Wikipedia

Gaztelu

eraikin bat edo gehiagoko egitura gotortua, Europa, Asia eta Ekialde Hurbilean kokatua
Artikulu hau gotorlekuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Gaztelu (argipena)».

Gaztelua harresiz, murru gotorrez, dorrez eta abarrez babestu eta sendotutako eraikuntza edo eraikuntza multzoa da[1]. Jauregitik ezberdina da, jauregia ez baitago gotortua, eta gotorlekutik ere ezberdina da, gotorlekuan ez baita errege edo jauntxorik bizi. Erdi Aroan, Europako gizarte feudalean ugari ziren gazteluak[2]; erregearen edo jauntxoaren bizileku izaten ziren eta gehienetan goragune irisgaitzetan egon ohi ziren. Gazteluak harresi bat edo gehiago izaten zituen inguruan, babeserako zenbait dorre, ate nagusia, sarrerara heltzeko zubi altxagarria, patioa erdian eta barrundegiak patioaren inguruan, eta jabearen bizileku izaten zen egoitza edo dorre nagusia. Baoak gezileihoak izaten ziren maiz, argi gutxi sartzen uzten zutenak baina babeserako aproposak zirenak.

Castel del monte, Apulia, Italia
Xabierko gaztelua, Nafarroan
Himeji gaztelua, japoniar gazteluen artean bisitatuena.

HitzaAldatu

Gaztelu hitza "gotorleku" esan nahi duen latineko castellum-etik eratorria da (era berean, castellum hitza castrumen —plaza gotortu— txikigarria da).

Gainera, gaztelu hitzak erruz erabili izan da toponimian Euskal Herrian, antzinako gaztelu edo antzeko erabilera baten erakusgarri. Leku izen horien artean daude Gaztelu (Gipuzkoako udalerria), Gaztelu) (Gasteizko herria), Gaztelu (Donamariako herria), Gaztelu (Larrabetzuko auzoa), Gaztelua (Abadiñoko auzoa), Gaztelu (Aralar mendilerroko gailurra), Gaztelu (III) (Andia mendilerroko gailurra), Gaztelugatxe (Bermeoko uhartea) eta Gazteluberri (Erronkariko herria) besteak beste.

HistoriaAldatu

AurrekariakAldatu

Ondasunak, baliabideak eta elikagaiak metatzen hastean, babes-egituren beharra areagotu zen. Lehen gotorlekuak Ilgora Emankorrean, Indus Haranean, Antzinako Egipton eta Txinan sortu ziren, non kokaguneak horma sendoz babesten zituzten. Neolitotik (K.a. 8500 eta K.a. 2500 artean), biztanleek, bere burua defendatzeko kastroak eta gotorlekuak eraiki zituzten muinoetan. Europako asko buztin-hormaz egina zeuden, beste lekuetako harrizkoak ez bezala[3], eta gaur arte iritsi dira, bertan oholesiak eta babes erretenak erabili izanaz ziur. Europan, K.a. II. mendetik aurrera oppidum izeneko bizigune gotortuak ugaritzen hasi ziren, aurretiko muino gotortuetatik eratorriak [4]. Primitiboak ziren arren, eraginkorrak ziren eta armak eta beste setio teknika batzuk erabiltzea eskatzen zuten defentsak gainditzeko, adibidez, Alesiako guduan.

Erromatar gotorlekuak, castrum delakoak, behin behineko eraikuntzak soilak izan zitezkeen, kanpainan ari ziren armadek lurrean eraikiak, baina baita ere harrizko eraikuntza iraunkorrak, esaterako Hadrianoren Harresia Ingalaterran edo Limesak Alemanian. Erromatar gotorlekuak oinplano angeluzuzenekoak ziren, eta erpin biribileko dorreak zituzten. Vitruvio arkitekto erromatarra izan zen dorre biribilen abantaila hirukoitza adierazten lehena: harriaren erabilera eraginkorragoa, ahari-buruen aurkako babes hobea (harresia konpresioan lan egiten baitu) eta tiro eremu hobea.

Erdi AroaAldatu

 
Warwick-eko gaztelua.

Gaztelu hitza latinetik dator, castellum-etik, castrum-en txikitzailea dena, antzinako erromatarrek beste lurralde batzuetako bertakoen kanpamendu gotortuei esaten zieten bezala. Beraz, hitzaren jatorria “kanpamendu txiki gotortua” da. Hala ere, mendeek aurrera egin ahala, gaztelu terminoa eraikin ezberdin askori aplikatu zaie [5].

1. Funtzio orokorra

Gazteluak hainbat funtzio betetzen dituzte. Funtzio nagusi bat militarra izango litzateke. Honela, jarduera militarretarako eraikin bat da, gaztelua. Lurraldea kontrolatzeko erabiltzen zen bezala, bertan, jaun feudalak edo erregeak kokatzen ziren. Funtzio praktikoari dagokionez, lurraldeak kontrolatzeko edota defentsa estrategikoa egiteko balio zuen, bertatik etsaien lurraldeari erasotzeko edo konkista ezberdinak sendotzeko [6].

 
Mauleko gaztelua

Gutxi izanda ere, defentsa gisa, biztanleriari babesa emateko ere balio zuen, horrek babesleku funtzio bat beteko zuen. Esan behar da, X. mendean zehar, egoera berriak bizitzen hasi zirela, eraikuntza berean defentsaren eta biztanleriarentzat bizilekuaren beharrak konbinazioa emanez. Gaztelua, harresiz inguraturik zegoen, eta barrualdean omenaldiaren dorrea, arma-gizonentzako estalpeak, ukuiluak, siloak eta defentsarako beste egitura batzuz osatuta zegoen. Hala ere, egitura hori beste urrats bat da, gazteluaren eboluzio prozesuari dagokiona, erromatarren garaian sortu eta XIX. mendera arte eraldatuz joan zena [7]. Gazteluan, bestetik, zelatarien funtzioa zegoen, hau da, leku bat zaintzen zuen pertsona zen hau eta normalean gazteluaren goiko zatian dagoen puntu egoki batetik zaintzen zuen gaztelua eta bere ingurua, arriskurik edo mehatxurik izanez gero abisatu ahal izateko.

Nahiz eta gazteluak, funtzio ezberdinak dituzten eraikin mota ezberdinez osatuta egon, gazteluaren egitura gehienak funtzio defentsiborako elementuak izango ditu, hala nola, harresi bat, lubaki bat, zubi altxagarri bat, omenaldi dorre bat edo hesi batzuk. Aipatu behar da, IX.mendera arte, gazteluetan erabilitako materialak zura eta buztina zirela oraindik, eta horrela eraikitako esparru hauek, batez ere, babesleku funtzioa betetzen zutela [8].

Gazteluak bestelako funtzioak betetzen zituen defentsatik kanpo. Honela, Europa osoan zehar, batzuen ustez, boterearen eta aberastasunaren adibideak ziren. Honela gazteluaren beste funtzio bat, aginte gune eta administrazioaren erdigunea izango litzateke, hau da, politikan aritzeko eta gizartea kontrolatzeko gunea zen. Bertan aristokrazia, noble eta jauntxoen boterea maila elkartzen zen. Funtzio politikoari dagokionez, nobleziak gazteluen kontrola izaten hasiko dute, horrela, beraien menpean zeuden biztanleriak kontrolatuagoa izateko. Kontu sozialaren aldetik, nobleek biztanleriarengan duten kontrol horretan ikusi ahal dugu, nola beraien menpe egon nahi duten lurralde oso bat kontrolatzeko.

Honetaz gain, gazteluan, lan adminsitratiboak eta ekonomikoak egiten zituzten. Funtzio ekonomikoen barruan, biztanleriaren zergak jaso, nekazaritza eta abeltzaintzaren kudeaketa edota bere lurraldeetan zegoen merkataritza ezberdina kontrolatzea. Penintsularen kasuan, gainera, konkisten aurrerabideari dagokionez atzeguardian geratzen ziren gazteluek logistika gune gisa funtzio nabarmena zuten. Hauekin batera, funtzio soziala eta politikoa ere nabarmentzen ziren, bakoitzak bere funtzio ezberdina izanez. Horrela bada, egiaztatu daiteke gazteluen funtzioak askotarikoak zirela bizitzaren esparru guztietara hedatuz, defentsarako egiturak baino askoz gehiago izanik [9].

2. Incastellamento

 
Salobreñako gaztelua, inguruan herria duelarik.

Incastellamento-a Pierre Toubert historiagileak sortutako termino bat da [10]. Termino honek Europan, X. mendean zehar, egondako paisai aldaketari egiten dio erreferentzia. Aldaketa hau nekazal herrixken morfologian eta konfirgurazioan gertatu zen. Herrixkak castrum, edo gaztelu, baten inguruan bilduko dira. Horrela nekazarien etxeak zakabanaturik egoterik bata-bestearen ondora egoterik pasako dira. Horrela aurreko mendeetan zakabanaturik zeuden nekazal-zentruak zentralizaturak egotera pasako dira. Gaztelua herrixkaren erdi-gunea izango. Etxeak eta beste eraikin-motak honen inguruan egongo dira eginak. Gaztelu hau harriz egongo da egina [11].

Etxebizitzen konpaktazio hau garrantzi militar eta sozial batekin egiten da. Castrum hauek, hau da gazteluak, aurretik biztanle gabeko leku altuetan ezarriko dira. Hauek mendixkak edo beste egitura geografiko altuerarekin izan ahal dira. Honek zonaldeko kontrola ematen dio. Hala ere askotan aurretik zeuden egurrezko kanpamendua erabiltzen ziren. Gazteluaren burua, noble bat, botere militarraren kontrola zeukan. Baita ere gaztelua, eraikin militar garrantzitsuena, herrixkaren zentruan zegoen. Hau egiten zen baita funtzio estrategiko batekin. Honi beste egitura militarrak gehitzen zaizkie, aipagarriena harresiak izanik. Aldaketa hauek herri harresituak sortzen dituzte [12].

Alde sozialetik, fenomeno hau dago guztiz lotuta feudalismoaren hedapen eta sorkuntzarekin. Feudalismoren hedapenarekin lekuko noblezia kontrola izaten hasiko da. Botereak fenomeno hau bultzatuko du. Horrela bertako botereak inguruko biztanleria kontrolatuagoa izateko leku baten ingurua. Honekin lurraldeak zatituak izaten hasiko dira. Honek bi ondorio ekarriko ditu. Lehena nekazal-hirigintza baten sorkuntza izango da. Hau erlazionatuta egongo da ere hazkunde demografikoarekin. Jaunek hau erabiliko dute bere aldera ere. Bigarrena inguruko lurren berkonfigurazio bat. Fenomeno hauek bultzatu zutenak ez zuten bakarrik hiriaren kontrola baita inguruko lurrena. Ondorioz zentru hauen inguruko lurrak beste modu batean zatituko dira. Zatiketa hau orden feudalaren baldintzera amoldatuko da[13].

Fenomeno honek guztiz aldatu zuen paisaia. Gaztelu bakoitzak inguru zehatz bat kontrolatzen zuen. XI. mendean lurralde guztiak zatitutak zeuden. Lurralde guztiak gaztelu baten kontrolpean zeuden. Honek eraldatu zuen guztiz paisaia. Ez da bakarrik biztanleriaren kontrola egiten, leku zehatz batean izanik, paisairen kontrola egiten da ere. Botere feudalek produkzioaren eta biztanleriaren kontrola eskuratu eta berantolatu zuten [14].

Aipatu behar da fenomeno hau ez dela bakarrik nobleziarekin gertatzen. Botere erlijiosoak ere, parte hartzen du fenomeno honetan. Kasuak daude non herriaren zentrua ez da noble baten gaztelua, monastegi edo eliza bat baizik. Inguruko biztanleria monasterioaren buruaren kontrolpean zeuden [15].

3. Eraikuntza motak

 
Amorosako gazteluaren harresia, almenekin.

Gazteluak mota askotakoak izan daitezke. Gazteluen egiturari begira, badira ezaugarri batzuk amankomunean izango dituztela eta beste batzuk berriz ezberdinak izango dira. Dauden gazteluak hartuta, azkenean izan dituen aldaketa guztiak kontuan izanda, honen bitartez, elementu bakoitzaren ezaugarriak ikusi daitezke.

Gaztelua eta bere harresia tamaina eta oinplano ezberdinetakoak izan daitezke. Honen eragile nagusiak hiru dira. Hasteko, gazteluaren funtzioaren arabera, hots, soilik defentsiboa edo jendea bizitzeko tokia. Ondoren, populazioaren arabera, hots, bertan bizi den pertsonen arabera handiagoa edo txikiagoa izango da. Azkenik, orografiaren arabera, gaztelua nun dagoen kontuan hartuta, adibidez, haran batekoa edo mendi magalean dagoena forma ezberdinekoak izango dira.

Gaztelu guztiek badituzte hainbat elementu berdin. Hala, hasieratik sortu ziren bi elementu, denek izango dute. Elementu hauek dorrea eta harresia izango dira. Hasieran, tokiaren arabera, bi elementu hauek harriz edo egurrez eginda zeuden. Mediterraneo inguruko lurraldeetan, hots, Bizantiar Inperioa, Musulmanen lurraldetan eta Hispanian harriz eginda zeuden eta gainontzeko tokietan, egurrez. Dena den, urteak aurrera joan ala, denak harriz egiten hasiko dira, hauek irakunkorrago eta puskatzeko zailago izateko [16].

 
Caerphillyko gaztelua fosa batez inguratua

Bestetik, gerra egiteko modua aldatzen joan zenez, harresiei defentsarako hainbat elementu sartu zitzazkien, beste dorre gehiagoz aparte, baita ere, almenak, kadalsoak, matakanak, etab, ezarri zitzaien harresiei. Beste elementu defentsibo bat, lubakiak izango dira. Harresiaren kanpoaldean, gehienetan fosa bat jarriko da eta harresiaren barrura sartu ahal izateko zubi altxagarri baten bitartez pasa beharko da. Honi ere, lotuko zaizkio zubi altxagarria defendatzeko beste dorre batzuk [17].

Dorrei dagokionez, funtzio eta oinplanta ezberdinekoak aurkitu daitezke Erdi Aroan. Badira, dorretxeak, soilik dorrea aurkitzen den tokia, badira dorreak harresiez inguratua eta baita ere, dorrea hiri batekin eta harresiz inguratua. Oinplantari dagokionez, mota askotakoak aurkitu daitezke, adibide ugarienak, oinplanta zirkularra, karratua edo laukizuzenak dira [18].

Gaztelua ez da bakarrik harresia eta dorrea. Honen barruan, badira baita ere beste funtzio ezberdin dituzten eraikuntza batzuk. Dorreak, funtzioz defentsiboa izateaz gain, noblearen edo jaunaren etxea zen, honetan bere bizitzarako egiturak eta gelak aurkituko dira. Kontuan izanda administrazio gune bat zela baita ere, lan honetarako gela bat egon behar zen ere bai. Beraz, gaztelu edo dorrearen gune garrantzitsuena gela zentrala edo gela handia zen. Honetan, bertako nobleak kanpoko jendeari harrera egiten zien eta otoruntzak egiten zituzten. Gela honen alboan, sukalde handia zegoen, handiak izan behar ziren bertan otoruntza handietarako janaria prestatu behar zutelako. Bestetik, noblearen egongela aurkitzen zen, bertan baita ere, berarentzat eta bere familiarentzako egongelak aurkitzen ziren. Honetaz gain, askotan eliza edo kapila txiki bat zuen apaiz pribatuekin, meza jasotzeko. Amaitzeko gazteluen sotoan, gehienetan espetxea aurkitzen zen [19].

Dorrearen kanpoaldean ere, beste hainbat elementu aurkitu ditzazkegu. Harresiaren barruan eta dorrearen magalean, patioaren inguruan zehazki, bertan lan egiten zutenen etxe bizitzak zeuden, hala nola, zerbitzari, sukaldari, soldaduenak. Baita ere artisauen tailerrak, biltegiak, zaldiak gordetzeko tokia, landa eremu txiki bat, etab [20][21].

4. Gazteluak iberiar penintsulan: Hisn musulmanak

 
Guadix-eko gaztelu musulmana

Erdi Aroan, Iberiar penintsulan bi gaztelu mota nagusi aurkitzen dira: erresuma kristauetako jaun feudalen gazteluak eta al-Andaluseko ḥiṣn-ak [22].

Kontuan eduki behar dena da al-Andaluseko eraikin gotortu hauen terminologia ezin dela erresuma kristauetako gazteluarekin zuzenean alderatu, izan ere, ḥuṣūn hitzak (ḥiṣn-en plurala) hirietako aljama-etako gotorlekuei edo landa eremuko gotorlekuei egiten die erreferentzia. Hau da, kontzeptua gazteluarekin alderatu daiteke nahiz eta anakronikoa izan baina terminologia guztiz bestelakoa da [23].

Egitura arkitektoniko hauek defentsarako eta lurraldearen kontrolgune zein biztanleriaren antolatzaile nagusi gisa funtzionatzen zutela esaten da. Espazio islamiarrek ez zuten antolamendu feudal bat, horregatik landa eremuko gotorleku hauek nekazal-talde eta Umma-ren boterearen arteko bitartekariak izango ziren [24].

Lurraldeko eremu garaietan eraiki ziren incastellamento prozesu batean, hau da, nekazal-taldeen gotortzeko saiakeran. Ordea, ez dago garbi prozesu horretan egitura hauen eraiketa eta mantentzea estatuaren lana izan zen ala ez.

 
Alanís-eko gaztelua musulman jatorrikoa

Esan bezala hisn hitzez ezagutzen dira hegoaldeko “gaztelu”-ak, baina arabiar hiztegia oso oparoa da gotorlekuez hitz egiterakoan tipologia ezberdinak sailkatzen direlarik. Honen adibide dira, besteak beste qal`a, qaṣr, burŷ, eta qaṣaba kontzeptuak. Termino bakoitza ez da aldi ez testuinguru berdinean ematen, lehenaren esanahiak, qal`a-renak, biztanleria konkistatzailearen asentamendua deritzo eta kontzeptu goiztiarra da; hurrengo biak castrum eta turris hitzen itzulpenak dira hauek aristokrazia bisigodoen villae-ak desagertu zireneko lekuetan eman ziren ezarmenduak izango liratekeen. Azkena, euskaraz alkazarra izango zena, hiriko gailur altuenean eraikitzen den eraikin gotortua izango zen. Hala eta guztiz ere, eztabaida handiak daude terminologiaren erabileraren inguruan [25].

Hisn hitza izan da ordea denboran zehar iraun duen bakarrenetakoa, baina bere esanahia aldatuz joan da denboraldi, inguru kultural, geografiko eta historikoaren arabera. Adibidez, hasierako hisn-a, konkista aurretikoa eta ondoren emirraldikoa, incastellamento prozesuaren ondorio zuzena izan zen; ordea gerora, estatu mailako fortifikazio bat izatera pasa zen [26]..

Bibliografia

  • Bonnassie, P. (1983). Vocabulario básico de Historia Medieval; Bartzelona, Crítica.[6]
  • Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.[16]
  • Macaulay, D. (1980). Nacimiento de un castillo medieval: en el siglo XIII. Timun Mas[21].
  • Mazzoli-Guintard, C. (2021). Ciudad y fortificaciones en al-Ándalus. Propuestas metodológicas para una concreta interpretación de sus terminologias. Granadako Unibertsitatea [23].
  • Molins, M. J. V. (1982). Castillos en textos andalusíes. In Anales de la Universidad de Alicante (Vol. 1) 29-46. orr.[24]
  • Quirós Castillo, J. A. (2010). El Incastellamento. J. A. Quirós Castillo & B. Bengoetxea Rementeria (Eds.), Arqueología. III (Arqueología medieval y posmedieval) (Vol. 3, pp. 294–324). Universidad Nacional De Educación a Distancia.[10]
  • Santiago Bermon, R. (2006). Breve historia de los castillos[7]
  • Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.[11]

Erreferentziak

  1. ↑ «Gaztelu». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2022-01-04)
  2. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman Defentsa izeneko erreferentziarako
  3. ↑ (Ingelesez) Coulson, Charles. (2003). Castles in Medieval Society: Fortresses in England, France, and Ireland in the Central Middle Ages. Oxford, UK: Oxford University Press ISBN 0-19-927363-4..
  4. ↑ (Ingelesez) Cunliffe, Barry. (1998). Prehistoric Europe: An illustrated history. Oxford, UK: Oxford University Press ISBN 0-19-288063-2..
  5. ↑ Santiago Bermon, R. (2006). Breve historia de los castillos
  6. ↑ a b Bonnassie, P. (1983). Vocabulario básico de Historia Medieval; Bartzelona, Crítica
  7. ↑ a b Santiago Bermon, R. (2006). Breve historia de los castillos
  8. ↑ Santiago Bermon, R. (2006). Breve historia de los castillos
  9. ↑ Bonnassie, P. (1983). Vocabulario básico de Historia Medieval; Bartzelona, Crítica.
  10. ↑ a b Quirós Castillo, J. A. (2010). El Incastellamento. J. A. Quirós Castillo & B. Bengoetxea Rementeria (Eds.), Arqueología. III (Arqueología medieval y posmedieval) (Vol. 3, pp. 294–324). Universidad Nacional De Educación a Distancia.
  11. ↑ a b Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.
  12. ↑ Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.
  13. ↑ Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.
  14. ↑ Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.
  15. ↑ Toubert, P. (1990). Castillos, señores y campesinos en la Italia medieval.
  16. ↑ a b Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.
  17. ↑ Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.
  18. ↑ Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.
  19. ↑ Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.
  20. ↑ Cairn, C. (1999). Los Castiillos medievales. Akal, Cambridge, Historia del mundo para jóvenes. 4-50.
  21. ↑ a b Macaulay, D. (1980). Nacimiento de un castillo medieval : en el siglo XIII. Timun Mas.
  22. ↑ Molins, M. J. V. (1982). Castillos en textos andalusíes. In Anales de la Universidad de Alicante (Vol. 1) 29-46. orr.
  23. ↑ a b Mazzoli-Guintard, C. (2021). Ciudad y fortificaciones en al-Ándalus. Propuestas metodológicas para una concreta interpretación de sus terminologias. Granadako Unibertsitatea.
  24. ↑ a b Molins, M. J. V. (1982). Castillos en textos andalusíes. In Anales de la Universidad de Alicante (Vol. 1) 29-46. orr.
  25. ↑ Mazzoli-Guintard, C. (2021). Ciudad y fortificaciones en al-Ándalus. Propuestas metodológicas para una concreta interpretación de sus terminologias. Granadako Unibertsitatea.
  26. ↑ Molins, M. J. V. (1982). Castillos en textos andalusíes. In Anales de la Universidad de Alicante (Vol. 1) 29-46. orr.


Lehen gazteluak IX. mendekoak diren arren, euren jatorria zaharragoa da eta aurrekariak dituzte Grezia klasikoko arkitektura militarrean. Goi Erdi Aroan, oholesi soilak erabiltzen ziren babes-lerro bezala, baina armen eta teknika militarren bilakaerak sistema hau baliaezin bihurtu zuen. Gerago, harrizko eraikuntzan oinarritu zen babesa, honek sendotasuna eta garaiera ahalbidetzen baititu.

Gaztelu feudalak Erdi Aroan ugaritu ziren arren[1], ez zituen soilik funtzio militarrak betetzen, jauntxo eta erregeen bizileku ere baziren, denborarekin benetako jauregi gotortu izatera iritsiz. Herriguneetan egon zitezkeen arren, ohikoena toki estrategikoetan kokatuak egoten ziren, normalean gune garaietan[1] eta hornikuntzarako ur-ibilgu batetik gertu, bertatik beraien babesa eta mende zuten lurraldeen defentsa antolatu ahal izateko.


Aro ModernoaAldatu

 
Hunedoarako gaztelua, Transilvania (1446 eta 1480 artean eraikia) Ekialdeko Europako handienetakoa izan zen.
 
De Haar gaztelua, Utrecht, Herbehereak.

XVI. mendetik aurrera, feudalismoaren gainbeherarekin eta monarkia absolutuen sendotzearekin, gazteluen jabe zen nobleziak bertan behera utzi zituen gorteko jauregien mesedetan. Arrazoi honegatik, eta bere funtzio militarrean zaharkituta geratu zirelako, gazteluek interesa galdu zuten, horietako asko hondatuz.

Gaztelu berrien eraikuntza XVI. mendearen amaieran gelditu zen arren, ez ziren nahitaez guztiak erabilera gabe gelditu. Batzuk tokiko administrazio eta kulturan erabilera mantendu zuten eta eraikin publiko bihurtu ziren, beste batzuk, oraindik, familia aristokratikoen bizileku izaten jarraitzen dute, eraldaketa sakonak jasan ondoren. Honen adibide nabarmen bat Ingalaterrako Windsor gaztelua da, XI. mendean sortua eta Erresuma Batuko errege-erreginen bizilekua dena[2]. Dorretxeak, gazteluekin lotura estua duten eraikin motak, XIV. eta XVII. mendeen artean eraikitako egoitza iraunkorrak izan ziren babes dorreak.

Euskal Herrian, XVI. mendean gaztelu eta dorretxe ugari berariaz eraitsi ziren. Gaztela-Aragoik Nafarroa konkistatu ondoren, babes-aparatua berrantolatzeko programa bat egin zuten agintari berriek. Horren ondorioz, Erdi Aroko gazteluak eta harresiak eraitsarazi zituzten agintari berriek. Inbasioaren ondorengo uneetan suntsiketa emeki hasi baten ere, 1516an Cisneros kardinalaren erregealdian irmoki jarraitu zuen, eta 1521ean Nafarroaren azken erasoaldiak porrot egin ondoren, areagotu[3]

XIX eta XX. mendeakAldatu

 
Neuschwanstein
 
Abadia jauregia, Hendaian.

Erromantizismoa agertu zenean, Erdi Aroari buruzko zaletasuna handitu zen, eta hortaz gazteluekikoa. Arkitektura neogotikoaren garapenarekin, gaztelu zaharrak berritu egin ziren, eta hare gaztelu itxurako eraikuntza berriak eraiki. Gaztelu hauen adibideak dira, besteak beste, Neuschwanstein (1869) Alemanian[4]. Euskal Herrian aipatzekoak dira Abadia jauregia Hendaian (1860-1880), Butroeko gaztelua Gatikan eta Erriberriko gaztelua. Eliza eta katedral neogotikoak Erdi Aroko adibideak zintzoki imitatzen zituzten bitartean, gaztelu itxurako eraikuntza berriak jatorrizkoen desberdinak ziren oso, Erdi Aroko etxe hotz eta ilunak gaur egungo estandarrekin ez baitatoz bat.

Europatik atAldatu

 
Nagoyako gaztelua, Japonian

Europatik urruti dauden eremuetan, antzeko egiturek partekatzen dituzte gazteluen ezaugarri ugari, nahiz eta garai eta egoera ezberdinetan sortu diren eta bilakaera eta eragin ezberdinak jasan dituzten[5].

Japoniako shiroak (城) adibidez, garapen prozesu erabat ezberdina izan zuen, modu guztiz ezberdinean eraikiak eta eraso ezberdinei aurre egiteko diseinatuak. XII-XIII. mendetik aurrera eraikitako europar gazteluak, oro har, harrizkoak ziren bitartean, shiroak, nagusiki, zurez eginak zeuden XVI. mendera arte[5]. Oinplano laukizuzeneko gorputz bakarreko eraikin erraldoiak dira, harrizko oinarri garaiekoak [5]. Shiroa bertikalki garatzen da, pagoda itxurarekin, zenbait solairu garatuz.

Indiari dagokionez, bertako biztanleak Mendebaldearekin harremanetan egon ziren zenbait garaitan, eta Erdi Aroa hasi eta mende batzuetara Asia Hegoaldean ere gazteluak eraiki zituzten jaun feudalek. Shiroak bezala, indiar gotorlekuak ere (durga edo durg sanskritoz) Europako gazteluen ezaugarri komunak partekatzen zituzten: jauna bizitzeko gelekin dorre eta harresiekin, eta garnizoi izaerarekin[6].

EzaugarriakAldatu

Gazteluen arkitekturan honako osagai bereizgarri eta funtsezko hauek aipa daitezke:

MotaAldatu

 
Motaren gaineko zurezko oholesiak gerora harriekin aldatu ziren naiz, Gisors gazteluan bezala (Frantzia).

Mota bat gailur lau bat duen lur-tontor bat da. Maiz artifiziala zen, nahiz eta batzuetan goragune natural bati gehitzen zitzaion. Donostiako Motako gazteluaren izenak zerikusia du, muino baten gainalde goratuan eraikita baitago.

Motak goraguneari bakarrik erreferentzia egiten dio, baina maiz egitura gotortu batek koroatzen zuen, adibidez dorre batek, eta gainalde laua oholesiz inguratua egoten zen. Ohikoa zen lubanarro batez inguratua egotea eta zubi altxagarri batek berau zeharkatzea, Bayeuxko tapizan Dinango gaztelua deskribatzen duen bezala.

HarresiaAldatu

Esparru osoa harresi garai eta lodi batez inguratuta dago, eta gainaldean oro har ingurabidean ibili daiteke. Luzera osoan zehar, kuboak edo dorreak tartekatzen dira, tiro-angeluak ugaritzeko eta hormak hobeto babesteko. Horma guztiak almenaz amaituta egoten dira, defendatzaileak babesteko. Ohikoa da, halaber, matakanak eta garita hegaldatuak edukitzea, erasotzaileen aurkako tiro-baldintzak hobetzeko. Harresiaren oinean eta kanpoaldetik inguratuz, batzuetan, babes erreten bat irekitzen da, etsaia hurbiltzea eragozteko; zubi altxagarriekin igarotzen dira. Babes-uztai bat baino gehiago egon daiteke harresituta, egitura kontzentrikoa eratuz.

Dorre nagusiaAldatu

 
Château de Vincennes gazteluko dorre nagusia, jauregi-gotorlekuko bihotza, 1360an amaitua.

Dorre nagusia jauntxoaren bizileku da eta gazteluaren funtzio nagusiak betetzen ditu, gela nagusiak eta, batzuetan, janari-biltegiak hartuz. Kokapen babesenean dago, kanpoko eraso bati aurre egin ahal izateko eta, beraz, gainerako defentsak eroriko balira, dorre honek azken babeslekua izango litzateke.

Oro har, multzoko beste eraikuntzak baino garaiagoa da, eta 40 metro izatera irits daitezke.

Arma plazaAldatu

Arma plaza harresi edo oholesi barnean dagoen esparru ireki eta laua da. Kasu batzuetan, monasterioetako kalostrak gogorarazten dute, nahiz eta erabilera guztiz ezberdina izan. Arma plaza edo patioaren inguruan gela edo eraikuntzak daude, hala nola kapera (halakorik dagoenean), harrera-gela, soldaduen kuartelak, armategia eta abar. Gaztelurako sarrera arma plazatik egiten da; bertatik gainerako geletara sartzen da, baita leotzetara ere, edota ihesbide sekretuetara ere, jauntxoarentzat erreserbatuta egon ohi direna. Halaber, esparru zabal hau garnizoiaren instrukzio militarrerako erabiltzen da.

GortinakAldatu

Gortina horma sendo eta garaia da, bi dorre edo baluarteren artean kokatua. Hasieran, eskalaezinak izan behar zuten, are eskailera luzez baliatuz. XV. mendetik aurrera, setio-makinen bonbardaketa jasateko, bolbora lodiko artilleria erabiltzen baitzen. Gortina horma batek 3 metro lodi eta 12 metro garai izan daiteke, nahiz eta gazteluek askotariko tamainak izan. Batzuetan, erortzetik babesteko, oinarrian harrizko ezponda batekin indartzen ziren. Gortina hormen goialdeko ingurabideari esker, defendatzaileek etsaiei jaurtigaiak bota zitzazketen, almenek babesten zituzten bitartean. Hormetako gezileihoak ez ziren ohiko bihurtu Europan XIII. mendera arte, lehenago hormaren sendotasuna arriskuan jar zezaketela beldur baitziren[7].

LubanarroaAldatu

 
Matsumoto gaztelua lubanarroarekin, Japonian

Lubanarroa edo babes erretena gaztelua inguratzen edo banatzen duen lubakia da, eta lehorra edo urez betea egon daiteke. Helburu nagusia babesa areagotzea da (setio-dorreak hormetara iristen saihestea, horma azpiko tunelak industea eta abar) baina apaingarria ere izan zitekeen. Urezko lubanarroak eremu lau eta beheretan eraiki ziren batez ere, eta, oro har, zubi altxagarri batek gurutzatu zituen, nahiz eta askotan harrizko zubiek ordezkatu dituzten.

Beste batzukAldatu

BarbakanakAldatu

Barbakana babes gehigarriko gotorgune aurreratua da, batez ere sarbideak, poternak, zubi-buruak edo puntu ahuleko beste edozein leku babesten dituena. Eraikuntza nagusiari lotuta daude eta maiz ilargierdi itxura dute.

AlmenakAldatu

Almena[8] harresi edo dorreen gainaldean eginiko irtenune bertikala da, erasoa bada defendatzaileak bertan gordetzeko. Gazteluaren perimetroko hormak koroatzen ditu tarte erregularretan eta itxura askotakoak daude, nahiz eta ohikoenak laukizuzenak izan. Gazteluen eta Erdi Aroko bestelako arkitekturako ezaugarri nagusietako bat dira.

MatakanakAldatu

Matakanak egitura irten bat osatzen duen galeria bat da, bai hormari atxikia bai koroatze gisa (dorre, gortina-horma, harresi eta abarretan), zeinaren zorua zulatua dagoen. Bertatik jaurtigaiak botatzen ziren (geziak, harriak, ura irakiten edo hondar beroa) hormaren oinarria erasotzaileengandik babesteko. Matakanetako zulo horiei esker, soldaduek aginduak transmititu edo, ateari su emanez gero, garrak itzali ahal zituzten.

UraskaAldatu

Uraska edo putzua ura gordetzeko biltegia da, maiz ura ekarriz lortzen dena, nahiz eta askotan euri-ura ere biltegiratzeko aukera ematen zuen. Orokorrean lur azpian eraikia zegoen.

GizarteaAldatu

 
Ezkon hitza ematen Dourdango gazteluaren oinean (Apirila, Les Très Riches Heures du Duc de Berry, 1411-1416

Jauna gazteluan bizi zenez, honen mendeko lur eta jabegoen administrazio lekua zen. Jaunak bere azpitik zeuden pertsonen laguntza zuen, bere maizter boteretsuenen laguntzarik gabe jaun batek bere boterea ahultzen baitzuen.

Jaun arrakastatsuak aldian-aldian gortean elkartzen ziren azpiko gizarte-mailan zeudenekin, baina ez zetozenak eragina ahultzea espero izaten zuten. Jaurerri batzuk oso luze-zabalak izan zitezkeen eta ez zen praktikoa jaun bakar batek bere ondasun guztiak erregulartasunez bisitatzea. Horretarako, ordezkariak izendatzen zituzten administrazio lanak egiteko bertan, bereziki errege-erreginen kasuan, batzuetan herrialde ezberdinetan lurrak baitzituzten.

Jaunak zerbitzari talde bat izaten zuen, janaria prestatzeko eta bizitokiak atontzeko. Zerbitzariak zuzentzeko ganberazain bat izan ohi zuen, diruzaina lurren eskriturez arduratzen zen bitartean. Errege-erreginen gazteluak funtsean berdintsu funtzionatzen zuten, eskala askoz handiagoarekin eta ospe handiagoko posizioekin bazen ere.

Euskal Herriko gazteluakAldatu

Sakontzeko, irakurri: « Euskal Herriko gazteluak»
 
Erriberriko gaztelua

Erdi Aroko gaztelu asko Nafarroako Erresumaren defentsa egiturak dira, euskal erresuma horrek egungo Euskal Herri ia osoan eta gehiagoan hedatzen zenekoa; tenentzia eskualdeen buru izaten ziren eta, bertan, nafar erregeorde edo tenentea bizi zen. XIII. mendetik aurrera, beste gaztelu batzuk hasi ziren ugaltzen: dorretxeak, jaun feudalen egoitza. Gaztelu horien gehiengoak higadura, hausturak eta txikizioak jasan zituzten, suteak ez zirenean. Horregatik, geroztik hainbat aldaketa eta eranskin egin izan zaizkie Aro Moderno eta Garaikidean batzuetan, jatorrizko forma ezkutatzeraino.

ArabaAldatu

BizkaiaAldatu

GipuzkoaAldatu

LapurdiAldatu

NafarroaAldatu

Nafarroa BehereaAldatu

ZuberoaAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b Lanos, Armando. (2006). (pdf) Defentsarako arkitektura - Euskal Herriko gaztelu eta dorre gotorrak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren argitalpen zerbitzua ISBN 84-257-2433-9..
  2. ↑ (Ingelesez) Creighton, Oliver. (2002). Castles and Landscapes. Londres: Continuum ISBN 0-8264-5896-3..
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Escribano Páez, José Miguel. (2011). (pdf) [http://sehn.org.es/wp-content/uploads/2017/08/70703.pdf El derribo de murallas y castillos navarros tras la conquista. Antiguas y nuevas perspectivas. ] Vianako Printzea ISBN 0032..
  4. ↑ (Ingelesez) Buse, Dieter. (2005). The Regions of Germany: A reference guide to history and culture. ISBN 978-0-313-32400-0..
  5. ↑ a b c (Ingelesez) Turnbull, Stephen. (2003). Japanese Castles 1540–1640. Osprey Publishing ISBN 978-1-84176-429-0..
  6. ↑ (Ingelesez) Nossov, Konstantin. (2006). Indian Castles 1206–1526. Osprey Publishing ISBN 978-1-84603-065-9..
  7. ↑ (Ingelesez) Cathcart King, David James. (1983). Castellarium Anglicanum: An tndex and bibliography of the castles in England, Wales and the Islands: Volume I · Anglesey–Montgomery. Londres: Kraus International Publications ISBN 0-527-50110-7..
  8. ↑ «Almena». Euskaltzaindiaren Hiztegia. 

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Gaztelu&oldid=8826921"(e)tik eskuratuta