Brunei
Brunei,[1] izen ofiziala Bruneiko Estatua, Bakearen Egoitza[1] (malaysieraz: Negara Brunei Darussalam, jawi alfabetoan: نڬارا بروني دارالسلام), Hego-ekialdeko Asiako estatu burujabea da, Borneo uhartearen iparraldeko kostaldean dagoena. Iparraldean Hego Txinako itsasoa du, eta Malaysiako Sarawak estatua gainerakoan (Sarawakek Brunei bitan banatzen du, gainera). 5.765 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2018an 442.400 biztanle zituen.[2] Hiriburua Bandar Seri Begawan da.
| Bruneiko Estatua, Bakearen Egoitza | |||
|---|---|---|---|
| برني دارالسلام Negara Brunei Darussalam | |||
| Ereserkia: Allah Peliharakan Sultan | |||
| Goiburua: Brunei Darussalam "Brunei, bakearen aberria" | |||
| |||
.svg)  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Bandar Seri Begawan 4°55′12″N 114°55′12″E | ||
| Azalera | 5.765,313533 km² | ||
| Punturik altuena | Bukit Pagon (en)  | ||
| Punturik sakonena | Hegoaldeko Txinako itsasoa (0 m) | ||
| Kontinentea | Asia | ||
| Mugakideak | Malaysia | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Estatu unitario, Estatu islamiko eta monarkia absolutu | ||
| Bruneiko sultana | Hassanal Bolkiah | ||
| Bruneiko sultana | Hassanal Bolkiah | ||
| Legebiltzarra | Legislative Council of Brunei (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 428.697 (2017) 10.913 (2013) | ||
| Dentsitatea | 74,36 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 1,75 (2021) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 8.309 (2015) | ||
| Alfabetizazioa | % 96 (2011) | ||
| Bizi-itxaropena | 77,203 (2016) | ||
| Giza garapen indizea | 0,853 (2017) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 12.128.089.001,586 US$ (2017)727.435.041,749 (2016) | ||
| BPG per capita | 28.290 US$ (2017)1.351 (2016) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 33.868.531.407 nazioarteko dolar (2017)1.067.598.952 (2016) | ||
| BPG per capita EAPn | 79.003,425 nazioarteko dolar (2017)1.495,763 (2016) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | −3,2 % (2016) | ||
| Erreserbak | 3.488.124.299 US$ (2017)1.071.374 (2016) | ||
| Inflazioa | −1,6 % (2016) −0,6 (2015) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1984 | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +673 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | BN | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | BRN | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 240 V. 50 Hz.BS 1363 (en) | ||
| Internet domeinua | .bn | ||
| gov.bn… | |||
GeografiaAldatu
Hego-ekialdeko Asiaan dago, Borneo uhartearen iparraldeko itsasbazterrean. Mendebalde, hegoalde eta ekialdetik Malaysiako Sarawak estatuak inguratzen du, eta bitan zatitzen. Iparraldean 161 kilometroko kostaldea du Hego Txinako itsasoaren ertzean. Itsasaldea laua da, eta ekialdea menditsua; mendebaldea zelaia da, muinoalde batzuekin. Bukit Pagon (1.850 metro) da mendirik garaiena. Klima ekuatoriala dago, beroa eta euritsua.[3]
HistoriaAldatu
1984. urtean burujabetasuna lortu zuenez gero, Hassanal Bolkiah sultana izan da Bruneiko estatuburu eta gobernuburua. Errege-familiaren barneko liskarrak eta administrazio publikoan, armadan eta ekonomian atzerritarrek (Britainia Handiak eta Estatu Batuek batez ere) izan duten boterea izan dira azken urteetako historiaren ezaugarri nagusiak. Sultanak ez du onartu liberalizazio politikoa eta oso politika itxia eraman du aurrera, nahiz eta 1993az gero nolabaiteko zabaltzea ekarri zuten aldaketa txikiak izan ziren; harreman diplomatikoak sortu zituen Albania, Bulgaria, Costa Rica eta Myanmarekin; inbertsioak egin zituen Vietnamen eta Txinan; 1993an APEC elkartearen bileran parte hartu zuen (Asia-Ozeano Bareko Elkarte Ekonomikoa) eta GATT hitzarmena sinatu zuen. 1998an, sute handiak izan ziren Borneo uhartean, Indonesiaren lurraldean, eta Bruneiraino iritsitako keak kalte handiak eragin zituen eguneroko bizitzan.
2019an, sultanak zigor kodea erreformatu eta xaria lege islamikoa ezarri zuen. Nazio Batuen Erakundeak eta hainbat eragilek gogor kritikatu zuten neurria.[4]
Gobernua eta administrazioaAldatu
PolitikaAldatu
Sultanerri konstituzionala da (konstituzioa 1959an sartu zen indarrean), eta sultanak du aginpide absolutua; bera da estatuburu eta gobernuburua, eta berak izendatzen ditu kargu politiko eta administratibo gehienak eta, oro har, agindu bidez gobernatzen du herrialdea. 2019an, xaria lege islamikoa ezarri zen.[3]
Banaketa administratiboaAldatu
Lau barruti (daïra) eta 38 azpibarrutitan (mukim) banaturik dago.
| Barrutia | Hiriburua | Biztanleria (2011ko errolda) | Eremua (km2) |
| Belait | Kuala Belait | 60.744 | 2.724 |
| Tutong | Pekan Tutong | 43.852 | 1.166 |
| Brunei-Muara | Bandar Seri Begawan | 279.924 | 571 |
| Temburong | Pekan Bangar | 8.852 | 1.304 |
.png)
DemografiaAldatu
BiztanleriaAldatu
2018an 442.400 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 22,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 16,1, 25-54 urte bitartekoak % 47,2, 55-64 urte bitartekoak % 8,3, eta 65 urtetik gorakoak % 5,9. Bizi itxaropena 77,9 urtekoa da; 75,5 urtekoa gizonezkoena eta 80,4 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[3] Hezkuntza doakoa da maila guztietan, baita bertako zein atzerriko unibertsitateetan ikasketak egiten dituztenentzat ere. Biztanle gehienak hiriburuan bizi dira.
Banaketa etnikoaAldatu
Gizatalde nagusiak malaysiarrak (% 65,7) eta txinatarrak (% 10,3) dira.[3].
HizkuntzakAldatu
Malaysiera (ofiziala), ingelesa (harreman ofizialetarako erabiltzen dena) eta txinera dira hizkuntza nagusiak.
ErlijioaAldatu
Biztanleen % 78,8 musulmanak dira, % 8,7 kristauak, eta % 7,8 budistak (2011ko zenbatespena).[3].
EkonomiaAldatu
1.JPG)
Oro har, aski herrialde aberatsa da, eta Asiako hego-ekialdeko estatuen artean bizi-maila altuena duena. Bertako eta atzerriko enpresen mende dago Bruneiko ekonomia, eta petrolioaren ustiapena da jarduera nagusia (petrolio-ekoizle handietakoa da). Petroliotik eta gas naturaletik ateratzen da barne produktu gordinaren % 65, gutxi gorabehera. Bruneiko sultana, Hassanal Bolkiah, munduko pertsonarik aberatsenetakoa da 2021. urteko sailkapenean; eta errege-etxe eta printzeen azpis-sailkapenean munduko bigarren aberatsena Tailandiako errege Maha Vajiralongkornen atzetik[5].
Dena dela, ekonomia-jarduerak ugaritzeko ahaleginak egiten ari da gobernua, petrolioaren gorabeheren mende baitago bestela herrialdea. Petrolioaren prezioen beherakadaren eta Asiako krisiaren eraginez, esaterako, Bruneiko ekonomiaren hazkundea oso murritza izan zen 1999an. Petrolioaz gainera, garrantzitsua da baso-ustiapena eta nekazaritza.
Turismo sustapena ere egiten da Brunei[6]. Alor horretan Ulu Temburong parke nazionala nabarmentzen da, baso tropikal nahiko birjina gorde dena. Baso gehiago ikus daitezke Perdayan erreserban, eta mangle-basoak ere itsastertzean. Brunei ibaiaren ertzetan uraren gaiean eraikitako herrixkak ere turistiten bisitetarako prestatuta daude.
Bandar Seri Begawan hiriburuan ere badira atrakzio turistikoak, hala nola Omar Ali Saifuddien meskita, laku artifizial batek inguratua, edo Errege-Oparien Museoa.
ErreferentziakAldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
- ↑ a b Brunei. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
- ↑ a b c d e Brunei. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
- ↑ Berasain Tristan, Kristina. Bruneiko sultanak adulterioa eta homosexualitatea harrika hiltzearekin zigortuko ditu. Berria egunkaria, 2019ko apirilak 4, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
- ↑ (Ingelesez) «The world’s 5 richest royals revealed – and none of them are from Europe» South China Morning Post 2021-02-02 (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).
- ↑ (Gaztelaniaz) Planet, Lonely. (2017-03-16). «8 razones para descubrir Brunéi» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).
