatzagak eta Oñatik eta Aramaiok. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
Aipatzekoa da kolore politiko guztietako Arabako ahaldun nagusiek euskaraz egin dituztela beren hitzaldiak Aramaion izan direnean. Horrela egin zuten, besteak beste, Federico Baraibarrek 1913an, Manuel Aranegik 1961ean eta Emilio Gebarak 1982an.[29]
KirolaAldatu
Herriak bola jokoaren aldaera propioa du.
JaiakAldatu
Herriko jaiak, San Martinak, uztaileko lehen aste bukaeran ospatzen dira, San Martin eguna azaroaren 11n izan arren.
Auzoetako jaiakAldatu
- Ekainaren 24, 25 eta 26a: Azkoagan, San Joan egunez.
- Uztailaren 20 eta 21a: Arexolan, Santa Marina egunez.
- Abuztuaren 15, 16 eta 17a: Barajuenen, Andre Mariaren egunez.
- Iraileko bigarren aste bukaeran: Eguzkierripan, Andre Mariaren egunez.
- Irailaren 29a: Etxaguenen, San Mikel egunez.
- Urriaren 4a: Untzillan, Arrosarioko Andre Mariaren egunez.
- Azaroaren 12a: Gantzagan, San Millan egunez.
- Abuztuaren 3a eta 4a: Uribarrin, San Eztebe egunez.
- Abuztuaren 15a: Oletan, Andre Mariaren egunez.
Gainerako ospakizunakAldatu
- Apirilaren 28a: San Prudentzio, eta gertuen dagoen igandean, Sagardogile eguna.
- Ekaineko lehen igandea: Santikurtz eguna.
- Uztaileko bigarren igandea: San Kristobal eguna.
- Iraileko lehen igandea: Marixeka eguna.
- Urriko azken larunbata: Jubilatuen eguna eta artisau feria.
Aramaioar ospetsuakAldatu
- Lope Agirre (1510-1561), esploratzailea eta militarra.
- Pedro Ignazio Barrutia (1682-1759), idazlea.
- Martin Alzaga (1755-1812), merkataria, politikaria eta Buenos Airesko alkatea.
- Bixente Goikoetxea Errasti (1854-1916), konpositorea.
- Tomas Axpe (1885-1962): Cochabambako apezpikua (Bolivia).
- Jose Maria Azkarraga "Lurgorri" (1916-1937), idazlea, poeta, politikaria eta gudaria.
- Sabin Salaberri (1934), konpositorea.
- Patxi Uribarren (1942), karmeldarra, idazlea eta euskaltzaina.
- Jon Agirre (1942), etakide historikoa.
- Adela Ibabe (1945-1973), irakaslea.
- Josemari Velez de Mendizabal (1949), euskal idazlea.
- Oskar Arana (1969), itzultzailea.
- Maider Unda (1977), borroka-kirolaria.
- Manex Agirre (1982), bertsolaria.
- Andere Arriolabengoa (1982), bertsolaria.
- Xabi Igoa (1992), bertsolaria.
- Idoia Asurmendi (2000), abeslaria.
Ondasun nabariakAldatu
- Sastiña baseliza, Ibarrean.
- Salturri baserria, Azkoagan. Aramaioko baserririk zaharrena da, XVI. mendean eraiki baitzuten.
- Aurtola burdinola, XIV. mendekoa.
ErreferentziakAldatu
- ↑ a b Euskaltzaindia. (PDF) 150. arauaː Arabako herri izendegia. .
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ a b c Arabako Foru Aldundia. (2010). Araba herriz herri. Arabako Foru Aldundia, 154 or..
- ↑ a b c d e f Txintxurreta, Iñigo. «Aramaio» Argia 2003-05-04 (Noiz kontsultatua: 2020-04-08).
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 2015.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 2011.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 2007.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 2003.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1999.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1995.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1991.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1987.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1983.
- ↑ Aramaioko udal hauteskundeak 1979.
- ↑ a b c d e f g «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Ullibarriarana Errasti, Enrique - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-04-09).
- ↑ «Aramaioko Alkartasuna izena hartu duen alderdia hauteskundeetarako, Jose Ramon Uribe alkategai dela - Aramaio» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2023-04-09).
- ↑ a b c d e f «Hauteskundeetarako bost aukera, alkate aldaketa izango den ziurtasunaz - Aramaio» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-22).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «El alcalde del PNV de Aramaio recibe la condena más alta de un tribunal por no colaborar al reclutamiento» El País 1998-05-02 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2021-12-22).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Alcaldías en Álava: Labastida, Zigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu» Gasteiz Hoy 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-26).
- ↑ «Udalerriak - web.araba.eus» web.araba.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-31).
- ↑ «Lierni Altuna: "Pandemiak asko baldintzatu digu azken agintaldia" - Aramaio» Goiena 2022-11-29 (Noiz kontsultatua: 2023-02-11).
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-01).
- ↑ Ahotsak Ahozko Ondarea. (2017-04-07). Aramaioko Ahotsak. (Noiz kontsultatua: 2018-06-01).
- ↑ «Debagoienekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-15).
- ↑ «Aramaio - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-29).
- ↑ Algo más que protocolo artikulua elcorreodigital.com webgunean
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba |
- Aramaioko Udalaren webgunea.
- Aramaioko albisteak, Goiena.net atarian.
- (Gaztelaniaz) «Aramaio», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
- «Aramaio inguruak», Euskonews Gaztea.