Wikipedia

Guardia

Arabako udalerria
Artikulu hau Arabako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Guardia (argipena)».

Guardia[4] Arabako hegoaldeko udalerri bat da, Arabako Errioxa eskualdeko herriburua, Gasteiztik 64 bat kilometro hegoaldera kokatua.

Guardia
 Araba, Euskal Herria
Guardia airetik2.jpg
Guardia hiribilduaren ikuspegia airetik.

Guardiako armarria

Administrazioa
EstatuaEspainia
ErkidegoaEuskal Autonomia Erkidegoa
LurraldeaAraba
EskualdeaArabako Errioxako Kuadrilla
Izen ofizialaCoat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg Laguardia
AlkateaLucio Castañeda Martinez de Treviño (EAJ/PNV)
Posta kodea01300 / 01308 / 01309 / 01321
INE kodea01031
Herritarraguardiar
Kokapena
Koordenatuak42°33′00″N 2°34′59″W / 42.55°N 2.5830555555556°W / 42.55; -2.583055555555642°33′00″N 2°34′59″W / 42.55°N 2.5830555555556°W / 42.55; -2.5830555555556
Map
Azalera81,08 km2
Garaiera635 metro
Distantzia44 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria1.483 (2022)
Green Arrow Up.svg19 (2021)
alt_left 727 (%49) (%51,7) 767 alt_right
Dentsitatea19,12 biztanle/km²
Hazkundea
(2003-2013)[1]		Green Arrow Up.svg% 4,44
Zahartze tasa[1]% 22,22
Ugalkortasun tasa[1]‰ 23,39
Ekonomia
Jarduera tasa[1]% 79,81 (2011)
Genero desoreka[1]% 18,19 (2011)
Langabezia erregistratua[1]% 7,85 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]% 21,78 (2010)
Kaleko erabilera [2]%  (2016)
Etxeko erabilera[3]% 5.63 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data1164
Webguneahttp://www.laguardia-alava.com
Guardiako planoa, Francisco Coello geografoak 1840an egina. Nabaria da hiribilduaren kokagune estrategikoa muino luzearen gainean.
Guardiako aintzirak.

Hiribildua udalerriko erdialdean dago, eremu lauan nabarmentzen den muino baten gainean. Haren inguruan, Nafarroako errege Antso Azkarrak harrizko harresi bat eraikiarazi zuen, eta zati handi batek oraindik zutik dirau. Gaurdaino gorde dira harresiko bost sarrera: Mercadal, Carnicerías, Páganos, San Juan eta Santa Engracia ateak. Hiriko kaleek ere eusten diote Erdi Aroko giro bereziari. Ekonomiaren aldetik, ardoa da inguru horretako produktu nagusia, eta mahasti eta ardandegi ugari ditu herriak.

EtimologiaAldatu

Garai batean, batez ere XX. mendeko azken laurdenean, udalerriaren euskal izentzat Biasteri erabili izan zen, izen zaharra hori zelakoan. Areago, deitura hori izen ofiziala izatera iritsi zen.[5] Henrike Knörr euskaltzain eta filologoak gai hori ikertu ostean, ordea, Biasteri[5] hori Binasperi herriaren izen zaharra zela argitu zen (egun Lantziegoko auzoa, antzina Guardiaren parte izana).[5] Ondorioz, Euskaltzaindiak udalerriaren euskal izena Guardia dela arautu zuen.[4]

GeografiaAldatu

Kantabria mendilerroaren hegoaldean kokatzen da, Ebro ibaiaren ezkerraldean.

Ingurune naturala eta klimaAldatu

Hiribildutik gertu Guardiako Biotopo Babestua dago. Bertan, Guardiako aintzirak izeneko urmaelak daude, lau guztira (Prao de la Paúl, Carralogroño, Musco eta Carravalseca), hezegune-multzo garrantzitsua osatzen dutenak. Agi denez, antzina Ebro ibaiak sortutako laku handi baten lehortzearen ondorioz sortu ziren urmael horiek.

Udalerri mugakideakAldatu

HistoriaAldatu

Aurreneko aztarnakAldatu

Guardia inguruan Neolito garaiko aztarna ugari aurkitu dira. K.a. 3000 urte inguruan Bilarko hezurren leizea populatua egon zen eta Brontze Aroa izan arte hainbat ehorzketa trikuharri aurkitu dira inguruetan, ala Guardian, Kripanen nola Bilarren. Guardiakoak Hueseragana, Layaza, Sotillo eta San Martin dira. Guardiaren hegoaldean, herritik bi kilometro ingurura, Neolito garaiko (3035-3365) hobi handi bat aurkitu da, gutxienez 298 hilotz dituena[6].

La Hoya deituriko muinoan, Guardiatik 500 bat metro iparrera, Burdin Aroko aztarnategi bat aurkitu zen 1935ean, horrek Guardia herria antzinakoa dela frogatzen du. Adituek diotenez, 4 hektarea zabala den La Hoya antzinako herrian duela 3.400 urtetik bizi izan zen jendea. Zeltiberiarrak iristearekin batera La Hoya merkartaritza eta lurralde antolakuntza gune garrantzitsua bihurtu zen. K.a. III. mendean ordea bertan behera utzia izan zen, horren arrazoirik ez da ezagutzen. Gaur egun eremu arkeologikoa bisita daiteke, alboan eraiki den museoarekin batera.

2008an Guardiako alde zaharrean K. a. III. eta II. mende bitarteko aztarnak aurkitu zituzten, adituek zeltiberiarrekin erlazionatu zituztenak[7].

Erromatarren garaiko arkeologi eremu bat ere aurkitu da, Las Pilas del Camino de Logroño izena eman zaiona. 450 m²-ko azalera hartzen du indusketa eremuak eta eltzegintza lantegi baten aztarnak dira. Labe handi bat aurkitu da, bi metro luze eta metro bateko altuera duena. Teilak, pezuak eta zeramikazko harlauzak ere aurkitu dira inguruan. Eltze lantegiaren inguruan beste egitura batzuk ere topatu dituzte[6].

Erdi AroaAldatu

Guardia oso hiri zaharra da. X. mendearen hasieran (908. urtean dirudienez) Guardiako muinoan gaztelua eraiki zuen Nafarroako Antso Abarkak, Nafarroako Erresuma Gaztelaren erasoetatik babesteko. Hiri garrantzitsua izan zen X-XII. mendeetan.

Nafarroako Errege-erreginak bizi izan ziren bertan tarteka eta Zuria Nafarroakoa Guardian jaio eta bertan ezkondu zen Gaztelako Antso III.arekin. Zuriaren anaia zen Nafarroako Antso VI.ak forua eman zion hiribilduari 1164. urtean. Antso VII.ak herria gotortu egin zuen harresi sendo bat eraikiz inguruan. Dorre garaiak eraiki ziren eta almenaz ornitu ziren harresiak. Lau ate eraiki ziren, Paganoseko atea (mendebaldean), Mercadal (hegoaldean), San Juan atea (hego-ekialdean) eta Santa Engrazia atea (ipar-ekialdean). XV. mendean bosgarren bat egin zen ekialdean, Carnicerias atea izenaz ezagutzen dena. Harresiaren barruan hiru kale luze ezarri ziren ipar-hegoalde norabidean, eta erdialdean plaza errektangularra[8].

Foruen jabe egindakoan, Guardia hazi eta hedatzen hasi zen, eta hori kontuan hartuta, Fernando IV.ak hainbat eskubide erabiltzeko baimena eman zion merkataritza eta garapen ekonomikoa erraztearren. 1351. urtean, Nafarroako erresumaren eta Gaztelakoaren arteko gerrak ugariak zirenean alegia, Guardiak nafarra izateko borondatea berretsi zuen. Hala eta guztiz ere, urte batzuk geroago, Nafarroako Karlos II.a erregeak Gaztelako Henrike II.aren esku utzi zuen Guardia (1367). 1386an Gaztelako Joan I.ak berriro itzuli zion Guardia Nafarroako Karlos III.ari beaumontarren eta agaramontarren arteko guduen garaian Guardia Gaztelaren mende geratu zen, nahiz eta 1469an Nafarroaren esku egon.

Azkenik, Fernando katolikoaren agintaldian (1486), Guardia Gaztelaren mende geratu, eta Arabako hiri bihurtu zen, nahiz denbora jakin baterako soilik onartu bertako biztanleek.

Aro modernoaAldatu

Gaztelak Nafarroa konkistatu ondoren Guardiak mugan egoteari utzi zion. Hiriak militar izaera galdu zuen orduan eta garapen ekonomikoa izan zuen, ardogintza oinarri hartuta. Hiriaren azpialdea zulatu egin zen eta galeria horiek upategi familiar gisa erabiltzen hasi ziren[6]. XVI eta XVIII mendeen artean jauregi ugari eraiki ziren, beren armarri eta teilatu ornatuekin[8].

XVI. eta XVII mendeetan hainbat izurrialdi jasan zituen eta hiriaren populazioa hamarrenera jeitsi zen[6].

Iberiar Penintsulako gerran borroka latzak izan ziren Guardiaren inguruan: alde batetik frantsesak, eta bestetik Zurbanoren, Lezetaren (Dos Pelos) eta Minaren agindupean zeuden gerrillariak. Lehen Karlistaldian (1836), Arabako III. Batailoi karlistak hiria setiatu bazuen ere, ez zuen hartzeko aukerarik izan. Bigarren Karlistaldian, berriz, karlistek bitan hartu zuten hiria beren mende, eta liberalek bietan berreskuratu zuten. Hiria oso kaltetua gelditu zen.

XX mendeaAldatu

XX. mendearen hasieran herriak hainbat azpiegitura sortu zituen eta horrekin errekuperatzen hasi zen. 1920. urtean Raimundo Deunaren Ospitalea inauguratu zen eta 1927an eskola[6].

Mendearen amaieran ardogintzan oinarrituriko turismogunea bihurtu zen.

EkonomiaAldatu

Nekazari herria da, batez ere. Dagoen industria nekazaritzaren, eta bereziki mahastien inguruan sorturikoa da. Guardiako ekonomia, beraz, ardogintzan eta haren inguruko turismoan oinarritzen da. Arabar Errioxako ardoaren ekoizle nagusietakoa da udalerria. Herriko upategietan ikus daiteke ardoaren ekoizpena pausoz pauso.

Banaketa administratiboaAldatu

Guardiako udalerria lau herriz osatua dago:

DemografiaAldatu

Guardiako biztanleria

PolitikaAldatu

Egungo Guardiako Udalbatza 2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeetan erabaki zen. Hauteskundeen ondoren, EAJ/PNV-k hiru zinegotzi eskuratu zituen, aurreko urtean baino bat behiago. Eusko Alderdi Popularrak hiru zinegotzi lortu zituen (aurrekoetan baino bat gutxiago) eta Bildu koalizioak bi lortu zituen. PSOE alderdiak, berriz, zinegotzi bat eskuratu zuen. EAJ/PNV alderdiko Lucio Castañeda Martinez de Treviño hautatu zuten alkate.

Guardiako udalbatza

Alderdia

2015eko maiatzaren 24

2011ko maiatzaren 22

Zinegotziak Boto kopurua Zinegotziak Boto kopurua
Alderdi Popularra (PP)
4 / 9
375 (% 40,5)
5 / 9
519 (% 51,03)
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
2 / 9
225 (% 24,3)
3 / 9
311 (% 30,58)
Euskal Herria Bildu* (EHBILDU)
2 / 9
210 (% 22,7)
1 / 9
146 (% 14,36)
Herritarrak (C's)
1 / 9
78 (% 8,42)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

AlkateakAldatu

Hauek izan dira Guardiako azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[9]
Javier Sampedro Sampedro[9][10][11] 1979 1983 Zentro Demokratikoaren Batasuna
Javier Sampedro Sampedro[11][12] 1983 1987 Alianza Popular/Alderdi Demokrata Popularra/UL
Javier Sampedro Sampedro[12][13] 1987 1991 Agrupacion de Electores Independientes de Laguardia
Javier Sampedro Sampedro[12] 1991 1995 Alderdi Popularra
Javier Sampedro Sampedro[12] 1995 1999 Alderdi Popularra
Javier Sampedro Sampedro[12] 1999 2000 a Alderdi Popularra
2000 2003 Alderdi Popularra
Javier Sampedro Randez[14] 2003 2007 Alderdi Popularra
Maria Jesus Amelibia Argote[15] 2007 2011 Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Manuel Amezaga 2011 2015 Alderdi Popularra
Pedro Leon Garcia de Olano[9] 2015 2019 Alderdi Popularra
Lucio Castañeda Martinez de Treviño[15][16][17][18][19][20] 2019 2022 b Euzko Alderdi Jeltzalea[21]
Raul Garcia Ezkerro[22] 2022 Jardunean Euzko Alderdi Jeltzalea
2023 2027

a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

b 2022ko apirilean Lucio Castañeda Martinez de Treviño alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

GarraioaAldatu

Araba Bus sareko           eta   lineek zerbitzua ematen diote herri honi:

  Araba Bus
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
8 Logroño
(geltokia)		 Logroño (Portales) • Oion (industrialdea) • Oion • Moreda Araba • Labraza • Gorrebusto • Ekora • Binasperi • Lantziego • Kripan • Bilar Guardia⁠
9 Gasteiz
(geltokia)		 Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Gaztelako Atea) • Bastida • Donebikendi Zuntzerra • Abalose • Samaniego • Leza (ospitalea) • Guardia • Guardia (hotel-gasolindegia) • Logroño (Portales) Logroño
(geltokia)⁠
9 Gasteiz
(geltokia)		 Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (unibertsitatea) • Armentia Trebiñu • Argote • Albaita • Baxauri • Obekuri • Navarrete • Bernedo • Meanuri • Meano • Ekora • Oion • Logroño (Portales)
Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (unibertsitatea) • Armentia Trebiñu • Urizaharra • Leza (ospitalea) • Guardia • Guardia (hotel-gasolindegia) • Logroño (Portales)		 Logroño
(geltokia)⁠
10 Logroño
(geltokia)		 Logroño (Portales) • Casablanca • Serna • Asa • Guardia (hotel-gasolindegia) • Guardia • Paganos • Nabaridas • Leza • Leza (ospitalea) • Samaniego • Abalose • Donebikendi Zuntzerra • Bastida Haro⁠
11 Logroño
(geltokia)		 Logroño (Portales) • Casablanca • Serna • Asa • Campillar • Guardia (hotel-gasolindegia) • Guardia • Lapuebla de Labarca (markesina) • Lapuebla de Labarca (Kale Nagusia) • Eltziego • Mañueta Eskuernaga⁠
17 Bilbo Zanbrana • Briñas • Haro • Bastida • Donebikendi Zuntzerra • Abalose • Samaniego • Leza (ospitalea) • Guardia • Asa Logroño
(geltokia)

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

  Eskualdeko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
22 Guardia
Leza Osp.		 Oion • Ekora • Binasperi • Lantziego • Kripan • Bilar • Serna • Asa • Campillar • Mañueta • Eskuernaga • Samaniego • Lapuebla de Labarca • Eltziego • Paganos • Nabaridas • Leza Guardia
Leza Osp.

KulturaAldatu

HizkuntzaAldatu

Ez dakigu ziur noiz utzi zitzaion euskaraz hitz egiteari Guardian, baina nonbait IX eta XVI. mendeen bitartean koka daiteke haren galera.

Gaztelaniaz hitz egiten da nagusiki. Euskaldunak %21,78 dira gaur egun (2010).

Jaiak[6]Aldatu

  • Gaiteroen eguna. Maiatzean izaten da eta sona handiko festa eguna da. Jesús Martínez Jimeleo-ri omenaldia egiteko sortu zen eta urtero ospatzen da.
  • San Isidro eguna maiatza erdialdera izaten da eta nekazal makinaria eta produktuen azoka egiten da.
  • San Juan eta San Pedro jaiak dira Guardiako festa nagusiak[8]. Ekainaren 23 eta 29 artean ospatzen dira. Jaiak hasteko dantzariek eta katximorroak agintariei dantza egiten diete eta jaiak amaitzeko "upelaren ehorzketa" egiten da.
  • Joan Lepamoztu Deunaren eguna abuztuaren 29an ospatzen da, udaren bukaera adierazten duena.
  • Berberanako erromeria irailean izaten da.
  • Paganosen hainbat jai ospatzen dira:
    • Urtarrilean Arabako Errioxako jairik goiztiarrenak egiten dituzte. Ardo beroa edatea dute ohitura, hotz ikaragarria egin ohi du eta.
    • San Blas eguna otsailaren 3an izaten da. Txulalai dantza tradizionala egiten da eta erlikiari musu ematen zaio. Dantza kaotikoa da, edonork hartzen du parte eta aldakadak eta ipurdikadak ematen dira.

Erlijioarekin loturiko ohiturakAldatu

Gabonetan jaiotza ikusgarria jartzen da Erregeen Andre Mariaren elizan. 73 pertsonaiek osatzen dute. Jaiotzako irudiak mugikorrak dira eta Gabon eguneko meza nagusiaren ondoren Jesus haurtxoaren jaiotza antzezten dute. Errege egunean umearen gurtza da antzezten dutena. jaiotzaren aurreneko aipamena 1749. urtekoa da eta 1767. urtean Domingo Busterok berriztu eta handitu egin zuen[6].

Aste santuan prozesioak egiten dira ostegun eta ostiral santuetan[8]. Ostiralean "iltze ateratzea" egiten da; Jesukristo gurutzetik askatu eta hilobian sartzen da.

KirolakAldatu

Ondasun nabarmenakAldatu

Guardiak Erdi Aroko herrien ezaugarri guztiak ditu: harresia, dorretxeak, oinetxeak, eliza erromaniko-gotikoa, gaztelu-dorrea, etab.

Erdi Aroko herrien artetik, hauxe da trazaketa eta hirigintza zaharra hobekien gordetzen duena.
Espazioaren banaketa iparraldeko eta hegoaldeko ertzetan dauden gotorleku-elizen inguruan dago egina. Erdiko kalea da Kale Nagusia, eta horren inguruan mendixkaren topografiari eusten dioten beste kale perimetralak daude, aldeetan kurbatzen direnak (Paganos, Santa Engracia eta jadanik desagertua dagoen horren luzapena, San Juan). Erdi Aroko tipologia gordetzen duten zeharkako kantoiak mozten dituzte horiek (batez ere Esquide eta Castillo kalea).
Guardia herriaren Erdi Aroko hirigintzak garbi mugatzen zituen hiriaren hainbat eremu funtzio berezitarako. Iparraldearen funtzio garrantzitsuena herria babestea zen, horretarako zeuden gaztelua eta gotorleku-eliza. Hego-ekialdean juduen auzoa zegoen, inguruan harresiaren hego eta ekialdeko zatiak, Kale Nagusia (mendebaldean) eta plaza eta San Joan eliza (iparraldean). Beste hiri-eremuan biltzen zen jenderik gehiena, gizarte mailaren arabera hiru kaletan banatuta, honelaxe: Kale Nagusian jauntxoak, elizatik eta udal erakundeetatik hurbil. Paganosen merkatariak eta burgesak eta Esquide kalean eta beste kantoietan herri xehea.

Ikus, gainera: Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak

IruditegiaAldatu

Guardiar ospetsuakAldatu

 
Guardiako hirigune historikoaren egungo oinplanoa.

Herri eta hiri senidetuakAldatu

Guardia ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  3. ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  4. ↑ a b Euskaltzaindiaren onomastika datutegia. Onomastika Batzordeak emandako irizpen eta gomendioa (Noiz kontsultatua: 2010-08-07).
  5. ↑ a b c Biasteri edo Guardia, nola erabili?. Sustatu.com, 2002ko urriaren 31 (Noiz kontsultatua: 2010-08-07).
  6. ↑ a b c d e f g «Hasiera» www.laguardia-alava.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Aztarnen aurkikuntzaren berria El Correo egunkarian
  8. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Conjunto monumental de Laguardia» Alava Turismo (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  9. ↑ a b c «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-21).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) «La ilusión de aquellos Alcaldes de hace 40 años» Blog Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  11. ↑ a b «Laguardia - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-13).
  12. ↑ a b c d e «Sampedro Sampedro, Javier - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  13. ↑ «Sanpedro Sanpedro, Javier - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  14. ↑ «Sampedro Rández, Javier - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  15. ↑ a b (Gaztelaniaz) «El PNV recupera el poder y promete «otra manera de hacer las cosas»» El Correo 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) «Alcaldías en Álava: Labastida, Zigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu» Gasteiz Hoy 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  17. ↑ «Guardiako alkateak dimisioa eman du, gobernu barruko desadostasunak direla eta - Arabako errioxa» Alea 2022-04-21 (Noiz kontsultatua: 2022-04-29).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) «Dimite el alcalde de Laguardia» Gasteiz Hoy 2022-04-21 (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) «Lucio Castañeda oficializa las discrepancias en Laguardia con su dimisión como alcalde» Noticias de Alava 2022-04-21 (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) «Dimite el alcalde de Laguardia, Lucio Castañeda (PNV)» EITB 2022-04-21 (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  21. ↑ (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2019-06-14). «EH Bildu y PNV cierran un acuerdo para Bastida y Guardia» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  22. ↑ «Raul Garcia Ezkerro Guardiako alkate berria da, EAJ eta EH Bilduren akordioari esker - Arabako errioxa» Alea 2022-04-27 (Noiz kontsultatua: 2022-04-29).
  23. ↑ Guardiako hirigune historikoaren izendapena EHAAn[Betiko hautsitako esteka]
  24. ↑ «Blanca de Navarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  25. ↑ «Cardiel, Josef - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  26. ↑ «Samaniego Zabala, Félix María Sánchez de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  27. ↑ «Viana, Felipe de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  28. ↑ «Lezama y González del Campillo, Antonio de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskal Wikiatlasa


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Guardia&oldid=9202556"(e)tik eskuratuta