Aretxabaleta

Artikulu hau Gipuzkoako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Aretxabaleta (argipena)».

Aretxabaleta Gipuzkoako hego-mendebaldeko udalerri bat da, Debagoiena eskualdekoa. 28.97 km² ditu, eta 6.987 biztanle zituen 2016. urtean.

Aretxabaleta
Gipuzkoa, Euskal Herria
Aretxabaletako aireko ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Debagoiena
Izen ofiziala	Aretxabaleta
Alkatea	Ana Isabel Bolinaga Uribarren
Posta kodea	20550
INE kodea	20013
Herritarra	aretxabaletar
Kokapena
Koordenatuak	43° 02′ 10″ N, 2° 30′ 16″ W
Azalera	28,97 km2
Garaiera	248 metro
Distantzia	80 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	6.987 biztanle (2016) ( 11)
Dentsitatea	241,18 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 10,97
Zahartze tasa	% 18,09
Ugalkortasun tasa	‰ 60,23
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,23 (2011)
Genero desoreka	% 2,44 (2011)
Langabezia erregistratua	% 7,46 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 62,42 (2010)
Euskararen erabilera	% 30,6 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	1630. urtea
Webgunea	http://www.aretxabaleta.eus

Aretxabaletako eliza.

Urkuluko uharka.

Izena

Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian Areyzchavaleta eran izan zen, 15. mendearen amaieran. 16. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, Arechaualeta edo Arachavaleta forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero.

Etimologia

Etimologia gardena du izenak, aretx/haritz gehi zabal gehi -eta leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo ordokia. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke.

Ahoskera

Atxabalta forma sinkopatua ohikoa da herrian, elkarte-izenetan ere bai. Atxabáleta forma ere jasoa dago.

Geografia

Ingurune naturala eta klima

Herrigunea Deba ibaiak zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena Kurtzebarri da, 1119 metrokoa, herritik ikusten den gurutzeagatik. 500 metro hegoalderantz Elorretako Haitza dago (1140 metro). Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena Elgeako mendilerroan dagoen Aumategigaña da, 1189 metroko garaierarekin. Udalerriko beste mendi esanguratsuen artean, aipatzekoak dira Murugain, Andarto eta Urkuluko uharkaren gainean dagoen Iruaitz.

Gipuzkoan ohikoa denez, zuhaitzik ugarienak landatutako pinuak dira, geografia guztian daudenak. Zaraiako mendilerroaren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan pagadi zabalak ere baditugu.

Aretxabaletaren ekialdean Urkuluko urtegia dago. 1979an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan Urkulu errekak Oñatiko Zubillaga auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat hegazti espezierentzat.

Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko tenperaturak 5 °C urtarrilean eta 17 °C uztailean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.

Udalerri mugakideak

Aretxabaletak mugakide ditu Arrasate iparraldean, Eskoriatza mendebaldean, Aramaio iparmendebaldean, Oñati ekialdean eta Barrundia (Araba) hegoaldean.

Auzoak

Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten elizateak herrixkak ziren garai batean, 1630ean Aretxabaletako Udalerriaren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda):

• Aozaratza: 24 baserri eta 42 biztanle.
• Apotzaga-Etxebarri: 10 baserri eta 20 biztanle.
• Arkarazo: 12 baserri eta 37 biztanle.
• Areantza: 16 baserri eta 27 biztanle.
• Galartza:17 baserri eta 46 biztanle.
• Goroeta: 19 baserri eta 37 biztanle.
• Isurieta: 10 baserri eta 17 biztanle.
• Larrino: 23 baserri eta 48 biztanle.
• Oro: 20 baserri eta 45 biztanle.

Azpiegiturak

Kultura

• Arkupe kultur etxea
• Udal liburutegia

Hezkuntza

• Kurtzebarri Herri Eskola
• Kurtzebarri BHI
• Aretxabaleta GLHBI
• Pausoka Haur Eskola
• Basabeazpi ikastola
• Leintz Udal Euskaltegia
• KZ Gunea
• Leizarra Musika Eskola
• Algara Ludoteka
• Gaztelekua

Kirola

• Ibarra kiroldegia
• Ibarra futbol zelaia
• Iturrigorri pilotalekua
• Murubide frontoia

Historia

Historiaurrea

Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. Orkatzategiko Estazio Megalitikoaren parte da. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste.

Erdi Aroa

Herriaren lehenengo aipamenak X. mendekoak dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak Leintz ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean Arrasatek bailara utzi egin zuen, eta 1331n Leintz Gatzagak jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: Apotzaga, Aozaratza, Arkarazo, Aretxabaleta, Areantza, Bedoña, Bolibar, Eskoriatza, Galartza, Korueta, Gellao, Isurieta, Larriño, Marin, Mazmela, Mendiola eta Zarimutz. Elizate bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.

Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta dorretxea bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek dorretxea.

Play media

Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan dokumentala.

1370. urtean Gaztelako Henrike II.a erregeak Leintz Beltran Velez Gebarakoa Oñatiko jaunaren esku utzi zuen. Gebaratarren menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen.

Aro modernoa

XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretza (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. Ibarrakoak (1843an erakia) 16 gela zituen eta Madrildik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Portasol ezizena hartu zuen, Madrilgo Puerta del Sol plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Otalorako bainuetxea 1867an zabaldu zen eta 60 gela izatera iritsi zen.

XIX. mendearen amaiera aldera Anglo-Vasco-Navarro trenbidea eraiki zen.

XX mendea

XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. Arrasateko kooperatiba mugimenduaren anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran sarrailagintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, COPRECI enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan.

1979. urtean Urkuluko uharka eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada.

Ekonomia

Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, zuhainak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da.

Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa. Aretxabaletako enpresa handiena COPRECI da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu.

2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.

Demografia

2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.

Aretxabaletako biztanleria

Politika

Arratabe jauregia, gaur egun Aretxabaletako udaletxea.

2011ko udal eta foru hauteskundeetan Bildu koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. Aralarrek hiru zinegotzi lortu zituen, Euzko Alderdi Jeltzaleak bi eta Euskadiko Alderdi Sozialistak bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.

2015eko udal hauteskundeetan, berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen Euskal Herria Bilduk bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.

Aretxabaletako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	6 / 13	1.615 (% 45,56)	2 / 13	630 (% 18,53)
	Euskal Herria Bildu*	5 / 13	1.381 (% 38,96)	7 / 13	1.513 (% 44,50)
	Irabazi (2015) / Ezker Batua - Berdeak (EB-B) (2011)	1 / 13	287 (% 8,10)	0 / 13	77 (% 2,26)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	1 / 13	262 (% 7,39)	1 / 13	262 (% 7,71)
	Aralar**			3 / 13	786 (% 23,12)
* 2011n Bildu koalizioa aurkeztu zen. 2015ean Euskal Herria Bildu koalizioan integratuta aurkeztu zen.
Datuen iturria: 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto. Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.

Ondasun nabarmenak

Otalora dorretxea.

Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza XIII mendeko San Migel tenplua izan zen, gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da). Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraidik: Iraeban, Isurieta eta Murube.

Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, gaur egun udaletxea dena.

• Andre Mariaren Jasokundearen eliza: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.
• Aretxabaletako udaletxea (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.
• Galartza dorretxea. XIV. mendekoa da.
• Iraeban baserria: Goroeta auzoan.
• Otalora jauregia. 1746an eraiki zen.
• Otalora dorretxea: Aozaratza auzoan.
• Urkuluko uharka: Aozaratza auzoan.
• Aretxabaletako gurutze barrutia

Kultura

Euskara

Play media

Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. Euskal Herriko Ahotsak proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Aretxabaletako euskara mendebaldeko hizkeraren aldaera bat da, sortaldeko euskararen parte den Debagoieneko euskara, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako Aretxabaletak, Arrasatek, Eskoriatzak, Leintz Gatzagak eta Oñatik eta Arabako Aramaiok. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.

2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.

Kirolak

Aretxabaleta Kirol Elkartearen armarria.

Herriko kirol talde nagusia Aretxabaleta Kirol Elkartea da, UDA ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea Hirugarren Mailara igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa hain zuzen ere. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, Bixente Etxeandia, Andoni Zubizarreta eta Jose Javier Barkero dira ezagunenak.

Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako Felix eta Alberto Iñurrategi anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, Murrukixo eta Zaraia.

Txirrindularitzak ere historia luzea izan du herrian. 1930eko hamarkadan Leintz ibarreko itzulia egin zen urtero eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte. Gerra ostean Nazioarteko ziklo-kros lasterketa antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen.

Azkenik, aipagarria da Joseba Larrinaga paraolinpiar atleta, Atlantako Jokoetako maratoian zilarrezko domina irabazi zuena.

Jaiak

Aretxabaletako erraldoiak.

Bixentak taldea Portasolgo jaietan.

• Jai patronalak: Abuztuaren 14, 15, 16 eta 17a, Andramaixak.
• Urtarrilaren 19an Kanuto Deunaren Jaia.
• Inauterietako igandea.
• Maiatzaren hirugarren asteburuan Euskara Eguna eta Otala Zelai Eguna.
• Irailaren 29aren aurreko larunbatean San Migelak.
• Auzoetako jaiak:
  • Otsailaren 3a, Apotzaga-Etxebarrin San Blas eguna.
  • Ekainaren 24a, Aozaratzan San Juan jaiak.
  • Ekainaren 29a, Isurietan San Pedro.
  • Uztailaren 10a, Larriñon San Kristobal.
  • Uztailaren hirugarren asteburua, Portasolgo jaiak.
  • Uztailaren 25a, Goroetan Santixau jaiak.
  • Irailaren 8a, Areantzan Agorreko andramaixak.
  • Azaroaren 12a, Arkarazon San Millan jaiak.
  • Abenduaren 13a, Galartzan Santa Luzia jaiak.

Musika

Aretxabaletan musikak garrantzia izan du. Aretxabaletako abesbatzak hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan eta akordeoi orkestrak ere sona badu.

Musika taldeak ere izan dira. 1980. hamarkadan Akulu sortu zen. Azken urteotan Neallta Fola, Screamers and Sinners, Krisis, Wood Strings eta Txerrikumeak sortu dira. Bixentak taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.

Igor San Juan bakarlariak 2016an atera zuen bere aurreneko diska eta Eñaut Zubizarreta "Trigger"-ek 2019an.

Aretxabaletar ospetsuak

• Gregorio Maidagan (1891-1961), idazlea, euskaltzaina, apaiza, itzultzailea eta euskaltzalea.
• Aita Seberiano Aiastui (1914-2007), "apaiz ibiltaria".
• Jesus Atxa (1920-2007), euskaltzaina eta Bizkaiko eta Nafarroako ikastolen sortzailea.
• Bixente Etxeandia (1931-2019), futbolaria.
• Kepa Akixo (1949 - ), eskultorea.
• Karmele Igartua (1959 - 2010), idazle eta poeta.
• Itziar Astiasaran (1960 - ), Farmazia doktorea, elikaduraz, dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
• Andoni Zubizarreta (1961 - ), futbolari ohia.
• Miriam Urkia (1965 - ), euskaltzaina.
• David Errasti (1965 - ), aktorea.
• Asier Aranguren (1965 - ), kazetaria.
• Jon Sarasua (1966 - ), bertsolaria eta idazlea.
• Aitor Sarasua (1967 - 2018), bertsolaria.
• Andoni Urzelai (1967 - ), idazlea.
• Felix Iñurrategi (1967 - 2000), alpinista.
• Alberto Iñurrategi (1968 - ), alpinista.
• Joseba Larrinaga (1968 - 2013), paraolinpiar atleta.
• Igor San Juan (1970 - ), abeslaria.
• Igor Arenaza (1974 - ), futbolari ohia.
• Mikel Etxabe (1978 - ), futbolari ohia.
• Jose Javier Barkero (1979 - ), futbolaria.
• Kepa Errasti (1981 - ), aktorea.
• Oihana Aldai (1992 - ), futbolaria.
• Eñaut Zubizarreta "Trigger" (1992 - ), musikaria.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Aretxabaletako Udalaren webgunea
• Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak

• Datuak: Q935603
• Multimedia: Aretxabaleta
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aretxabaleta