Txinako historia
Txinako historia milaka urtez okupatua izan den lurralde batean garatzen da. Txina munduko zibilizaziorik zaharrenetakoa da, eta, batasunik gabeko epeak izan arren, egungo estatua K.a. 221 sortutako inperioaren ondorengo zuzena da. Txinako zibilizazioaren oinarriak Qin dinastian daude. Izan ere, K.a. III. mendean idazteko sistema bera eratu zen, eta hurrengo menderako, konfuzianismo iparra zuen estatu-ideologia garatu zen. Gainera, Txinako kultura inbatzaile atzerritarrek ekarritakoak ere osatzen du. Asiako alde ezberdinetako etorkinen olatuak jatorrizko txinatarrekin integratu eta nahastu ziren.
Antzinaroa
aldatu
Gaur egungo Txinako lurraldea oso antzinatik populatua izan da eta hainbat historiaurreko herriren aztarnak aurkitu dira. Ibai Horiaren inguruan aztarnategi ugari aurkitu dira eta bertan kokatu da txinatar kulturaren jatorria.
Homo sapiensa orain dela 40.000 urte iritsi zen Txinara. Lehenagoko Homo erectus espezieko hainbat aztarnategi aurkitu dira. Orain dela 10.000 urte, gutxi gorabehera, arroza Yangtze ibaiaren ertzetan ereiten hasi ziren. Handik gutxira Henan probintzian artatxikia ereiten zuten. K.a. 8. milurtekoan Ibai Horiaren ertzetan bizi zirenak sedentario bilakatu eta lehenengo herriak sortu ziren. Hauetan milurteko bat pasata abeltzaintza hasi zen.
Ibai Horiaren kostaldean Shang dinastiaren aztarnak aurkitu dira, lehenengo txinatar kultura. Dinsatia hau K.a. XVII. mendetik K.a. XI. mendera bizi izan zen. Bere ondoren Zhou dinastiak hartu zuen boterea, K.a. XI. mendetik K.a. 256 urtera. Zhou dinastiaren garaian jaio ziren Konfuzio, Mencio, Laozi eta Zhuangzi pentsalari eta filosofari handien ideiak.
Sima Qianen memorietan hauen aurretik Xia dinastia bizi zela idatzi zuen. Baina liburu hau 15 mende geroago idatzi zela kontutan hartuta (Xia dinastia K.a. XXII. mendetik K.a. XVII. mendera bizi izan zela idatzi zuen) ez da oso datu fidagarria.
Shang dinastiaren garaian herrialde bat baino hainbat hiriren sare bat zen lurraldea. Lurralde hauetan erregea errespetatzen zen, baina beste hiri batzuk baziren tartean ez zutenak Shang dinastia onartzen. Horietako bat izan zen Zhou hiria, Shang garaitu eta Zhou dinastia ezarri zuena.
Zhou dinastia
aldatu
K.a. 1029. urteaz geroztik, Zhou dinastia (txinera tradizionalez: 周朝; pinyinez: Zhōu Cháo; Wade–Giles: Chou Ch'ao) izan zen Txinako agintaria, K.a. 258ra arte iraun zuen egoera.[1] Zhou dinastiak sistema feudal bat erabili zuen, noblezia lokalari boterea emanez eta euren leialtasuna erabiliz lurraldearen kontrol zabala izateko. Ondorioz, Txinako gobernuak oso deszentralizatua eta ahula izateko joera zuen une hartan, eta askotan enperadoreak ezer gutxi egin zezakeen arazo nazionalak konpontzeko. Hala ere, gobernua bere posizioari eusteko gai izan zen Zeruaren Aginpidea sortzean, gobernatzeko hautatutako enperadorea jainko gisa ezar zitekeelako. Zhouk ere aurreko garaietako giza sakrifizioa moteldu eta txinera bateratu zuen. Azkenik, Zhou gobernuak kolonoak Yangtze ibaiaren haranera bizitzera bultzatu zituen, Txina Erdialdeko Inperioa sortuz.
Baina K.a. 500. urterako, bere egonkortasun politikoa murrizten hasi zen behin, etengabeak ziren herri nomaden erasoen eta printze eta familia borrokalarien barne-gatazkaren ondorioz. Mugimendu filosofiko berriek murriztu zuten azken arazo hori, batez ere Konfuziok bultzatutakoa. Zaharrekiko eta estatuarekiko errespetuari buruz idatzi filosofikoak (konfuzianismo deritzenak) Han dinastian erabiliko ziren geroago. Gainera, Lao Tzuren taoismo kontzeptuak, yin eta yang eta berezko dualtasuna eta naturaren eta unibertsoaren oreka barne, ezagun bihurtu ziren aldi horretan. Baina, azkenean, Zhou dinastia desegin zen, tokiko nobleak botere gehiago irabazten hasi ziren heinean, eta haien gatazka Erresuma Borrokalarien garairaino iritsi zen, K.a. 402 - 201 urteen artean. [1]
Inperioa
aldatuQin dinastia
aldatuAzkenean, buruzagi batek lortu zuen boterea, Qin Shi Huang (txinera tradizionalez: 始皇帝; pinyinez: Shǐ Huángdì), Zhouko azken enperadorea bota eta Qin dinastia ezarri zuena.[1] Qin dinastia izan zen Txina Inperialeko lehen dinastia, K.a. 221etik 207ra iraun zuena. [1] Enperadore berriak sistema feudala indargabetu eta botererako haren mende egongo zen burokrazia izendatu zuen zuzenean. Huangen indar inperialek edozein erregio erresistentzia zapaldu zuten, eta txinatar inperioa sustatu zuten Hego Txinako Itsasorantz eta Vietnamgo iparralderantz hedatuz. Antolaketa handiago batek zerga-sistema uniformea, errolda nazionala, errepide-eraikin arautua (eta orga-zabalera), neurketa estandarrak, moneta estandarra eta idatzizko eta ahozko hizkuntza ofiziala ekarri zituen.[1] Beste erreforma batzuek ureztatze-proiektu berriak, zetaren fabrikazioa sustatzea eta (ezagunena) Txinako Harresi Handia eraikitzen hastea ekarri zuten, Txinako herria etengabe arrantzatzen zuten eraso nomadak kanpora ateratzeko diseinatuta. Hala ere, Shi Huang bere tiraniaren ondorioz ezaguna egin zen, langileak harresia eraikitzera behartu zituen, zerga astunak ezarri zituen, eta gogor zigortu zituen haren kontra jarri ziren guztiak. Konfuzianismoaren jarraitzaileak zapaltzen zituen eta legalismoa sustatzen zuen, jendea berez txarra zela eta haiek kontrolatzeko gobernu indartsu eta boteretsua behar zela. Legalismoa ikuspegi errealista eta logikoz busti zen, eta eztabaida zibilizatuaren plazerrak fribolotzat zituen. Horren guztiaren ondorioz, Shi Huang oso gorrotatua izan zen berre herritarren aldetik. Qin ahultzen hasi zen heinean, hainbat fakzio hasi ziren Txinaren kontrolaren alde borrokatzen.
Han dinastia
aldatu
Han dinastia (K.a. 206 - 220) Txinako bigarren dinastia inperiala izan zen, aurretik Qin dinastia zuela eta ondoren Hiru Erresumak (220–265). Lau mendetan zehar, Han dinastiaren aroa urrezko arotzat hartzen da Txinako historian. Han dinastiako enperadorerik handienetako batek, Wu Hangoa enperadoreak, bakea ezarri zuen Txina osoan, ehun urte geroago Mediterraneoan ikusitako Pax Romanaren parekoa. [1] Gaur egun ere, Txinako talde etniko nagusiak bere burua "Han herria" dela dio. Han dinastia ezarri zen bi nekazarik Shi Huangen seme ahulagoaren aurka altxatzea lortu zutenean. Gobernu berriak Qinen zentralizazioa eta burokrazia mantendu zituen, baina neurri handi batean lehen ikusitako errepresioa murriztu zuen. Bere lurraldea Korea, Vietnam eta Erdialdeko Asiara zabaldu zuten, Qin baino inperio handiagoa sortuz.
Han dinastiakoak harremanetan egon ziren Persiar Inperioarekin Ekialde Ertainean eta Erromatarrekin, Zetaren Bidearen bidez, eta harekin salgai asko, zeta batez ere, merkaturatu ahal izan zituzten. Txinatarrek eta Erromatarrek kontaktua izan zuten, baina kontaktu gehienak ez zuzenak ziren. Antzinako zibilizazio askoren eragina izan zuen Zetaren Ibilbideak, zeinak Txina, India, Ekialde Ertaina eta Europa lotu baitzituen. Enperadoreek, Wuk bezala, konfuzianismoa "erlijio" nazional gisa sustatu zuten (nahiz eta teologoek eztabaidatzen duten erlijio edo filosofia gisa definitzen den). Konfuziori eskainitako santutegiak eraiki ziren eta Txinako burokrazian sartu ziren jakintsu guztiei filosofia konfuziarra erakutsi zitzaien. Burokrazia are gehiago hobetu zen merezimendu handiko ikasleak hautatzen zituen azterketa-sistema bat ezarrita. Burokrata horiek, askotan, eskola berezietan hezitako goi-mailako pertsonak izaten ziren, baina haien boterea, askotan, beren trebetasunaren bidez burokraziara ekarritako klase apalak egiaztatzen zuen. Txinako burokrazia inperiala oso eraginkorra zen eta errespetu handikoa erresuma osoan zehar, 2.000 urte baino gehiago iraun zuela kontutan hartuta. Gobernua oso antolatua zegoen eta lege militarra, judiziala (auzitegien eta lege zorrotzen sistema erabiltzen zuena), nekazaritzaren ekoizpena, ekonomia eta herriko bizitza orokorra zuzentzen zituen. Gobernuak filosofia intelektuala, ikerketa zientifikoa eta erregistro historiko zehatzak ere sustatu zituen.
Hala ere, egonkortasun ikaragarri hori gorabehera, botere zentrala kontrola galtzen hasi zen I. mendearen bueltan. Han dinastiak boterea galdu ahala, gauza asko erortzen joan ziren, eta Txina kaos egoera batean sartu zen. 100. urterako, jarduera filosofikoa moteldu egin zen eta ustelkeria benetako arazoa zen burokrazian. Bertako lurjabeak kontrola hartzen hasi ziren jakintsuek beren betebeharrak alde batera utzi ahala, eta ondorioz nekazarien zergak nabarmen igo ziren. Taoistek kontraerasoa antolatu zuten, eta zuten botere galeraren aurrean protesta egiten hasi ziren. Botere magikoak aldarrikatzen hasi ziren eta Txina haiekin salbatzeko hitza eman zuten; 184an, Turbante Horien Matxinada taoistak (zapi horiko matxinatuek gidatua) porrot egin zuen, baina gobernua ahultzeko gai izan zen. Aurretik aipatutako Hunek eta gaixotasunek populazioaren erdia hil zuten, eta Han dinastia ofizialki 220. urtean amaitu zuten.
Hiru erresumak
aldatuCao Caok Luoyangen zuen boterea txikia zen eta Liu Bei eta Sun Quan militarrekin liskarrak eduki zituen. 206an Hegi Gorrietako gudua gertatu zen eta bertan inperioa hirutan zatituta geratu zen.
220an Cao Pik (edo Ts’ao-Pei-k) hartu zuen boterea eta azkeneko Han enperadorea garaitu zuen, Wei dinastia sortuz iparraldean 265arte.
221an Liu Bei]]k bere burua Han dinastiaren ondorengoa izendatu zuen Chengdun, Shu estatua aldarrikatuz hego-mendebaldean 263arte.
Sun Quanek Ibai Urdinaren inguruan Wu erreinua hego-ekialdean aldarrikatu zuen 222an 280arte, eta 229an enperadore izendatu zuen bere burua.
Modu honetan hiru erreinu sortu ziren Txinan, hiruek ala hiruek Han dinastiaren ondorengoak zirela esaten zutelarik.
Jin dinastia
aldatu265tik 420ra Jin dinastiak berriro ere bildu zuen Txina osoa. 263an Weiren tropek Shu estatua konkistatu zuten, eta modu horretan hiru erreinuetatik bira igaro ziren. 265ean Sima Yanek, Sima Qianen ondorengoak, Wei enperadorea boteretik kendu eta Caoren familiaren boterearekin bukatu zuen, Jin dinastia ezarriz. 280an Jinek Wu erreinua konkistatu zuten eta beraz iraganeko Han inperio osoa biltzea lortu zuten.
304tik aurrera ezegonkortasun handia egon zen Txinako iparraldean eta berriro hautsi zen batasuna. Jin dinastiaren kortea Nanjingera mugitu zen eta bertan egon zen 420 urterarte.
Hamasei Erresumak
aldatu304tik 439ra Txinako iparraldea Jin dinastiaren kontroletik aldendu eta bertan tribu ezberdinek euren erreinuak ezarri zituzten, hamasei guztira.
Iparraldea eta Hegoaldea
aldatu423-440an To-Pa-Tao-k (Tuoba edo topa turkiar herriaren buruzagiak) iparraldeko hamasei erreinuak konkistatu zituen eta berriro batu, Iparraldean estatu bakarra sortuz (Wei dinastia izenaren hartzen 588raino). Modu honetan Txina bi erreinutan banatu zen, bata iparraldean eta bestea hegoaldean. Bakoitzean dinastia ezberdinak egon ziren gobernatzen urte gutxitan.
Iparraldean To-Pa-Tao-k yuanyuan herriaren aurka defentsa antolatu zuen. Hasieran dinastia budismoaren kontra ziren, baina gero babesa eman zion.
Sui dinastia
aldatu581an Yang Jian iparraldeko Zhou dinastiako generalak boterea eskuratu eta Sui dinastia ezarri zuen. Zortzi urte geroago, 589an hauek hegoaldeko Chen dinastia garaitu eta iparraldea eta hegoaldea berbatu zuten.
Garai honetan Kanal Handia eta Txinako Harresia eraiki ziren. Budismoaren aldeko hautua egin zen.
604an Yang Guangek bere aita ordezkatu zuen, eta insurjentzia militarrak egon ziren. 617an Sui dinastiako bigarren enperadorea erail zuten eta Tang dinastia ezarri zen.
Tang dinastia
aldatu618an Li Yuanek boterea hartu zuen Gaozu enperadore moduan, Tang dinastia ezarriz. 624an bere semeetako batek bere bi anaiak erail zituen Xuawuren atean, Chang'anen eta aitaren abdikazioa behartu ondoren bigarren Tang enperadore bilakatu zen, Taizong.
Aitaren eta semearen konkubina izan zen emakume batek botere handia hartu eta Zhongzong bere seme eta tronurako ondorengoa erditik kendu ondoren Wu enperatriz izendatu zuten, Txinako historian egon den goi agintari emakumezko bakarra. Emakume hau Zhou dinastiako kidea zen eta urte horietan bere dinastia berrezarri zuen. Hala ere 705ean Zhongzongek bere ama tronutik kendu eta Tang dinastia berrezarri zuen. Honek barne borrokak sortu zituen eta azkenean Xuanzong enperadoreak lortu zuen boterea, Tang dinastiakoa.
Arazo guzti hauek kontutan izanda ere Txinako historiako garairik oparoena izan zen. Xinjiang probintzia erreinuan batu zen eta honek Txinaren tamaina Qing dinastian egongo zen tamainara heldu arte inoiz egon zen handiena izan zen.
755an An Lushaneko matxinadak estatuaren boterea izugarri murriztu zuen. Bere eragina mendetan nabaritu zen eta uigur eta tibetar herriei kontsezioak eman behar izan zizkieten, Txinaren errekurtsoak gutxiagotuz.
X. mendean desagertu zen dinastia. 904an Zhu Wenek Chang'an konkistatu zuen eta 907an azken Tang enperadorea erail, Liang dinastia aldarrikatuz.
Bost Dinastien eta Hamar Erresumen garaia
aldatuHurrengo urtean oso ezegonkorrak izan ziren Txinan, 907tik 960ra. Urte hauek Bost Dinastia eta Hamar Erresumen garaia izenarekin ezagutzen dira. Iparraldean bost dinastia ezberdinek agindu zuten garaia honetan eta hegoaldean hamar erreinu sortu ziren.
Song dinastia
aldatu
960an Iparraldeko Zhou dinastiako Zhao Kuangyin militarrak Song dinastia sortu zuen Tang dinastiaren ondoren egon ziren 5 dinastien ondorengo moduan. Kaifengen ezarri zuen hiriburua eta hegoaldeko hainbat erreinu konkistatu zituen Txinak Tang dinastiarekin izan zuen boterearen parte bat berreskuratuz. Komertzioa izugarri hasi zen eta diruaren erabilera normalizatu. Dinastia honen agintean khitan, tangut eta yurchen herriek euren estatuak sortu zituzten iparraldean. Azkeneko herri honek 1127an Song dinastia hegoaldera mugiarazi zuen. Hiru herri hauek txinatarren dinastia eredua ezarri zutenez txinatar historialarientzat dinastien zerrendatan agertzen dira.
1127tik 1279ra Hegoaldeko Song erreinua sortu zen, iparraldetik ihes egitean. Hiriburua Hangzhoun jarri zen. Inoiz ez zuten lortu iparraldea bereganatzea.
Txinaren batasuna 1279an gertatu zen, baina mongoliarrek bai iparraldea bai hegoaldea konkistatu zutelako.
Yuan dinastia
aldatuMongoliarrak herri altaiko nomada ziren, baina munduan inoiz egon den inperiorik handiena konkistatzea lortu zuten. Euren mugak Europa ziren mendebaldean, Iran hegoaldean eta Txina ekialdean.
Genghis Khanek Xiak konkistatu zituen eta bere semea Ogedei Khanek Jinak 1234an. 1271an Kublai Khan Yuan dinastia sortu zuen Beijingen. 1279an Song dinastia garaitu zuen guztiz. Garai honetan Ibai Horiak sorturiko uholdeek eta izurriteek gosea eta gaixotasunak ekarri zituzten. Hau dela eta ezegonkortasun handiko epea zabaldu zen.
Ming dinastia
aldatu
Yuan dinastiaren garaian sortu zen ezegonkoratsun sozialak Zhu Yunzhang errebeldeak boterea lortzea ekarri zuen eta 1369an Ming dinastia sortu zuen, hiriburutzat Nanjing hartuz. Bere semeak Beijingera eraman zuen gortea.
Yongleren garaian Txina munduko potentzia maritimorik handiena bilakatu zen, Zheng Hek Asia eta Afrika inguruan bidaiak egin zituen, baina koste ekonomiko handiegiarekin.
Ming garaian paper moneta erabiltzeari uko egin zioten eta zilarra erabili zen berriro. Zilarra lortzeko negozio bideak ireki ziren Japoniarekin eta XVI. mendetik aurrera Portugalekin Macao hiriaren bitartez. HAuek zilarra Filipinetatik Amerikara bidaltzen zuten.
Qing dinastia
aldatuQing dinastiak 1644tik 1911rarte agindu zuen Txinan. Mantxuriatik etorriak ziren eta horregatik euren hizkuntza ezarri zuten ofizial gisa. Taiwan, Tibet, Mongolia eta Xinjiang konkistatu zituzten.
Botere handia zuten baina matxinada handiak ere izan zituzten. 1851tik 1864ra Taiping matxinada izan zuten, milioika hildako eragin zituena. XIX. mendean Opioaren Gerrak egin zituzten Britania Handiaren aurka, Hong Kong galduz.
1894 eta 1895an Korearen inguruko gaiengatik Japoniar-txinatar gerra izan zen. Gerra honetan Korea eta Taiwan galdu zituen eta hauek Japoniaren esku geratu ziren. Galdu zutenez jendea altxatu eta errepublikaren aldeko aldarri handiagotu zen.
Txinako Errepublika
aldatu1911ko urriaren 10ean Wuchangeko altxamendua gertatu zen, Qing dinastiaen aurka.[2] Honek Xinhai Iraultza sortu zuen. Puyi, azken Qing enperadorea, kargutik kendu zuten 1912an.
Sun Yat-sen iraultzaile txinatarra AEBtik etorri eta Txinako Errepublikako presidente izendatu zuten. Honek Yuan Shikai Qing militarrarekin akordioa lortu eta azken hau izendatu zuten presidente berria. Bere anbizioak bultzatuta 1915an bere burua enperadore izendatu zuen. Orduan Sun Yat-senek bere alderdia zen Kuomintang zuzentzeko berriro erbestetik itzuli zen. Guangzhou bere indarrak bildu eta bertatik Chiang Kai-shekek zuzendutako armadak Txinako zati handi bat konkistatu eta Nanjingen jarri zuten hiriburua.
Chiang Kai-shek Errepublikako presidente izendatu zuten. Hasieratik bi problemari aurre egin behar izan zion. Alde batetik Txinako Alderdi Komunista eta estatu komunista bat sortzeko asmoa. Bestetik Japoniak Txinarekiko zuen jarrera. 1931an Japoniak Mantxuria konkistatu zuen eta bertan Mantxukuo estatua sortu zuten. 1937an Japoniak Txina inbaditu zuen.
1945an II. Mundu Gerra bukatu ostean Japoniak Asia kontinentalean zituen lurrak utzi zituen eta Txinak Mantxuria eta Taiwan bereganatu zituen. Hala ere 1947an komunistek berriro ere ekin zioten eta 1947an Gerra Zibila hasi zen. Komunistek irabazi zuten Txinako Herri Errepublika aldarrikatuz eta Txinako Errepublikako agintariek ihes egin eta Taiwanen ezarri zuten hiriburu berria.
Txinako Herri Errepublika
aldatu1949ko urriaren 1ean Mao Zedongek Txinako Herri Errepublika aldarrikatu zuen Tian-anmeneko atean, Hiri Debekatuan.
Maok Txinan 1976an hil zen arte agindu zuen. Bere politikarik garrantzitsuenak Aurrerapausu Handia eta Iraultza Kulturala izan ziren.
Mao hiltzean Hua Guofengek ez zuen lortu boterean indartsu egotea eta Den Xiaopingek hartu zuen azkenean gidaritza. Honek irekitze politiko eta ekonomikoa egin zuen eta Txina hazkuntza handiko garai batea sartu zuen. 1989an Tian'anmenen bilduta zeuden ikasleen aurka jazarri ziren tankeekin.
1992an, Txinak mugetako hiri batzuk eta probintzietako eta barrualdeko eskualde autonomoetako hiriburuak irekitzea erabaki zuen. Halaber, zenbait hiri handi eta ertainetan, muga-zergarik gabeko 15 eremu, ekonomiaren eta teknologiaren garapen industrialeko 32 eremu, eta goi-teknologien eta teknologia berrien garapen industrialerako 53 eremu ezarri zituen. Horrela, atzerriarekiko eremu irekia eratu zen, norabide orotarikoa eta estratu ugarikoa. Eremu horrek Changjiang ibaiaren ertzak eta herrialdeko muga-eremuak zein barrualdekoak hartzen ditu. Lehentasunezko zenbait politika erabiltzen direnez, atzerrira irekitako eremu horiek erakuslehio gisa jarduten dute, bai eta alderdi hauek hedatzen ere: atzerrira bideraturiko ekonomia garatzea, esportazioen bidez dibisak eskuratzdea eta teknolologia aurreratuak erabiltzea.
1997ko uztailaren 1ean Hong Kong Txinaren eskuetara igaro zen.
Dengen ostean Jiang Zeminek hartu zuen boterea, eta honen ostean 2004n Hu Jintaok hartu zituen kargu guztiak.
Ikus, gainera
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ a b c d e f Stearns 2011.
- ↑ Li Xing. (2010). The Rise of China and the Capitalist World Order. Ashgate Publishing, Ltd., 91 or. ISBN 0-7546-7913-6..
Bibliografia
aldatu- Stearns, Peter. (2011). World civilizations : the global experience. (6th ed., Combined vol. argitaraldia) Longman ISBN 0-205-65956-X. PMC 437115826. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
Kanpo estekak
aldatu
Datuak: Q82972
Multimedia: History of China / Q82972
