Wikipedia

Diru

dirua

Dirua herrialde edo testuinguru sozioekonomiko jakin batean ondasunak edo zerbitzuak ordaintzeko edo zorrak (zergak, esaterako) itzultzeko erabil daitekeen edozein artikulu edo erregistro egiaztagarri da[1][2]. Dirua bereizten duten funtzio nagusiak truke-bitartekoa, kontu-unitatea, balio-gordailua eta, batzuetan, ordainketa geroratuko estandarra dira.

5.000 unitateko balioa duten billete ezberdinak.

Historikoki, dirua merkatu-fenomeno emergentea izan zen, merkantzia gisa berezko balioa zuena; gaur egungo diru-sistema ia guztiak babesik gabeko eta erabilera-baliorik gabeko diru fiduziarioan oinarritzen dira[3]. Ondorioz, haren balioa konbentzio sozial batetik dator, gobernu edo erakunde arautzaile batek legezko erabilera deklaratu duelako; hau da, ordainketa modu gisa onartu behar da herrialdearen mugen barruan, "zor publiko eta pribatu guztietarako".

Herrialde baten diru-eskaintzak zirkulazioan dagoen eskudiru guztia hartzen du (gaur egun jaulkitako billeteak eta txanponak) eta, erabilitako definizio zehatzaren arabera, banku-diru mota bat edo gehiago (kontu korronteetan, aurrezki-kontuetan eta bestelako banku-kontuetan mantendutako saldoak). Banku-diruak finantza-erakundeen liburuetan du balioa, eta billete fisiko bihur daiteke edo eskudirurik gabeko ordainketetarako erabil daiteke. Herrialde garatuetako diruaren zatirik handiena da, zentzu zabalean.

Diruaren sorrerari buruzko teoriakAldatu

Ordena espontaneoaren teoriaAldatu

Dirua trukeak egiteko abantaila eta beharrarekin sortzen da. Trukerik gabeko gizarte batean ez da dirurik behar. Trukeak egitea, ordea, baditu abantailak: ekoizle guztiak ez dira berdinak eta batzuk lan batzuetan trebeagoak direnez, kostu txikiagoak dituzte besteek baino, hau da, abantaila konparatiboa dute; horri esker, bakoitza espezializaturik dagoen produktuak ekoitziz eta merkaturatuz eta horien trukean beste gai eta produktuak eskuratuz, baliagarritasun edo probetxu handiagoa ateratzen du. Ekoitzitako gaiak eta produktuak trukatuz, ekoizleek nahiz kontsumitzaileek soberakina eskuratzen dute. Trukea egiteko bi agente ados jarri daitezen, ordea, zenbait baldintza bete behar dira: produktuei, kopuruei, denborari eta truke-tasei buruz kointzidentziak gauzatu behar dira batera. Adibidez, hiru liburu bi sagarrekin trukatu nahi baditugu, sagarrak dituen pertsona bat, bi liburu nahi dituena eta trukean sagar hiru eskainiko dituena bilatu behar dira une jakin batean. Baldintza horiek aski gogorrak dira, eta hortik sortzen da dirua bitarteko gai likido moduan trukeak errazteko.[4][5] Horrela, dirua ekonomiaren eboluzio natural edo espontaneo baten emaitza litzateke. Diruaren jatorriaren teoria hau Austriako eskola ekonomikoaren sortzailea Carl Menger ekonomialariak planteatu zuen, eta gerora eskola horretako beste ekonomialari batzuek, Friedrich Hayek eta Ludwig von Misesek kasu, hartu zuten oinarri moduan, diruaren gaineko teoriak eratu eta fintzeko. Mengerrek, ordea, ez zuen estatuaren rola guztiz baztertu, eta dirua osatu behar duen gai likidoa finkatzean eta diru-sistema ezarri eta kudeatzeko ezinbestekoa zela aldeztu zuen, Austriako eskolako beste ekonomialari batzuek ez bezala.[6]

KartalismoaAldatu

Kartalismo izeneko teoria Georg Fredrich Knapp alemaniar ekonomialariak garatu zuen XX. mendearen hasieran. Knappek ez du ukatzen diruaren sorrera gizarteak sortutako truke-bitarteko gisa, baina estatuak dirua jaulkitzeko ahalmena bere gain hartzean, dirua zer den eta zer ez den erabaki eta gizarteak hori onartzen duenean, diruaren balio materiala kontuan hartu gabe, jauzi kualitatiboa gertatzen da diruaren izaeran. Balio materialik ez duen baina herritarrek zorrak kitatzeko erabiltzen duten diru horri diru kartala deitzen dio Knappek. Bere ustez, dirua kontrolatzeko Estatuak duen interesa zerga bilketan datza: estatuak zergak kobratzeko ezartzen du dirua eta estatuari zergak ordaintzeko modu bakarra delako onartzen dute herritarrek estatuak ezarritako diru hori. "Dirua Estatuaren izakia da" adierazi ohi da ideia hori laburbiltzeko. Horrela, dirua aztertzeko ikuspuntu egokienak politikoa, juridikoa eta kulturala dira.[7]

FuntzioakAldatu

Money and the Mechanism of Exchange (1875) lanean, William Stanley Jevonsek lau funtzioren arabera aztertu zuen dirua: truke-bitarteko bat, balio-neurri komun bat (edo kontu-unitate bat), balio-estandar bat (edo ordainketa geroratuko estandar bat) eta balio-gordailu bat. 1919 inguruan, Jevonsen diruaren lau funtzioak honela laburtu diren kuple batean[8]:

Dirua lau funtziotako kontua da,
Bitarteko bat, neurri bat, patroi bat, gordailu bat.

Kuple hau famatu egin zen XX. mende hasierako testu-liburuetan[9]. Testuliburu moderno gehienek orain hiru funtzio baino ez dituzte zerrendatzen, truke-bitartekoa, kontu-unitatea eta balio-gordailua, ordainketa geroratuko estandar bat funtzio bereizitzat hartu gabe, baizik eta beste funtzio batzuetan murgilduz[10][11][12].

Eztabaida historiko asko izan dira diruaren funtzioen konbinazioari buruz, batzuek argudiatuz bereizketa handiagoa behar dutela eta unitate bakar bat ez dela nahikoa guztiak tratatzeko. Argudio horietako bat da diruak trukerako bitarteko gisa duen funtzioa eta balio-gordailu gisa duen funtzioa gatazkan sartzen direla: balio-gordailu gisa duen funtzioak hura gastatu gabe gordetzea eskatzen du, eta trukerako bitarteko gisa duen funtzioak, berriz, zirkulatzea[13]. Beste batzuek argudiatzen dute balioa biltegiratzea trukea atzeratzea baino ez dela, baina ez du murrizten dirua trukerako bitarteko bat izatea, espazioan zein denboran zehar garraiatu daitekeena. "Finantza-kapitala" terminoa orokorragoa eta inklusiboagoa da tresna likido guztientzat, berdin onartutako legezko erabilerako moneta izan edo ez.

Truke-bitartekoAldatu

Dirua ondasunak eta zerbitzuak trukatzeko erabiltzen denean, eginkizun bat betetzen ari da truke-bitarteko gisa. Horrela, truke-sistema baten eraginkortasunik ezak saihesten ditu, hala nola "desiren bat-etortzea" etengabe bermatzeko ezintasuna. Adibidez, truke-sistema bateko bi zatiren artean, baliteke zati batek ez izatea edo fabrikatzea besteak nahi duen artikulua, eta horrek adierazten du desiren bat ez datorrela bat. Elkartrukerako bide bat izateak arazo hori arindu dezake, lehenengoak bere denbora beste artikulu batzuei eskaintzeko askatasuna izan baitezake, bigarrenaren beharrei bakarrik erantzutera behartuta egon beharrean. Bitartean, bigarrenek truke-bidea erabil dezakete nahi duten artikulua emango dien norbait bilatzeko[14].

Kontu-unitateaAldatu

Kontu-unitatea,ekonomian, ondasunen, zerbitzuen eta bestelako transakzioen merkatuko balioa neurtzeko zenbakizko neurketa estandarra da[15]. Balio erlatiboaren eta ordainketa geroratuaren "neurri" edo "estandar" gisa ere ezaguna denez, kontu-unitate bat zorraren merkataritza-hitzarmenak formulatzeko beharrezko aurrebaldintza da. Dirua neurri estandar gisa eta merkataritzaren ohiko izena da. Hori dela eta, prezioen aipamen eta negoziazioaren oinarria da. Beharrezkoa da kontabilitate sistema efizienteak garatzeko.

Ordainketa geroratuko estandarraAldatu

Ordainketa geroratuko estandarra testuen bidez bereizten den bitartean[13], bereziki zaharrenak, beste testu batzuek beste funtzio batzuen menpe ezartzen dute. "Ordainketa geroratuko estandarra" zorra finkatzeko modu onargarri bat da, zorrak izendatzen dituen unitate bat, eta kontzeptu horri erabiltzen duten jurisdikzioko dirua legezkoa den moduan, zorrak ezabatzeko funtzioa bete dezakeela ezartzen da. Zorrak dirutan izendatzen direnean, zorraren benetako balioa inflazioa eta deflazioa dela eta, zorpetze subiranoaren eta nazioarteko zorraren eta debaluazio bidez aldatu daiteke.

Balio-gordailuAldatu

Balio-gordailu gisa jarduteko, dirua modu fidagarrian gordetzeko, biltegiratzeko eta berreskuratzeko gai izan behar du, eta berreskuratzean truke-bide gisa erabilgarria izan behar da. Diruaren balioa egonkor mantendu behar da denboran zehar. Zenbaitek inflazioa, diruaren balioa murriztuz gero, diruak balore depositu gisa duen gaitasuna gutxitu egiten dela argudiatu dute.

EzaugarriakAldatu

Funtzio ezberdinak betetzeko, diruak zenbait ezaugarri izan behar ditu:

  • suntsikortasuna: unitate indibidualek elkar ordezkatzeko gaitasuna izan behar dute (hau da, trukatzea).
  • iraunkortasuna: erabilera errepikakorra jasateko gaitasuna.
  • eramangarritasuna: garraiatzeko erraztasuna.
  • aitortzeko ahalmena: bere balioa erraz identifikatu behar da.
  • balioaren egonkortasuna: bere balioa ez litzateke aldatu beharko.

Diru motakAldatu

Gauzazko diruaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Gauzazko diru»
 
Brontzezko okpoho bat, Mendebaldeko Afrikan gauzazko diru gisa erabili zena 1940ko hamarkadara arte.

Objektu asko gauzazko diru gisa erabili izan dira, hala nola metal preziatuak, berez urriak, animalia-maskorrak, garagarra, kontuak, etab., baita konbentzio sozialak balioa dutela dioen beste gauza asko ere. Gauzazko-diruaren balioa bera egiteko beharrezkoa den materialetik dator. Gauza bera da dirua osatzen duena, eta dirua da salerosten den gauza[16]. Hona hemen gauzako diru gisa erabili diren merkantzien adibideak: urrea, zilarra, kobrea, arroza, wampum, gatza, piperbeltz aleak, harri handiak, gerriko apainduak, maskorrak, alkohola, zigarroak, kanabisa, gozokiak, etab. Artikulu horiek batzuetan balio handiko metrika batean erabiltzen ziren, beste batzuekin batera, salgaiak baloratzeko hainbat ekonomiatan edo prezio-sistemetan. Gauzazko-diruaren erabilera trukearen antzekoa da, baina gauzazko-diru batek kontu sinple eta automatikoko unitate bat ematen du diru gisa erabiltzen den salgaiarentzat. Nahiz eta urrezko txanpon batzuk, Krugerrand adibidez, legezko erabileratzat jotzen diren, ez da haien balio nominala monetaren alde bakar batean ere erregistratzen. Horren arrazoia zera da, urre fineko edukiaren indarreko balioarekin duen lotura zuzena azpimarratzen dela[17]. Arrano amerikarrek urrezko edukia eta legezko erabilerako aurpegi-balioa dituzte inprimatuta[18].

Erabilera legaleko diruaAldatu

Diru-formatu bat baino gehiago da, hau da, herrialde jakin batzuetako banku zentralek edo moneta etxeek, hala nola, autoritate edo gorputzek emandako ahalmenak emandako moneta guztiak. Lege dirua komunitate baten kide guztiek onartzen dute eta, gainera, agintariek babestu egiten dute. Legez kanpoko dirua da, laguntza hori falta duen edonork eta gutxieneko fabrikazio-jarraibideak betetzen ez dituena. Erabilera legaleko dirua legez hartzekodun batek ordainketa moduan onartu behar duen duen dirua da, ordainketarako uko egin ezin diezaiokeena. Historian, erabilera legaleko dirua herrialdeko txanponak eta billeteak izan dira.[19]

Agirizko diruaAldatu

 
Agirizko dirua (txekea)

Agirizko dirua txekez edo beste agiri batez ordainketa ziurtatzen duen agiria da, bereziki bankuko gordailu baten bermeaz. Banku dirua banku gordailuetan dagoen diru guztia da; aukeratutako definizioa zein den kontu korronteak eta berehalako likidezia duten beste gordailuak soilik edo eperako gordailuak ere sartzen dira banku diruaren definizioan.

Banku diruaAldatu

Bankuek, erakunde finantzarioek edo pribatuek sortzen dute, ia beti barneko logikaren pean eta momentu jakin batzuetan bezeroek kontratatutako kredituak irudikatzen dituena.

Diru elektronikoaAldatu

XX. mendeko azken hamarkadetan bankuko gordailuak eta horien gaineko eragiketak informazio-teknologien bitartez antolatzen hasi ziren. Diru elektronikoak, mendearen bukaeran, berrikuntza nabarmena ekarri zuen: diru-balioa gailu elektronikoetan (txipa duten txartelen bitartez edo software egokia baliatuz online ordenagailuak baliatuz) gorde eta baliatzeko ekarri zuen, ordainketak diru elektroniko horren jaulkitzaileak ez diren pertsona eta erakundeei zuzenean egiteko aukera emanez.[20] Erabilera legaleko diru-unitateetan neurtzen da.

Tokiko diruaAldatu

 
Bristolpound, Ingalaterrako Bristol hiriko tokiko dirua.

Tokiko moneta antolakuntza jakin parte hartzen duten erakundeek leku jakin batean erabil daitekeela adosten duten diru mota bat da. Tokiko diruak moneta nazional baten txanpon osagarri gisa jokatzen du, ordezkatu beharrean, eta horietako bat da, adibidez, Euskoa, Ipar Euskal Herrian 21. mendean zabalkundea lortu duen tokiko dirua. Tokiko diruaren helburua da komunitate baten barruan gastua sustatzea, batez ere tokiko enpresekin lotura eginez; euskoaren kasuan, euro baten baliokidea da, eta demagun, Lapurdiko adibidezko denda batean, Euskal Moneta erakundearen barruan bada, berdin ordain dezakezu produktu bat 10 eurotan edo 10 euskotan, baina jakin dakizu euskotan ordainduz gero, diru hori berriz ere tokiko beste zerbitzuetan edo produktuetan berrerabiliko dela.

Euskoaren ezaugarriakAldatu

 
Euskoaren erabilera sustatzeko afixa, 2014.

Euskoa zentimotan zatitzen ez den dirua da, eta euroaren balio bera du. Hala, erabiltzerako orduan, produktu baten prezioaren euro osoak euskoekin ordain daitezke, baina zentimoak eurotan ordaindu behar dira. Adibidez, 3,50 euroko produktu bat 3 eusko eta 50 euro-zentimoren truke eskura daiteke.

Tokiko diruaren erabilera bultzatzea helburu, dirua eurotik eta euskora aldatzean 1 € = 1 EUSKO trukea aplikatzen da. Aldiz, euskotik eurora diru aldaketa egitean, balioaren % 5 kenduko zaio, hau da, eusko baten truke 0,95 euro eskuratuko ditugu. Hala, euskoa dirutzat erabiltzen jarraitzea bultzatu nahi da. Bileteak ere badtu euskoak.

Diru birtualaAldatu

Diru birtuala pertsona, talde edo erakunde batek asmatu eta kudeatutako dirua da, modu formal edo informalean komunitate baten baitan onartu eta erabilia; adibidez, beherapenak izan eta opariak jasotzeko paperezko kupoiak diru birtuala direla esan daiteke, egun diru birtual sistema gehienak digitalak badira ere. Kupoi horien kasuna, norabide bakarreko dirua da, dirua beherapenak eta opariak izateko soilik erabil daitekeelako, baina badira baino bada bi norabideko diru birtuala, non pertsonek diru birtuala eman eta jaso ere egin dezaketen. Beste irizpide bati jarraiki, diru birtuala itxia, komunitateko produktuak trukatzeko soilik erabil daitekeenean (adibidez, World of Warcraft jokoko dirua), eta irekia, komunitateaz gaindiko produktuak truka daitezkeenean, izan daiteke. Bihurgarria ere izan daiteke, beste txanpon batekin truka daitekeenean.[21]

KriptodiruaAldatu

Kriptodirua kriptografia erabiliz online sortu, baliatu eta balidatu egiten den diru birtuala da. Kriptodiruaren sorrera publikoa eta gardena da eta inongo erakundek edo pertsonak ezin du diruaren sorrera mugatu edo azkartu, diruaren sistema era independentean loturiko hainbat ordenagailuk kudeatzen baitute. Lehenengo kriptodirua bitcoin izan zen, 2009 urtean sortua, irekia eta bihurgarria. Bitcoin diru-sistema ez dago zentralizaturik eta diruaren erabilera okerra eragiketak gehiengo baten onespenaz balidatu behar da. Bitcoin ondoren, beste hainbat kriptodiru-sistema sortu da.[22]

Ikus, gaineraAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ Mishkin, Frederic S.. (2006). The economics of money, banking, and financial markets. (8th ed. argitaraldia) Pearson/Addison Wesley ISBN 0-321-28726-6. PMC 831148261. (Noiz kontsultatua: 2023-05-04).
  2. ↑ (Ingelesez) Smithin, John N.. (2000). What is Money?. Routledge ISBN 978-0-415-20690-7. (Noiz kontsultatua: 2023-05-04).
  3. ↑ Mankiw, N. Gregory. (2007). Macroeconomics. (6th ed. argitaraldia) Worth Publishers ISBN 0-7167-6213-7. PMC 70257399. (Noiz kontsultatua: 2023-05-04).
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Ortíz Soto, Oscar Luis. (2001). El dinero: la teoría, la política y las instituciones. , 17-24 or..
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Rallo, Juan Ramón. (2014-05-18). «El origen evolutivo del dinero» juanramonrallo.com.[Betiko hautsitako esteka]
  6. ↑ (Ingelesez) Ikeda, Yukihiro. (2008). Carl Menger’s Monetary Theory: A Revisionist View. .
  7. ↑ (Ingelesez) Tcherneva, Pavlina R.. «Chartalism and the tax-driven approach money» A Handbook of Alternative Monetary Economics: 69-85..
  8. ↑ Milnes, Alfred. (1919). The Economic Foundations Of Reconstruction. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  9. ↑ Dwivedi, D. N.. (2001). Macroeconomics : theory and policy. Tata McGraw-Hill ISBN 0-07-463588-3. PMC 55691443. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  10. ↑ Mankiw, N. Gregory. (2007). Macroeconomics. (6th ed. argitaraldia) Worth Publishers ISBN 0-7167-6213-7. PMC 70257399. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  11. ↑ Krugman, Paul R.. (2015). Economics. (Fourth edition. argitaraldia) ISBN 978-1-4641-4384-7. PMC 915136435. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  12. ↑ Abel, Andrew B.. (2005). Macroeconomics. (5th ed. argitaraldia) Pearson/Addison Wesley ISBN 0-321-16212-9. PMC 52943097. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  13. ↑ a b Greco, Thomas H.. (2001). Money : understanding and creating alternatives to legal tender. Chelsea Green Pub ISBN 1-890132-37-3. PMC 47177016. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  14. ↑ (Ingelesez) «Medium of Exchange: Definition, How It Works, and Example» Investopedia (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  15. ↑ «Functions of Money» web.archive.org 2015-10-18 (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  16. ↑ Von Mises, Ludwig. (1980). The theory of money and credit. Liberty Classics ISBN 978-1-61487-842-1. PMC 820843029. (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  17. ↑ «Products - Krugerrands» web.archive.org 2013-07-22 (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  18. ↑ «The United States Mint · About The Mint» web.archive.org 2016-08-20 (Noiz kontsultatua: 2023-05-05).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Tipos de dinero: del fiduciario al dinero electrónico | EAE. (Noiz kontsultatua: 2019-02-25).
  20. ↑ (Ingelesez) «Electronic Money» European Central Bank (Noiz kontsultatua: 2014-06-16).
  21. ↑ (Ingelesez) «Virtual currency schemes» European Central Bank 2012-10.
  22. ↑ (Ingelesez) Bitter to Better — How to Make Bitcoin a Better Currency. .

Kanpo estekakAldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Diru&oldid=9301728"(e)tik eskuratuta