Wikipedia

Arabako Errioxa

Arabako eskualde
(«Arabako Errioxako kuadrilla» orritik birbideratua)
Artikulu hau Arabako kuadrillari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Errioxa (argipena)».

Arabako Errioxako kuadrilla edo Arabar Errioxa (ofizialki Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea[1]) Euskal Herriko eskualde bat da, Arabako hego-mendebaldean kokaturik dagoena. Araba osatzen duten zazpi kuadrilla edo eskualde administratiboetako bat da. Euskadiko hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315.83km²-ko azalera dauka. 2023. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua Guardia da; hala ere, Oion da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an).

Arabako Errioxako kuadrilla
 Euskal Herria

Arabako Errioxa armarria

Arabako Errioxa udazkenean, Guardiatik.
Administrazioa
Herrialdea Araba
Udalerriak15
EskualdeburuaGuardia
Herri handienaOion
Izen ofiziala 
PresidenteaJoseba Fernandez Calleja
(EAJ)
Geografia
Koordenatuak42°36′N 2°36′W / 42.6°N 2.6°W / 42.6; -2.6
Azalera315,83 km²
Demografia
Biztanleria11.204 (2024:  −241)
Dentsitatea35,47 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Webguneahttps://arabakoerrioxa.eus/eu-es/

Ebro ibaiaren ertzean eta Toloño mendilerroaren (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, Toloño (1277m), Palomares (1443m), Recilla (1376m) eta Cervera (1385m), San Tirso (1333m) eta Cruz del Castillo (1431m) dira mendillerroko tontor nagusiak eta klima mediterraneoa du. Ardo ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena eskualde honetan.[1]

Geografia

aldatu

Mendiak

aldatu
 
Toloño mendia

Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo mahastiengatik da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik Kantabriako mendilerroak mugatzen du.[2] Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: Toloño (1277m), Palomares (1443m), Recilla (1376m) eta Cervera (1385m), San tirso (1333m) eta Cruz del Castillo (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, lehen Karlistadan suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude.[2]

Hidrografia

aldatu

Ibaiei dagokienez, Ebro ibaiak zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena[3]. Horrez gain, Nafarroako Meano eta Lapoblación udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak “Conchaval” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek Ekora inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, Oionerantz, eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota.

Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude.

 
Arabar Errioxako ibaien mapa

Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen Pasadillamala izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin.

Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun, zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren muturrean, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen.

Basogintza [4]

aldatu
 
Goroldioa arnellaceae espeziea

Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: Lezako eta Nabaridasko karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena goroldioa da. Goroldioen artean espezie nagusiak hauek dira: Corticícola, Arnellaceae, Cephaloziaellaceae, Radulaceae.

Eskualde mugakideak[5]

aldatu

Demografia

aldatu
 
Eskualdea Bernedoko mendatetik ikusita.

315.83km²-ko azalera dauka eta 11226 biztanle 2023 urtean. [1]Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira.

Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura aldetik duen garrantziari esker. Guardia turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da.

Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena Bastida da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria Kripan da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria Lapuebla de Labarka da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu.

Udalerriak

aldatu
Biztanleria udalerrika
 
  •      > 4000
  •      3000
  •      2000
  •      1000
  •      800
  •      500
  •      300
  •      < 100

Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak.

15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion.

# Udalerria Herriburua eta Herriak[6] Alkatea Alkatearen alderdi politikoa Biztanleria
(2023) 		Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan Azalera (km²)
1
 
Bastida 		BastidaGatzaga Buradon
 Daniel Garcia Ruiz Alderdi Popularra 1.566 %13.95 38.17
2
 
Bilar 		Bilar Enrique Perez Mazo Euzko Alderdi Jeltzalea 313 %2.79 17.50
3
 
Ekora 		Ekora Alfredo Arguijo Echazarreta Euzko Alderdi Jeltzalea 249 %2.22 18.80
4
 
Zieko 		Zieko Juan Carlos Uribe Rueda Zieko Bai 964 %8.59 16.32
5
 
Kripan 		Kripan Joseba Fernandez Calleja Euzko Alderdi Jeltzalea 174 %1.55 12.52
6
 
Guardia 		Guardia

Campillar
PáganosSerna

 Raul Garcia Ezquerro Euzko Alderdi Jeltzalea 1.472 %13.11 81.08
7
 
Lantziego 		Lantziego

Asa
Binasperi

Itziar De Alava Martinez de Icaya Euzko Alderdi Jeltzalea 708 %6.31 24.20
8
 
Lapuebla de Labarka 		Lapuebla de Labarka Maria Teresa Cordoba Fernandez Lapuebla Avanza 865 %7.71 5.99
9
 
Leza 		Leza Ignacio Gallo Herrera Euzko Alderdi Jeltzalea 220 %1.96 9,92
10
 
Mañueta 		Mañueta Francisco Javier Garcia Perez de Loza Alderdi Popularra 295 %2.63 9.46
11
 
Moreda Araba 		Moreda Araba Mara Garcia Diaz de Cerio Euzko Alderdi Jeltzalea 208 %1.85 8.67
12
 
Nabaridas 		Nabaridas Mikel Fernandez Calleja Euzko Alderdi Jeltzalea 197 %1.75 8.92
13
 
Oion 		Oion

Gorrebusto
Labraza

Jose Manuel Villanueva Gutierrez Euskal Herria Bildu 3.405 %30.33 45.16
14
 
Samaniego 		Samaniego Maria Pilar Garmendia Iparragirre Euskal Herria Bildu 305 %2.72 10.64
15
 
Eskuernaga 		Eskuernaga Iñaki Perez Berrueco Euzko Alderdi Jeltzalea 285 %2.54 8.48
 
Arabako Errioxako kuadrilla 		11.226 %100.00 315.83

Inguru naturala eta klima

aldatu

Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea da Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela.

Klima[7]

aldatu
Oion
Klima-diagrama
UOMAMEUAIUAA
 
 
27
 
 
10
2
 
 
23
 
 
12
3
 
 
27
 
 
15
4
 
 
44
 
 
17
6
 
 
48
 
 
21
10
 
 
46
 
 
25
12
 
 
31
 
 
26
15
 
 
23
 
 
28
15
 
 
24
 
 
24
13
 
 
31
 
 
19
9
 
 
36
 
 
14
5
 
 
37
 
 
10
3
Tenperatura maximoen eta minimoen batezbestekoak (°C)
Euria litro/m2-tan

Eskualde osoa klima mediterraneoan dago. Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.


Historia[8] [9]

aldatu
Artikulu honek erreferentziak behar ditu.
Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Historiaurrea

aldatu

Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoak Ka. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan.[10]

Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren.[10]

Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara.[10]

Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz.[10]

 
El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.

Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala.[10]

Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moredako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.[10]

Antzinaroa

aldatu
 
Sorginaren Txabola.

Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.[11]

Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz.[11]

Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz.[11]

Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreda ) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetik V. mendera arte luzatu zen.[11]

Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna.[11]

La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua.[11]

Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak.[11]

Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz.[11]

Erdi Aroa eta Aro Modernoa

aldatu
 
Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.

X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko Erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.[8][9]

Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreda… sortzen dira.[8]

XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago.[8]

Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga.[9]

XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten.[9]

XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez.[9]

“1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreda , 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreda bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren.[8]

XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion…[8][9]

XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak.[9]

XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza.[9]

Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren.[9]

XIX. Mendea

aldatu

Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian.[12]

Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako.[12]

Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.[12]

Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko.[12]

Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia.[13]

Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[13]

Ekonomia

aldatu

Eskualdeei dagokienez, Arabako lurralde historikoan daude biztanleko BPG balio handienak dituzten hiru eskualdeak; lehenengoa Arabar Errioxa da, EAEaren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko indizearekin (129.081 euro, 2019an), Eskuernaga 276  (106.386 euro, 2019an) eta Zieko 187, eta Industria sektorea da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.[14]

Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere industriaren pisuak -metalarenak bereziki- eta ardogintzak bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta energia sektoreetan sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai upategien jarduerarengatik, bai horiei lotutako ostatu- eta sukaldaritza-jarduerengatik. [15]

Lan merkatua[16]

aldatu

Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 gizonezkoak (%56,9) eta 2.289 emakumezkoak (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina langabezia-tasa handiena duena ere bada (% 19,2) Bastida (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta ardoaren ekoizpenarekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira Gune Funtzionalean bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan.

Lehen sektorea:

aldatu

Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak Mañuetako udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki nekazaritzari; manufaktura-industriari Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, zerbitzu-sektoreko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), osasun- eta albaitaritza-jarduerak eta gizarte-zerbitzuak. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). Lehen sektore honen barnean aipatu bezala mahastizaintza eta ardogintza dira nagusi.

2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA
Udalerria Biztanleria aktiboa (%) Biztanleria aktiboa (%) Biztanleria langabe (%)
Gizonezkoak Emakumezkoak Gizonezkoak Emakumezkoak Gizonezkoak Emakumezkoak
Mañueta 98 51 94 46 4 5
Zieko 256 207 245 177 20 30
Elvilar 97 78 94 71 3 7
Kripan 47 31 46 29 1 2
Bastida 368 318 315 266 53 52
Guardia 434 349 405 313 29 36
Lantziego 191 118 178 94 13 24
Lapuebla de Labarca 236 186 216 151 20 35
Leza 55 41 51 38 4 3
Moreda 83 60 74 53 9 7
Nabaridas 70 36 67 31 3 5
Oion 869 683 740 514 129 169
Samaniego 67 40 62 39 5 1
Eskuernaga 84 55 81 54 3 1
Ekora 61 36 56 33 5 3
Arabar Errioxa 3.025 2.289 2.724 1.909 301 380

Bigarren sektorea:

aldatu

Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako Nekazaritza Ustiategien Sarea egiteko prozesua du protagonista. Ardoa, mahatsondoaren laborantzatik eraldaketara, botilaratzera eta merkaturatzearen ondoan jarduera nagusiak, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, Logroño inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek enpresa- eta ekoizpen-harremanak ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola bizitegi-funtziora edo aisialdi-funtziora. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean.

Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean.

Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte (upelak, ontziak, etiketak, nekazaritza-makineria edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude (tailerrak, metal-arotzeriak, okindegiak, etab).eta espezializazio-maila txikia dute.

 
Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa
MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ
Udalerria Ehunekoa
Guardia 27,30%
Oion 10,00%
Bastida 8,80%
Lantziego 8,50%
Eltziego 8,20%
Bilar 6,70%
Nabaridas 4,80%
Ekora 4,30%
Eskuernaga 4,10%
Samaniego 4%
Mañueta 3,90%
Leza 3,20%
Lapuebla de labarca 2,40%
Moreda 2,30%
Kripan 1,40%

Hirugarren Sektorea:

aldatu

Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, jatetxeetan eta tabernetan dastatzea oso jarduera interesgarriak dira turismorako, eta horrek turismo enologikoa deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea.

Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 bazkide izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola Bodegas Baigorri (Iñaki Aspiazurena), Marqués de Riscal (Frank Gehryrena), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira.

ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9).

ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela.

ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta Dueroko Erriberako ibilbidea, berriz, % 34,1ekin.

Lurralde antolakuntza

aldatu

Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren ekainaren 27ko 10/2019 Legearen arabera saltokiak, merkataritza-gune handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak (C kategoria), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria:

  • Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: Legearen 3. artikulua, 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena.
  • Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea.
  • Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko Legearen 6.4 artikuluan jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria.
ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA
Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS 10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena
Komertzialak Udalerriak Kategoria 10/2019 Legea Udalerriak 10/2019 Legea
A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak Oion A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak -
B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak Guardia B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak -
C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak Gainerako udalerriak C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak Udalerri guztiak

Azpiegiturak

aldatu

Errepideak

aldatu

Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola  AP-68  eta AP-12  autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 Administrazio Batzarretako 23 hiriguneen arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.  AP-68  autobidea Espainia mailako autobide garrantzitsuenetako bat da,  N-1  errepidea, Miranda de Ebro parean, Zaragozarekin lotzen baitu.

 AP-12  autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino Iruñetik, eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. Madrildik 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, Gasteizera arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. Bilbotik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko.

Trena

aldatu

Eremu hori trenbidez komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko tren geltokia 45 kilometrora dago.

Autobusak

aldatu

Arabako Foru Aldundiak, Arabako hiriarteko garraio-zerbitzua berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, Alava Buseko 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira.

Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa.

Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea.

Otsailaren 24tik, eskualdeko garraioa malguagoa da landa-guneetako mugikortasun-eskaerei erantzuteko:

  • Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du
  • Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira
  • Aldaketak otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira

Osasungintza [17]

aldatu

Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago Lezako Ospitalea, Guardian kokatua.

Osasun zentroei dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen.

Hamabost kontsultegi daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moredann, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran.

Ikastetxeak

aldatu

Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago:

CEIP Bastida HLHI

 
Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa

CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia)

CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion)

CEIP Bastida Ikastola HLHIP

CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion)

IES Samaniego-Guardia BHI

Assa Ikastola

Lantziego Ikastola

CEIP Zieko HLHI

Politika

aldatu

Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa Kuadrillako Batzarrak izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute.

Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka.

Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.[18]

Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moredako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde.

BATZARKIDEEN ZERRENDA:

  • Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV)
  • Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza)
  • de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV)
  • Elvira Ceballos, Txema (Moredako udala, EAJ-PNV)
  • Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE)
  • Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV)
  • Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP)
  • Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV)
  • García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP)
  • García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV)
  • García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP)
  • Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP)
  • Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu)
  • González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP)
  • Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP)
  • Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE)
  • Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu)
  • Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV)
  • Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV)
  • Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV)
  • Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai)
  • Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV)
  • Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV)
  • Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai)
  • Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu)
  • Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE)

Komisioak

aldatu
Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea Euskara eta Hedabideak Batzordea Kultura eta Turismo Batzordea Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea
José Antonio Tarragona Elejalde (Lehendakaritza) Rakel Molina Pérez (Lehendakaritza) Javier Entrena Gómez-Barredo (Lehendakaritza) Joseba Fernández Calleja (Lehendakaritza) Raúl García Ezquerro (Lehendakaritza)
Txema Elvira Ceballos Txema Elvira Ceballos Raúl García Ezquerro Itziar de Álava Martínez de Icaya Txema Elvira Ceballos
Enrique Pérez Mazo Maider Murillo Treviño Txema Elvira Ceballos Txema Elvira Ceballos Emilio Ramos Martínez de la Piscina
Joseba Fernandez Calleja Ignacio Gallo Herrera Alfredo Arguijo Echazarreta Enrique Pérez Mazo Rakel Molina Pérez
Maider Murillo Treviño Alfredo Arguijo Echazarreta Emilio Ramos Martínez de la Piscina Ignacio Gallo Herrera Itziar de Álava Martínez de Icaya
Juan Carlos Uribe Rueda Alain Quintana Gento José Antonio Tarragona Elejalde Juan Carlos Uribe Rueda Maite Córdoba Fernández
Raquel Zabala Compañon Oscar Layana Río Alain Quintana Gento Javier Entrena Gómez-Barredo Oscar Layana Río
Cesar Garcia de Olano Eduardo Inclán Gil Fernando Fuente Doval Francisco Javier García Pérez de Loza Eduardo Inclán Gil
Daniel Garcia Ruiz Alicia González Valero César García de Olano Daniel García Ruiz Fernando Fuente Doval
Francisco Javier García Pérez de Loza Fernando Fuente Doval Eduardo Inclán Gil Alicia González Valero César García de Olano
José Manuel Villanueva Gutiérrez Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre Leire Martínez Flores José Manuel Villanueva Gutiérrez Leire Martínez Flores

Eskualde-proiektuak

aldatu

ABRA

aldatu

ABRA[19] 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea.

Kooperatibak

aldatu

Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba[20]. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba[21] dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik.

Goardiako mendien senidetasuna

aldatu

Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.[22]

Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz.

1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz.

Arabako Errioxako landa garapen elkartea

aldatu

Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea[23]. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere.

Kultura

aldatu

Euskara[24]

aldatu

Araba da EAEko euskaldun gutxien duen eskualdea. Hizkuntza-gaitasuna eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak Gorbeialdea eta Aiaraldea dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, Añana eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala.

Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina IX. eta XVI. mendeen artean datatzen da. Udalerrietako ikastolen medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin Araba Euskaraz, beseak beste.

Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, Jaurlaritzaren titularitatepeko ikastetxeek ez dute D eredurik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak).

LURRALDEA ESKUALDEA EUSKARA EUSKARA ETA GAZTELANIA GAZTELANIA BESTE BAT
1991 2016 1991 2016 1991 2016 1991 2016
ARABA ARABAR ERRIOXA 0,3 1,6 0,8 4,2 98,7 88 0,1 6,2

[25]

Ondarea

aldatu
Udalerria Ondarea Udalerria Ondarea
Bastida:

 

Zieko:
  • San Andres eliza: Eusko Jaurlaritzak monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta kultura ondasun 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du.
  • Ziekoko pikota.
  • Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, spa eta hotela, Frank Gehry kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m2 eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke.

 

Gatzaga Buradon: Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko: Kripan:
Bilar: Paganos:
Ekora:
  • San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo gotikoa eta errenazentista uztartzen dituena. XIV. mendeko kanpandorre karratua du.
  • Berzijanako Andre Mariaren baseliza, XIII-XIV. mende bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. 1984an zaharberritu zuten.
  • Iturri zaharra, Erdi Arokoa omen dena.
  • Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago.
 Serna:
  • Las Casetasko Andre Mariaren eliza
Asa: Binasperi:
  • Jasokundeko Andre Mariaren eliza
  • San Bartolome apostoluaren baseliza
Lantziego: Lapuebla de Labarca:
Leza: Mañueta:
  • Antiguako Andramariaren eliza barrokoa.
  • San Kristobalen ermita, XVIII. mendekoa, zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita.
Moreda Araba: Nabaridas:
 
Gorrebusto:
  • San Millan eliza: 1801 eta 1806 bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da.
  • Andre Maria Magdalenaren baseliza
  • Gorrebustoko trujalaren museoa.
  • Teilategia
 Labraza:
  • Done Mikel eliza, XV. - XVI. mendeetakoa.
  • Errukiaren Ama Birjinaren baseliza.
  • Mairuaren Iturria.
  • Harresiak
  • Hainbat elurtegi
Oion:
  • Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza, barroko estilokoa, baina XVIII. mendean eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik La Giralda edo El Giraldón ezizenaz ezagutzen dena.
  • Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan.
  • Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da.
  • Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen.
  • Museo etnografikoa.
  • XVII. mendeko elurtegia.
 Samaniego:
  • Jasokundearen eliza, XV. mendekoa. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari barrokoa du.
  • Samaniego Jauregia, XVII. mendekoa. Egun, hotela da.
  • Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, Bastidarako bidean.
  • Bodegas Baigorri-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua.
Eskuernaga:
 
 Guardia:
  • Erregeen Andre Mariaren eliza
  • Frontoia
  • Erdi kalea
  • Kale Nagusia
  • Gaztelua
  • San Joan eliza
  • La Hoya herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera...
  • Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak.
  • Guardiako aintzirak, hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak.
 

Komunikabidea

aldatu
  • Podcast Radio Rioja Alavesa (Guardian kokatua)[26]. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin.
  • Nuevecuatrouno (Logroñon kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu)

Kirola[27]

aldatu

Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan:

  • Guardiak maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. C.F. Laguardia da futbol arloan ezagunena.
  • Bastida CF: Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan
  • Luzerna Kirol Kluba: Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz
  • Eskuernagak ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik.

Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain.

Jaiak eta ospakizunak

aldatu
HILA EGUNA LEKUA JAIA
Urtarrila 4 Udalerri askotan San Blas: Data aldatzen da urtero.
16 Labraza San Anton sua.
21-22 Oion San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria.
28 Kripan San Tirso: Herriko patroia.
Otsaila 2-4 Paganos, Lapuebla de Labarka San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko.
8 Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza Ostegun Gizena: Haurren eskea.
10 Lapuebla de labarka Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa.
Martxoa 2 Bilar Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa.
16 Oion eta Moreda Oliba Oliaoren Jaia.
23 Ekora Martxoko Ama Birjina.
23 Leku ezberdinak Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa.
31 Samaniego Judasen erreketa
Apirila 27 Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar San prudentzio
Maiatza 4 Eskuernaga Wine fest
6-7 Bastida Santa Luzia eta San Gines erromeriak.
11 Bilar Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena.
12 Gorrebusto San Faustora Erromeria.
12 Guardia Gaitajolearen Eguna.
15 San Isidro Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka
15 Eskuernaga San Torcuato.
20 Samaniego Pentecostés Jaiak.
Ekaina 24 Hainbat herri San Juan suak.
23-29 Guardia San Juan eta San Pedro jaiak.
Uztaila 2-7 Ziekok Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia.
9-10 Mañueta Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa.
Azken larunbata Oion Blusa Eguna.
Abuztua 9-12 Labraza Esker-emate jaiak.
10-13 Bastida Erlikien Jaiak.
15 Guardia, Bilar, Paganos. Ama Birjina.
15-19 Moreda Esker-emate jaiak.
15-17 Leza San Roque Jaiak.
16-18 Bilar San Roque Jaiak.
16 Eskuernaga, Bastida, Zieko San Roque Eguna.
22-25 Buradon Gatzaga Herriko Jaiak.
22-26 Ekora Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak.
21-26 Oion Esker-emate Jaiak.
24 Lapuebla de Labarka, Mañueta San Bartolomé.
25 Binasperi San Gines.
29 Guardia, Buradon Gatzaga San Juan Degollao.
30-31 Gorrebusto Esker-emate Jaiak.
Iraila 1-2 Gorrebusto Esker-emate Jaiak.
7-11 Zieko Plazako Ama Birjina.
8 Lantziego Herriko Jaiak.
15 Arabako errioxa Mahats Bilketaren Jaia.
Urria 22 Moreda Ama Bijinatxoak
Azaroa 9 Guardia Esker-honeko Eguna.
11 Leza San Martin.
12 Gorrebusto Donemiliaga.
16 Lapuebla de Labarka Esker-emate Eguna.
16-18 Bastida Kristo Santuari Esker-emate Jaiak.
17 Lantziego San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak.
30 Eskuernaga San Andres Jaiak.
Abendua 7 Lantziego Martxoak
7 Bastida Erronda
7 Leza, Smaniego, Nabaridas Izpiliku-sortak
24 Herri guztietan

Herritar ospetsuak

aldatu

XII

aldatu

XIV

aldatu
  • Ruiz de Ubado Familia Eltziego (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu.

XVI

aldatu

XVII

aldatu

XVIII

aldatu

XIX

aldatu

XX

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.. Arabako Batzar Nagusiak (Noiz kontsultatua: 2010-12-26).
  2. ↑ a b (Gaztelaniaz) Alavesa, Destino Rioja. (2023-04-05). «Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas» Destino Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  3. ↑ «Río Grande» paginadepaco.es (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Heras, Patxi. (1992). ESTUDIO BRIOLOGICO DE LOS BOSQUES DE LA RIOJA ALAVESA. ISBN 0212-4173..
  5. ↑ (Ingelesez) Total 316, Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •; Total 11, 3 km²Población•; alavés, 487 hab Gentilicio Riojano; Errioxarra, saArabar. «Rioja Alavesa - Wikiwand» www.wikiwand.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  6. ↑ «Arabako Toki Erakundeak» Arabako Foru Aldundia (Noiz kontsultatua: 2023-10-19).
  7. ↑ «clima en la rioja» en-bici.es (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  8. ↑ a b c d e f Alavesa, Blog Rioja. (2017-02-02). «Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña» Blog Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  9. ↑ a b c d e f g h i Alavesa, Blog Rioja. (2017-02-10). «Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)» Blog Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  10. ↑ a b c d e f Javier, Fernandez Eraso. (2011). La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones. .
  11. ↑ a b c d e f g h Eliseo, Gil Zubillaga. (1997)..
  12. ↑ a b c d Teresa, Abelló. (2020). POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR. .
  13. ↑ a b Alavesa, Blog Rioja. (2023-07-25). «Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa» Blog Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  14. ↑ Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi. Eustat.
  15. ↑ (Gaztelaniaz) Ibáñez, Miren. (2021-12-14). «Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019» Diario de Noticias de Álava (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa. Arenal grupo consultor, iglu arkitektura.
  17. ↑ Zuazo, Koldo. (1970-01-01). «Arabako euskararen kokagunea» Fontes Linguae Vasconum (80): 165–184.  doi:10.35462/flv80.9. ISSN 2530-5832. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  18. ↑ «Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa» arabakoerrioxa.eus (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) ASOCIACIÓN | ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa. (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  20. ↑ «APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa» APRORA (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  21. ↑ (Gaztelaniaz) «Cota 585 La Cooperativa» www.cota585.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  22. ↑ Jesús M.ª, Garayo Urruela. (1988). Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria. .
  23. ↑ «Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea» ADR Rioja Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  24. ↑ «Arabar Errioxako ikastolen lana | Aldizkaria» aldizkaria.ikastola.eus (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  25. ↑ «Wayback Machine» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  26. ↑ «podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa» www.arabakoerrioxa.eus (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  27. ↑ «FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal» favafutsal.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Arabako_Errioxa&oldid=10013357"(e)tik eskuratuta