Budapest

Budapest; Budapest
	Hungaria
	Budapest hiriaren aireko ikuspegia: Danubio ibaia, Budako gaztelua eta Kateen zubia.
Administrazioa
Herrialdea	Hungaria
Probintzia	Erdialdeko Hungaria
Alkatea	István Tarlós
Izen ofiziala	Budapesteko Hiriburua; Budapest főváros
Jatorrizko izena	Danubioko perla
Posta kodea	1011–1239
Geografia
Koordenatuak	47° 29′ 54″ N, 19° 02′ 27″ E / 47.498333333333°N,19.040833333333°EKoordenatuak: 47° 29′ 54″ N, 19° 02′ 27″ E / 47.498333333333°N,19.040833333333°E
	Budapest Budapest (Hungaria)
Azalera	525,16 km²
Altuera	102 m
Mugakideak	Pest konderria, Budakalász, Üröm, Solymár, Remeteszőlős, Nagykovácsi, Budakeszi, Budaörs, Diósd, Érd, Halásztelek, Szigetszentmiklós, Dunaharaszti, Alsónémedi, Gyál, Vecsés, Ecser, Maglód, Pécel, Nagytarcsa, Kistarcsa, Csömör, Fót, Dunakeszi, Szigetmonostor eta Törökbálint
Demografia
Biztanleria	1.752.704 bizt. (2017ko urtarrilak 1)
Metropolia	2.475.740
Dentsitatea	Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1873ko azaroak 17
Telefono aurrizkia	1
Hiri senidetuak	Berlin, Frankfurt am Main, Fort Worth, New York, Tel Aviv, Viena, Sarajevo, Lisboa, Pekin, Zagreb, Vilnius, Napoli, Krakovia, Florentzia, Lecce, Istanbul, San Vito al Tagliamento, Varsovia, Mondragone, São Paulo, Dublin, Bangkok, Kiev, Madril, Damasko, Bukarest, Daejeon, Košice, Osaka, Kielce, Subotica, Târgu Mureș, Lviv, Ankara, Shanghai, Odorheiu Secuiesc eta Teheran
	www.budapest.hu

Budapest Hungariako hiriburua, hiri handiena eta herrialdeko administrazio, politika, industria zein merkataritza gune nagusia da^[1]. Danubio ibaiak bainatzen dituen Buda eta Pest hiriguneek osaturik dago. Turismogune garrantzitsua da, bainuetxe, museo eta hainbat garaitako jauregi eta elizak dituena. 2010ean 1.733.685 biztanle zituen^[2], Hungariako biztanleri osoaren %17.

Eduki-taula

HistoriaAldatu

Zeltek eraiki zuten Ak-Ink (euskaraz, Ur ugaria) izeneko gunea, K. a. 1 urtea baino lehen. Ondoren erromatarrek konkistatu zuten, Aquinqum izena jarri zioten eta Behe Panonia probintziako hiri garrantzitsuena bilakatu zen. Besteak beste, erromatarrek errepideak, bainuetxeak, anfiteatroak eta berokuntzaz hornitutako etxeak eraiki zituzten.

IX. mendearen amaieran hungariarrek konkistatu zuten eta Hungariako Erresuma sortu berriaren hiriburu izendatu zuten 1361ean, Buda izenez. Béla IV.a Hungariakoak bere jauregia hiriaren gainaldean eraiki zuen.

Errenazimendu garaian (XV eta XVI. mendeak) Italiako artearen eragin nabarmena jaso zuen. Hungariako erresuma ahultzen joan zen, nekazarien matxinadak bultzatuta; aldi berean, Otomandar Inperioa indartzen ari zen eta 1541ean otomandarrek Hungaria gehiena konkistatzea lortu zuten.

1681ean Europako herrialde kristauetako armadek otomandarren aurkako ofentsiba egin zuten Hungarian. 1699rako otomandarrak Hungariatik kanporatu zituzten eta Hungaria Austriako Inperioaren barnean sartu zen. Bateratze horren ondorioz, nazionalismoa indartu egin zen eta 1848an austriarren aurkako matxinada bat egin zuten, Hungariak bere independentzia aldarrika zezan. Altxamenduak porrot egin zuen eta Austriaren erantzuna bortitza izan zen.

1867an Austriako inperioak Hungaria maila bereko kidetzat onartu zuen eta Austria-Hungariako inperioa sortu zen. Budapest, Vienarekin batera, inperioko hiriburu bihurtu zen. 1873an elkartu ziren Danubioren bi aldeak (Buda eta Pest), ofizialki Budapest izena hartuz.

XX. mendeaAldatu

Errege jauregia 1930ean.

Lehen Mundu Gerraren ondoren Austria-Hungariako inperioa deuseztatu egin zen eta Hungariak independentzia aldarrikatu zuen (Budapest bere hiriburu hartuta). Trianoneko Itunak (1920) Hungariari lurrak kendu zizkion eta hungariar etniako 3 milioi biztanle baino gehiago Hungariatik kanpo kokatu zituzten.

Bigarren Mundu Gerran britainiar eta iparramerikarren bonbardaketak jasan behar izan zituen, bereziki 1944ko abenduaren 24tik 1945eko otsailaren 13ra (Budapesteko bataila). Gerra garaian zituen 250.000 juduetatik %20-%40a hil zuten naziek edo armada hungariarrak (Nyilaskeresztes Párt edo Gurutze Gezidunaren Armada) eta beste 38.000 zibil hil ziren.

1949an komunistek hartu zuten boterea eta Budako gaztelua bezalako eraikinak aurreko erregimenaren aztarna zirela erabaki zuten. Horregatik, eraikin horiek itxita egon ziren komunismoaren garaian eta barrualdeko aretoak suntsitu egin zituzten.

1956an, Hungariako Iraultzaren gune garrantzitsuena izan zen. Urriaren 23ko altxamenduen ondoren, SESBak Vartsoviako Ituneko tropak bidali zituen matxinada gelditzeko eta 3.000 hildako baino gehiago eragin zituzten.

1960tik aurrera Bloke sobietarreko herrialdeen artean aurreratuena izan zen. 1987an Budako Gaztelua eta Danubioren ertzak Munduko Ondare izendatu zituen UNESCOk. Komunismoa erori zenetik berrikuntza nabarmenak izan ditu, besteak beste, aldi komunistako irudiak kaleetatik kendu eta oroimenaren parke batean jarri dituzte.

KlimaAldatu

Datu klimatikoak (Budapest)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.1	19.7	25.4	30.2	34.0	39.5	40.7	39.4	35.2	30.8	22.6	19.3	40.7
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	1.2	4.5	10.2	16.3	21.4	24.4	26.5	26.0	22.1	16.1	8.1	3.1	15.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	-1.6	1.1	5.6	11.1	15.9	19.0	20.8	20.2	16.4	11.0	4.8	0.4	10.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-4.0	-1.7	1.7	6.3	10.8	13.9	15.4	14.9	11.5	6.7	2.1	-1.8	6.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-25.6	-23.4	-15.1	-4.6	-1.6	3.0	5.9	5.0	-3.1	-9.5	-16.4	-20.8	-25.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	38.5	36.7	37.4	47.2	64.5	69.8	50.4	49.5	42.7	46.9	59.9	49.3	592.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	7	6	6	6	8	8	7	6	5	5	7	7	78
Eguzki orduak	55	84	137	182	230	248	274	255	197	156	67	48	1933
Iturria: http://www.met.hu Hungariako Meteorologia Zerbitzua

EkonomiaAldatu

Hungariako industriagunerik handiena ez ezik, ekialdeko Europako garrantzitsuenetakoa ere bada. Bertako industrietan (burdingintza, metalurgia, doikuntza mekanika, industria kimikoa, ehunak, papera) 655.000 mila langilek dihardute. Errepide eta burdinbide lotune garrantzitsua da.

GarraioaAldatu

Hiria Budapest Ferenc Liszt nazioarteko aireportuak zerbitzatzen du. Aireportua Ekialdeko Europako aireporturik garrantzitsuenetarikoa da eta Budapest erdigunetik 16 km-ra dago.

Hiri garraio publikoari dagokionez, Budapestek metro-sarea du 4 lineekin. Horretaz gain, aldiriko trenak, tranbia, trolebusak, autobusak, txalupa zerbitzua eta bizikleta publiko sarea dago. Garraio sarea, BKK udal enpresa publikoak kudeatzen du. Enpresaren helburuetako bat, 2030rako garraio publiko eta pribatuaren arteko erlazioa %80-%20 izatea da.

Herrialdeko errepide nagusiak Budapesten lotzen dira, hala nola, burdinbide sarea. Ibai-portua ere badu hiriak Pest barrutian, bai zamarako,^[3] bai bidaiarientzat.^[4]

Ondasun nabarmenakAldatu

Budapest, gehi Danubioren ertzak, Budako gazteluaren auzoa eta Andrássy hiribidea¹ UNESCOren gizateriaren ondarea
Mota	Kulturala
Irizpideak	ii, iv
Erreferentzia	400
Kokalekua	Hungaria
Eskualdea²	Europa eta Ipar Amerika
Izen ematea	1987 (XI. bilkura)
Luzapen urtea	2002
¹ UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) ² UNESCOren sailkapena

IruditegiaAldatu

Zientzien akademia.
Gresham eraikina.
Budapesteko Legebiltzarra

Hiri senidetuakAldatu

Budapest ondorengo hiriekin senidetuta dago:

Fort Worth (AEB) New York (AEB) Pekin (Txina) Shanghai (Txina) Teheran (Iran) Berlin (Alemania) Frankfurt am Main (Alemania)	Viena (Austria) Lisboa (Portugal) Tel Aviv (Israel) Zagreb (Kroazia) Sarajevo (Bosnia-Herzegovina) Florentzia (Italia) Madril (Espainia)^[5]

Budapestar ospetsuakAldatu

Franz Liszt (1811-1886) musikagilea.
Gyula Andrássy (1823-1890) politikaria.
Theodor Herzl (1860-1904) politikari judua.
Harry Houdini (1874-1926) ilusionista.
John von Neumann (1903-1957) fisikari eta matematikalaria.
Attila József (1905-1937) poeta.

Ikus, gaineraAldatu

Budapesteko metroa

ErreferentziakAldatu

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014-01-23 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Budapest 2012. Encyclopædia Britannica Online. 2012ko abenduaren 27an begiratua.
↑ Ungarn 2010, Zentrales Statistikbüro Ungarns Magyarorszàg számokban 2010 Ksh.hu
↑ Budapest Freeport, danubeports.info, 6 May 2011, jatorrizkotik artxibatutakoa 2014ko maiatzak 21(e)an, http://www.danubeports.info/index.php?id=1287. Noiz kontsultatua: 2014ko maiatzak 20 .
↑ Budapest cruise terminal, cruise-profi.com, 2014, http://www.cruise-profi.com/228/hungary/budapest--hungary-/1.html. Noiz kontsultatua: 2014ko maiatzak 20 .
↑ (Gaztelaniaz) Portal web del Ayuntamiento de Madrid, https://web.archive.org/web/20120616185024/http://www.madrid.es/portales/munimadrid/es/Inicio/Ayuntamiento/Madrid-Global/Ciudades-Hermanadas/Mapa-Mundi-de-las-ciudades-hermanadas?vgnextfmt=especial1&vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&idContenido=208ac435a6b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD. Noiz kontsultatua: 2018-08-09 .

Kanpo loturakAldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Budapest

Budapesteko Udalaren webgunea (Hungarieraz)(Ingelesez)(Alemanez)(Frantsesez)
Budapesteko Turismo Bulegoa (Hungarieraz)(Ingelesez)(Alemanez)(Gaztelaniaz)(Italieraz)(Frantsesez)

[1] Budapest 2012. Encyclopædia Britannica Online. 2012ko abenduaren 27an begiratua.

[ksh-2] Ungarn 2010, Zentrales Statistikbüro Ungarns Magyarorszàg számokban 2010 Ksh.hu

[3] Budapest Freeport, danubeports.info, 6 May 2011, jatorrizkotik artxibatutakoa 2014ko maiatzak 21(e)an, http://www.danubeports.info/index.php?id=1287. Noiz kontsultatua: 2014ko maiatzak 20 .

[4] Budapest cruise terminal, cruise-profi.com, 2014, http://www.cruise-profi.com/228/hungary/budapest--hungary-/1.html. Noiz kontsultatua: 2014ko maiatzak 20 .

[5] (Gaztelaniaz) Portal web del Ayuntamiento de Madrid, https://web.archive.org/web/20120616185024/http://www.madrid.es/portales/munimadrid/es/Inicio/Ayuntamiento/Madrid-Global/Ciudades-Hermanadas/Mapa-Mundi-de-las-ciudades-hermanadas?vgnextfmt=especial1&vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&idContenido=208ac435a6b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD. Noiz kontsultatua: 2018-08-09 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]