Euskal Pizkundea

Euskal Pizkundea mugimendu kultural eta politiko euskaltzale emankorra izan zen, XIX. mendeko bigarren erdialdetik XX. mendeko lehen erdialdera arte luzatutakoa. Mugimendu euskaltzale hori Hegoaldeko lurraldeetan karlistaldiak galdu eta foruak deuseztatu zireneko galera-sentimenduari dago lotua, erromantizismoaren eragin nabarmenarekin. Aro hura mugatu zuten gertakariak Hirugarren Karlistaldia eta Espainiako Gerra Zibila izan ziren; zehazki, 1876tik 1936 arte iraun zuen Hego Euskal Herrian,^[1]^[2] baina bigarren zatiari, Bigarren Euskal Pizkundea deritzo.

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Lehen Euskal Pizkundea azaltzen duen bideoa.

Mugimendua kulturaren arlokoa ez ezik politikoa izan zen, abertzaletasuna sortu zeneko giroan egonik. Europako beste prozesu antzekoekin batera gertatu zen, hala nola Katalunia eta Galiziakoekin. Bi herri horietako kulturgileekin batera, Galeusca ekimena abiatu zuten euskaldunek 1923an. Data honek markatu zuen garai honen lehenengo erdialdea, orduan hasi baitzen Miguel Primo de Riveraren diktadura, 1930 arte luzatu zena. Beste bi urte esanguratsu 1918 eta 1919 izan ziren, Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindiaren sorrerena, hurrenez hurren. Urte batzuk lehenago, eztabaidak hasi ziren euskara batuaren beharraren inguruan, eta hizkuntzaren akademia sortzeak egitasmoa garatzen lagundu zuen. Hala ere, nahiz eta orduan batasunerako proposamen interesgarriak egon, gerraostera arte ez zen asmoa erabat gorpuztu (1968).

Bestela, batik bat euskararen ingurukoa bazen ere, Pizkundean idazle eta kulturgile euskaltzale eta erdaldun batzuek ere parte hartu zuten. Bultzatzaileen artean, Anton Abbadia, Seber Altube, Sabin Arana, Resurreccion Maria Azkue, Arturo Campion, Andima Ibinagabeitia, Sorne Unzueta (eta Emakume Abertzale Batzako beste kide batzuk), Julio de Urquijo eta Iokin Zaitegi ditugu garai guztian zehar.

Lore Jokoak

Anton Abadia, Euskal Lore Jokoen bultzatzaile nagusia.

"Euskal Lore Jokoak" pizkunde honen agerraldi nagusietakoa izan ziren. Jaialdi hauek Anton Abadia zientzialari euskaltzalearen diru laguntzei esker hasi ziren. Poesia sariak izaten ziren funtsean, bestelako lehiaketak ere izan arren. Jokoak herri jakin batean egiten ziren, hainbat musika-emanaldi eta jolasekin. Ipar Euskal Herrian lehenagoak 1851ean egin ziren, eta Hegoaldera 1879an eraman ziren lehen aldiz, Elizondora (Nafarroa).

Azken ekitaldiak XX. mendeko lehenengo hamarkadan egin zituzten.

Nazionalismo kulturala eta nazionalismo politikoa

Sakontzeko, irakurri: «Eusko abertzaletasun»

Euskal-Erria aldizkariaren azala, 1880

Ia lege historiko bat da nazionalismo politikoa lehenagoko nazionalismo kultural batetik abiatzea. Halaxe gertatu zen, adibidez, Katalunian eta Galizian. Euskal Herrian, ordea, Lore Jokoen berezko oinordekoak, Euskaltzaleen Biltzarrak (1902), ez zuen inolako eraginik izan gizartean, Hego Euskal Herrikoan behintzat. Sabindar nazionalismo politikoaren hedapena nazionalismo kultural hutsak Hego Euskal Herrikoan izan zuen porrotaren arrazoietako bat da. Horregatik, lau hegotar herrialdeetan, aldarrikapen kulturalak, neurri handi batean, aldarrikapen politikoen ondorengoak dira eta, beste neurri handi batean ere, horien mendekoak. Hori hala gertatu zen, nazionalismo politikoa erdaldunek sortu zutelako, XIX. mendearen bukaeran. Euskaldunak geroago abertzaletu ziren tropelka. Abertzaletasunak proposaturiko hizkuntza eredua bera ezinezkoa zen haren garbizalekeriagatik. 1960ko hamarkada arte ez zen egiazko euskaratik eta tradizio literariotik hurbilago egonen zen beste eredu bat zabaldu^[3].

Literatura

Egizute nerekin
Aberri bidea.
Bildu dezagun nun nahi
Asaben lorea.
Ta gaurdanik goritu
Gure sukaldea.
Ni nor naizen? Asmatu!
Euskal Pizkundea!

— Xabier Lizardi.

Hego Euskal Herriko literatura foruzale berria eta nazionalista, horren ondorengoa dena, biak gehienbat gaztelaniaz idatziaz, XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako eta XIX. mendearen lehen erdiko euskararen aldeko tradizio apologetikoaren jarraipena da, ez euskarazko literatura jatorrarena (Sabino Aranak, nazionalismo politikoaren sortzaileak, adibidez, Axular ez zuen ezagutzen ere, XX. mende arte izan zen idazlerik hoberena). Mugimendu horretako egileek, gehienak oso kaxkarrak baziren ere, lagundu egin zuten Euskal Herrian nortasun berezi bat zabaltzen, azken buruan, euskara berraurkitu eta lantzeko balioko zuena, bereziki XX. mendeko hirugarren hamarkadatik aurrera, Primo de Riveraren diktaduran eta Espainiako Bigarren Errepublikan, hain zuzen ere.

Lehen erdialdean, Grazian Adema ("Zaldubi"), Txomin Agirre, Felipe Arrese, Evaristo Bustintza ("Kirikiño"), Joan Batista Elizanburu, Pablo Fermin Irigarai ("Larreko"), Francisco Navarro Villoslada eta Antonio Trueba idazleak nabarmendu ziren, besteak beste.

Bigarren erdialdean, Juan Arana ("Loramendi"), Jose Ariztimuño ("Aitzol"), Rosario Artola, Errose Bustintza, Koldobika Jauregi ("Jautarkol"), "Xabier Lizardi", Jules Moulier ("Oxobi"), Tene Mujika, Nikolas Ormaetxea ("Orixe") eta Estepan Urkiaga ("Lauaxeta") "olerkariak" ditugu.

Musika

Musika arloan, oso aipagarria izan zen Jose Manterola, Resurreccion Maria Azkue eta Aita Donostiak egindako lana, euskal herri-kantutegia bilduz. Beste alde batetik, musikagileen artean aipatzekoak dira Jesus Guridi (Mirentxu, Amaya eta El caserio) eta Jose Maria Usanditzaga (Mendi-Mendiyan) konpositoreak, euskaraz egindako lehendabiziko opera eta zarzuelak idatzi baitzituzten, eta lan kostunbrista horiek arrakasta handiz taularatu.