Zerrenda:Euskal hiztegiak

Euskarazko hiztegien zerrenda bat bildu da artikulu honetan.

Lehen bi ataletan oso adiera zabalean hartu da hemen "hiztegi" hitza, hau da, hitz bildumak edo glosarioak diren heinean. Txikiak (hitz zerrenda xumeak) zein handiak, gordeak zein galduak, 1745 arte ezagun diren guztiak bildu dira, non kontsulta daitezkeen erantsita.

Azken bi ataletan historia modernoko hiztegiak zerrendatu dira. Hasieran euskara batuaren aurreko hiztegiak bildu dira atal batean, batez ere Larramendi, Azkue, Lhande, Lafitte eta Muxika hiztegigileen lanak (1745-1965). Eta azken atalean 1977tik aurrera euskara batuaren aroan argitaratutako hiztegi andana azaltzen dira. Zerrenda ez dago guztiz osatuta, hainbat hiztegi faltako dira oraindik. 2023an Hiztegigintzaren bilakaera aztertu zuten Elhuyarreko Amaia Astobiza, Klara Ceberio, Antton Gurrutxaga, eta Eli Pociello.

Zerrenda honetan ez da hiztegi entziklopedikorik sartu. Ikus euskarazko entziklopediak, artikulu horretan, 16 dira gutxienez aipatzen direnak. Denak dira euskara batuaren arokoak.

Hitzak erabilera hobeto ezagutzeko erabil daitezkeen baliabide teknologiko berriak ez dira aipatu oraindik zerrenda honetan, testu-corpusak, esaterako.

Euskara arkaikoa (1600 arte)

• Donemiliagako glosak (XI. mn.), Emil. 60 kodizeko 67. folioan. Mitxelena TAV 2.2.5. Wolf 1996.

• Aymeric Picaud (1134 b.l.), "Iter pro peregrinis ad Compostellam" in Codex Calixtinus edo Liber Sancti Jacobi, 5. lib.: Mañaricua 1970. Mitxelena TAV 2.2.12.

• Arnold von Harff (1496-1499), eskuizkribua, Eberhard von Groote (arg.): Arnold von Harff, Die Pilgerfahrt des Ritters Arnold von Harff. Von Cöln durch Italien, Syrien, Aegypten, Arabien, Aethiopien, Nubien, Palästina, die Türkei, Frankreich, Spanien, wie er sie in den Jahren 1496 bis 1499 vollendet, beschrieben und durch Zeichnungen erläutert hat [Arnold von Harff zaldunaren erromesaldia. Koloniatik Italian, Sirian, Egipton, Arabian, Etiopian, Nubian, Palestinan, Turkian, Frantzian, Espainian zehar, nola lortu duen 1496-1499 kontatzen da eta irudiz laguntzen] (Köln, 1860). Gavel 1922. Mitxelena TAV 2.2.18.

• Lucio Marineo Siculo (1530), "Vocablos de la lengua antigua que se usaba en España", "Qual fue antiguamente la lengua Española" atalaren barruan, in De las cosas memorables de España (De rebus Hispaniae memorabilibus Libri XXV-ren gaztelaniazko itzulp.) (Alcalá, 1530): 1539ko argitalpena, Sancho el Sabio Fundazioa, ATV 25417, IV. lib., 28r eta 29v.

• Nicolao Landuchio (1562), Dictionarium linguae cantabricae. Bocabularioa ezqueraz jaquiteco eta ezqueraz verba eguiteco. Eskuizkribuaren argazkia: Koldo Mitxelena Kulturunea, J.U. CG3087. Agud & Mitxelena 1958. Knörr & Zuazo 1998 (zuzendua eta emendatua). Martinez de Madina 1998 (bihurketa).

• Joanes Leizarraga (1571), Jesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, Linschmann & Schuchardten 1900eko arg.aren faksimilea, Euskaltzaindia, Bilbo, 1990. Sarean CANen alea. Hiru zerrenda:

1. "Testamentu Berrian diraden icen propri Hebraico eta Greco batzuén declarationea" (faks. 1198-1200; CAN pdf 960-962)
2. "Testamentu berrico hitz eta minçatzeco manera difficil bakoitz batzuk bere declarationéquin" (faks. 1201-1213; CAN pdf 1075-1087)
3. "Çuberoaco herrian usançatan eztiraden hitz bakoitz batzuk hango ançora itzuliac" (faks. 1213-1214; CAN pdf 1087-1088)

• Bonaventura Vulcanius (1597), "Index Vocabulorum aliquot Cantabrorum" eta zenbakiak, "Parergon, siue specimen cantabricaem hoc est veteris vasconum lingua" [Eranskina, edo kantabroeraren ebidentzia, hau da, euskaldunen antzinako hizkuntzarena] atalaren barruan, in De literis et lingua Getarum sive Gothorum, Lugdunum Batavorum, Leiden, 92-96. Garate 1961.

• Ibarguen-Cachopin kronikako hiztegiñoa (c. 1600): Sarasola 1983: 161-173. Arriolabengoa 2008: 131-146.

Euskara zaharra (1600-1745)

• Hieronymus Mesigerus (1603), Thesaurus polyglottus, Francfort. Urkizu 1986.

• Voltoire (c. 1620), L'Interprect ou traduction du françois, espagnol et basque. Lakarra 1997 (gramatika eta hiztegiaren arg., gehi Tresora eu-fr ordenan eta “Hiztegiaren barneko indizea”). Lakarra 1999 (elkarrizketen eranskina, gehi hauetako lexiko osoaren hiztegia). Bidegain 2000 (faks.).

• Joanes Etxeberri Ziburukoaren hiztegi galdua (c. 1630?): ik. Urquijo 1909, 1910 eta Kerejeta 1991.

• Rafael Mikoleta (1653), Modo breve de aprender la lengua Vizcayna. Zelaieta 1988.

• Arnaut Oihenarten etimologi zerrenda, 1656, Notitia utriusque Vasconiae. Arg. faks., Eusko Legebiltzarra, Gasteiz, 1992, 45-54.

• Arnaut Oihenart, 1657, "Neurtitz hautaco hiz bekanen adigarria", in Les proverbes basques recueillis par le Sr. D’Oihenart, plus les poesies basques du mesme auteur, arg. faks., RIEV 26 (1929) eta 27 (1930) argitalpeneko separata.

• Jakes Belaren hiztegi galdua (1660-1666): ik. Peillen 1983.

• John Ray eta Francis Willughby (1663-1664): Trask & Coates 2006. Edizioa akatsez eta okerrez betea dago.
• Silvain Pouvreauren hiztegia (c. 1666). Ik. Bilbao (1992), Etxagibel (2008, 2010), Kerejeta (1991), Lakarra (1995) eta Urquijo (1909).

• Dominique Bidegarairen hiztegi galdua (1676): ik. Dubarat 1914.

• 

  Euskara-Islandiera pidginaren glosarioa Reykjavik-en.

  Glossaria duo Vasco-Islandica (XVII. mn.): Deen 1937. Bilbao 1991a.

• Edward Lhwyd (1703), Ashmole eskuizkribua. Urkizu 1983. Zulaika 2009.

• Edward Lhwyd (1707), Archeologia Britannica. Urkizu 1989. Zulaika 2009.

• Joanes Etxeberri Sarakoaren hiztegi galdua (1712 b.l.): ik. Urquijo (1907a: 81-83), Mitxelena (1970: 29-31), Bilbao (1991b: 766-767), Lakarra (1993: 76-88) eta Urgell (2000).

• Pierre Urte (1714), Grammaire cantabrique basque, W. Webster-en arg., Bagnères-de-Bigorre, 1900. Lakarra 1994c (hiztegia, gehi euskara-frantsesa ordenako bihurketa eta barneko indizea).
• Pierre Urte (1715), Dictionarium Latino cantabricum. Urkizu 1989.

• Melchor Oiangurenen Diccionario trilingüe: tagalog-castellano-cántabro galdua (1717 ondokoa): ik. Pérez 1909.

• P. Duhalderen hiztegi galdua (XVIII. ea.?): ik. Lakarra 1992b: 282 eta 1993.

• Manuel Larramendiren etimologi zerrenda (1728), "De las etymologías de las voces castellanas", in De la antigüedad y universalidad del Bascuenze en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas Lenguas, Demonstración previa al Arte que se dará a luz desta Lengua, Salamanca: García de Honorato, 49-105. Jatorrizko argitalpena: Sancho el Sabio Fundazioa, ATV 02790. Argitalpen modernoa (Ediciones Vascas, Bilbo, 1978) ez da fidagarria.

• Martin Harriet (1741), Gramatica escuaraz eta francesez, composatua Francez hitzcunça ikhasi nahi dutenen faboretan, Baiona: Fauvet. Lakarra 1994a (hiztegiak, gehi bihurketa).

1. "Dictionarioa escuaraz eta francesez, çoiñetan hasten baitire hitzçac Escuaratic" (1741: 268-323) (Frantsesez)
2. "Dictionarioa francesez eta Escuaraz" (1741: 324-440) (Frantsesez)

Larramendi, Azkue, Lhande, Lafitte eta Muxika (1745-1965)

• 

  Larramendiren hiztegia (1745)

  Hiztegi Hirukoitza (jatorrizko izenburua, gaztelaniaz: Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, y Latin) Manuel Larramendi idazlearen hiztegia da, Larramendiren hiztegia izenaz ere ezaguna, Donostian (Gipuzkoa) 1745ean argitara emana. Bere garairako, lan erraldoia izan zen, bi liburukitan plazaratua.
• Resurreccion Maria Azkueren Hiztegi hirueleduna (euskara-espainiera-frantsesa). 1905ean argitaratu zuen liburu erraldoi hau. Hiztegi osoa eskura dago PDF bertsioan.
• Iturri nagusia: Azkueren hiztegi hirueleduna, 1905
• 
  Azala
• 
  RM Azkue

• 

  Plazido Muxikaren Diccionario vasco-castellano hiztegiaren bi liburukiak Lasarte-Oriako liburutegian.

  Azkuek berak euskara-gaztelania hiztegi baterako hainbat ohar idatzi zituen.
• Pierre Lhanderen Dictionnaire basque-français (Dialectes Labourdin, Bas-Navarrais et Souletin) - Tome 1 (1926); bere lanik ezagun eta erreferentzialena.
• André Tournierren eta Piarres Lafitteren Lexique français-basque.(1953)
• Erroman Mirena Beraren eta Isaac Lopez Mendizabalen Diccionario castellano-euzkera / Euzkel-erdel-iztegia. (1916)

• Plazido Muxikaren Diccionario castellano-vasco (1965)
• Aranzazu-Oñatiko eta inguruko euskal hiztegia (El vocabulario vasco de Aranzazu-Oñate y zonas colindantes) liburua Kandido Izagirreren ikerketa-lanaren emaitza da. Egilea 1967an hil ostean plazaratu zen nahiz eta erabat osatu ez izan. Argitalpena, Izagirreren omenez, Luis Villasantek paratu zuen 1970an, horretarako sarrera interesgarria eginez. Argitalpena Anuario de Filogia vasca Julio de Urquijo aldizkariak burutu zuen. 1994an Oñatiko Udalak edizio berri bat plazaratu zuen.
• Plazido Muxikaren Diccionario vasco-castellano (1981)

Euskara batuaren garaia (1977tik)

Elhuyar hiztegiak, kontsulta on-line.

Euskara batuaren lehen hiztegi handiak 1977an hasi ziren plazaratzen. Xabier Kintanaren ekarpena oso nabaria izan zen. 1970ean, Gabriel Arestirekin batasunerako oinarrizko hitzak biltzen zituen Batasunaren kutxa izeneko argitalpenean. Gero, oso ezagun eta erabiliak izan ziren hiztegiak atera zituen hurrengo urteetan, gero eta osatuagoak izan ziren, Kintanak berak bakarrik paratuta edo elkarlanean:

• Euskal hiztegi modernoa (1977)
• Hiztegia 80 (1980),
• Hiztegia bi mila (1984),
• Elhuyar hiztegia (1996)

Beste hiztegi batzuk ere sortu ziren 1980ko hamarkadatik aurrera, esaterako,

Euskaltzaindiak sortutako hiztegiak

Euskaltzaindia Arantzazun 1972an. Xabier Kintana behean eskuinekoa.

• 

  Euskaltzaindiaren Hiztegi etimologikoaren aurkezpena

  Euskal Herriko udalen izendegia (1979)
• Euskaltzaindiaren Hiztegia
• Euskara Batuaren eskuliburua
• Euskararen Herri Hizkeren Atlasa

• Hiztegi Batua

• Literatura Terminoen Hiztegia

• Orotariko Euskal Hiztegia

UZEIk sortutako hiztegiak

• Euskalterm. Urtetan egindako hiztegi terminologiko guztiak banku terminologiko batean sartu ziren. Honela, 1986an Euskalterm terminologia-bankua sortu zen bere baitan.
• Atzekoz aurrera: hitz bukaeren hiztegia    1994
• Sinonimoen hiztegia    1999

UZEI hiztegiak UEUren liburutegian Eibarren.

Hauek dira hiztegi terminologiko horietako batzuk:

• Farmazia hiztegia    2002
• Terminologia hiztegia    2002
• Informatika eta internet hiztegia    2001
• Lan harremanen hiztegia    1999
• Banaketa eta kontsumoko hiztegia. 3. Etxetresna elektrikoak    1999
• Arrantza hiztegia    1998
• Banaketa eta kontsumoko hiztegia. 2. Bazarra, ehunkiak, oinetakoak eta drogeria    1997
• Nekazaritza hiztegia    1995

• Banaketa eta kontsumoko hiztegia. 1. Janari edariak    1994
• Informatika hiztegia 1993
• Euskara-irakaslearen eskuliburua    1989
• Laburtzapenen gidaliburua: siglak, ikurrak, laburdurak. Erizpideak eta zerrendak    1988
• Aurrezki-kutxan hiztegia    1987
• Glotodidaktika hiztegia    1987
• Azokan hiztegia    1986
• Jatetxean hiztegia    1986
• Medikuarekin hiztegia    1986
• Udaletxean hiztegia    1986
• Termino estatistikoen hiztegia    1985
• Hizkuntzalaritza/1: hiztegia    1982
• Hizkuntzalaritza/2: hiztegia    1982
• Maileguzko hitzak: ebakera eta idazkera    1982
• Ura eta Lurra    1978

Elhuyarrek sortutako hiztegiak

Hiztegiak

• Elhuyar hiztegiak, kontsulta on-line.
• Androiderako Elhuyar hiztegia app-a
• Elhuyar hiztegia Euskara-gaztelania / Castellano-vasco (1996)
• Elhuyar Ikaslearen Hiztegia

• Dictionnaire Elhuyar hiztegia Euskara-frantsesa / Français-basque
• Elhuyar dictionary hiztegia. Euskara-ingelesa / English-Basque
• Euskara-errusiera / Errusiera-euskara hiztegia Баскскo - Русский / Русскo - Баскский Словарь
• Elhuyar Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa

• Elhuyar Hiztegi Txikia (Elhuyar, 2013, 43.000 sarrera)
• Elhuyar Oinarrizko Hiztegia (Elhuyar, 2013, 36.700 sarrera).
• Eskola Hiztegia (Elhuyar, 2008, 28.100 hiztegi-unitate).

Bostak bat taldeak sortutako hiztegiak

Adorez hiztegi-sorta plazaratu zuen Bostak bat taldeak, horien artean hauek zeudela:

• Sinonimoen hiztegia (1983)
• Euskarazko hiztegia (1986-1990).
• Eskola hiztegia (1991).
• Europa hiztegia (1993).
• 3000 hiztegia (1996).
• Euskal Aditza (hiztegieran antolatua) (2006).
• Hiztegi 5000 (2006, Internet-zerbitzua)

EHUko Euskara Institutuak sortutako hiztegiak

EHUko Euskara Institutuaren babesean sortutako hiztegiak:

• Zehazki hiztegia: Euskara Institutuaren webgunean kontsultagai dago Ibon Sarasolaren Zehazki hiztegia. Adibideak entzun daitezke.
• Hiztegi Batua Euskal Prosan (HBEP): egungo idazleen testuetako hitzak eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua erkatzen ditu.
• Lexikoa Atzo eta Gaur (LAG): historian hitzen erabilerak izan dituen joerak aztertzen ditu.
• Egungo Euskararen Hiztegia (EEH): amaitu gabe dagoen egungo hizkeraren euskara-euskara hiztegia, informazio aldetik osoena.
• Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH): literaturako fitxategia, amaitu gabe dagoena.
• Euskal Hiztegiaren Maiztasun Egitura (EHME): euskal hitzen barneko egituraz informazio zabala ematen du.

Beste hiztegi batzuk

• Euskarazko wikihiztegia
• Erdarakadak (liburua)
• Euskalbar
• Euskara Batuaren eskuliburua
• Gay Hiztegia

• Labayru Hiztegia
• Literatura Terminoen Hiztegia

• Morris hiztegiak

Bibliografia

• Agud, M. & K. Mitxelena (arg.) (1958): N. Landuchio. Dictionarium linguae cantabricae (1562), (ASJU-ren gehigarriak, 1). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
• Iñaki Alegria Loinaz, Xabier Arregi Iparragirre, Olatz Arregi Uriarte, Agustin Arruabarrena Frutos, Xabier Artola Zubillaga, Lore Azkarate Villar, Pili Lizaso Murua, Miel Loinaz Beristain, Montse Maritxalar Anglada, Txelo Ruiz Vazquez, Kepa Sarasola Gabiola, Elena Zubelzu. (1993) Informatika hiztegia. UZEI eta UPV/EHUko Informatika Fakultatea. ISBN 84-7917-322-X

• Arriolabengoa, J. (2008), Euskara Ibarguen-Cachopin kronikan. Testu zaharren ediziorako kontribuzioa, Bilbo: Euskaltzaindia - BBK Fundazioa.

• Bilbao, G. (1991a): ikus Deen 1937.

• Bilbao, G. (1991b): "Larramendiren garaikide bat: zenbait xehetasun Joanes Etxeberri Sarakoaz", ASJU 25:3, 751-768.
• Bilbao, G. (1992): "Pouvreauren hiztegi laukoitza", ASJU 26:2, 341-389.

• Deen, N.G.H. (1937): Glossaria duo Vasco-Islandica, Paris/Amsterdam. G. Bilbaoren itzulpen eta argitalpena, ASJU 1991, 17-106.

• Dubarat, V. (1914): "Le dictionnaire basque et les rudiments du P. Dominique Bidegaray", RIEV 8, 6-16.
• Etxagibel, J. (2008): "Silvain Pouvreauren hiztegiaren iturriak eta testukritikaren metodologia", ASJU 42:2, 69-118.
• Etxagibel, J. (2010): "Silvain Pouvreauren hiztegiaren iturriak eta testukritikaren metodologia II. Voltoire-ren hiztegiak", ASJU 44:2, 221-278.

• Garate, J. (1961): "Juicios y glosario vasco-latino de Buenaventura Vulcanius", Euskera 6, 239-245.

• Gavel, H. (1922): "Un pélerin de Saint-Jacques au Pays Basque a la fin du XVe siècle", GH 2, 382-390, 450-453 eta 579-588.

• Kerejeta, M.J. (1991): "Oihenart Silvain Pouvreauren hiztegian", ASJU 25:3, 865-899.

• Knörr, H. & K. Zuazo (1998): Arabako euskararen lekukoak. Ikerketak eta testuak. El euskara alavés. Estudios y textos, Vitoria-Gasteiz: Eusko Legebiltzarra - Parlamento Vasco, 201-334.

• Lakarra, J.A. (1992): "Larramendirekin aurreko hiztegigintzaren historiaz: aztergai eta gogoeta", in Lakarra (arg.), Manuel de Larramendi. Hirugarren mendeurrena (1690-1990), Andoain: Andoaingo Udala-Euskaltzaindia-Gipuzkoako Foru Aldundia-Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila, 279-312.

• Lakarra, J.A. (1993): XVIII. mendeko hiztegigintzaren etorkiez, Gasteiz: EHUaren tesi argitaragabea.

• Lakarra, J.A., (1994a): "Harrieten Gramatikako hiztegiak (1741)", ASJU 28:1, 1-178.

• Lakarra, J.A. (1994c): "Euskal hiztegigintzaren historiarako: III. Urteren Gramatikako hiztegia", ASJU 28:3, 885-914.
• Lakarra, J.A. (1995): "Pouvreauren hiztegiez eta hiztegigintzaren historiaz", ASJU 29:1, 3-52.

• Lakarra, J.A. (1997): "Hizkuntz eskuliburuen tradizioa Euskal Herrian: I. L’interprect ou Traduction du François, Espagnol & Basque (~1620)", ASJU 31:1, 1-66.

• Lakarra, J.A. (1999): "L’interprect ou traduction du françois, espagnol & basque (~1620): II. Elkarrizketak”, ASJU 33:2, 493-568.

• Mañaricua, A.E. (1970), "Los vascos vistos en dos momentos de su historia", in I Semana Internacional de Antropología Vasca I, Univ. de Deusto, LGEV, 263-303.

• Martínez de Madina, E. (1998): "Landuchioren hiztegi iraulia, euskara-gaztelania", in Knörr & Zuazo (arg.), 335-465.

• Mitxelena, K. (1964): Textos Arcaicos Vascos, Madril: Minotauro.

• Mitxelena, K. (1970): Estudio sobre las fuentes del Diccionario de Azkue, Bilbo: Centro de Estudios Históricos de Vizcaya.

• Peillen, Tx. (1983): "Bela-ko zaldunaren Zuberotar hiztegia, XVIII. mendean", FLV XV, 127-146.

• Pérez, L. (1909): "Los franciscanos en el Extremo Oriente. (Noticias bio-bibliográficas)", RIEV III, 17-23.

• Sarasola, I. (1983): "Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos", ASJU 17, 69-212.

• Trask, R.L. & Coates, R. (2006): "A new early source of Basque: the Willughby glossary of 1664", Transactions of the Philological Society 104:3, 331-393.

• Urgell, B. (2000): Hiztegi Hirukoitza-ren osagaiez, Gasteiz: EHUko tesi argitaragabea.

• Urkizu, P. (1983): "Edward Lhwyd-en hiztegi poliglota (1703)", Euskera 28:2, 387-401.

• Urkizu, P. (1986): "Euskara XVI-XVII. mendeetako zenbait idazle atzerritarrengan", ASJU 20:2, 343-350.

• Urkizu, P. (1989): Pierre d'Urteren hiztegia. Londre 1715, 2 lib., Donostia: Mundaiz.

• Urquijo, J. (1907): Obras vascongadas del doctor labortano Joannes D’Etcheberri (1712) con una introducción y notas por Julio de Urquijo e Ibarra, Paris. Berrarg. faks. RIEV XXVIII, Bilbo, 1976.

• Urquijo, J. (1909): "Las citas del Diccionario de Pouvreau", RIEV III, 504-519.

• Urquijo, J. (1910): “Notes d’Oihenart pour le Vocabulaire de Pouvreau”, RIEV IV, 220-232.

• Videgain, C. (2000), Voltoire [berrargit.] : L’Interprect ou traduction du françois, espagnol & basque (Lyon, 1620), Paue.

• Wolf, H.J. (1996): Las glosas emilianenses, S. Ruhstaller-en gazt. itzulp., Sevilla: Univ. de Sevilla.

• Zelaieta, A. (1988): "Rafael Micoleta Çamudio: Modo breve de aprender la lengua vizcayna", Eusko Ikaskuntza, Hizkuntza eta Literatura 7, 133-214.

• Zulaika, J.M. (2009): "El euskara en la obra de Edward Lhuyd (1660-1709)", Oihenart 24, 237-256.

Ikus, gainera

• Euskarazko hiztegigintza
• Euskarazko entziklopediak
• Testu-corpusak
• Euskalbar

Kanpo estekak

• Urgell, B. (2002), Euskal Lexikografia. Irakaskuntza proiektua, Gasteiz: EHUko argitaragabea. 1. lib. "Sarrera". 2. lib. "Gaiak". 3. lib. "Iturriak"
• Euskara hiztegiak Wikidata-kontsulta. 14 hiztegi bakarrik, osatzeko dago.
• Hiztegia.net Euskara hiztegi elektronikoak: Orokorrak, Sinonimoak, Herriz herri, Entziklopediak, Gaika, Corpusa, Erdarak, eta Softwarea.