Odesa

Odesa; Одеса; Одесса; Одесса
	Ukrainako hiria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Ukraina
Probintzia	Odesako oblasta
Alkatea	Hennadiy Trukhanov (en)
Izen ofiziala	Одеса
Jatorrizko izena	Одеса; Одесса
Posta kodea	65000–65480
Geografia
Koordenatuak	46°30′N 30°42′E / 46.5°N 30.7°E
Azalera	163 km²
Altuera	41
Demografia
Biztanleria	1.010.537 (2022ko urtarrilaren 1a); −5.289 (2021)
Dentsitatea	6.157,7 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1794
Telefono aurrizkia	048
Ordu eremua	UTC+03:00, UTC+02:00 eta Ekialdeko Europako Ordua
Hiri senidetuak	Alexandria, Baltimore, Łódź, Split, Erevan, Yokohama, Varna, Haifa, Klaipėda, Rosh HaAyin (en) , Van, Heraklion, Ratisbona, Genova, Gdańsk, Marseilla, Minsk, Valentzia, Huși (en) , Konstantza, Chisinau, Vancouver, Liverpool, Valparaíso, Oulu, Jidda, Brest, Metropolitan City of Genoa (en) , Larnaca Municipality (en) , Nicosia Municipality (en) , Szeged, Viena, Varsovia, Tbilisi, Tallinn, Qingdao, Pireo, Ningbo, Marrakex, Kalkuta, Istanbul eta Pärnu
Matrikula	BH eta НН / 16
	http://www.odessa.ua

Odesa^[1] (ukraineraz: Оде́са, ɔˈdɛsɑ) ahoskatua; errusieraz: Оде́сса, Odessa, ɐˈdʲesə ahoskatua) Ukrainako hegoaldeko hiria, Odesako oblasteko hiriburua eta Itsaso Beltzeko portu garrantzitsuenetako bat da. Odesako golkoan dago, Dniesterren bokaletik 31 km iparraldera eta Kievetik 443 km hegoaldera^[2]. 2011ko urtarrilaren 1ean 1.009.145 biztanle zituen^[3] (kilometro koadroko 6.191 biztanle), hots, herrialdeko hirugarren hiririk handiena. Hiria lau auzo-administratibotan banatuta dago: Kievsky, Primosky, Suvorovsky eta Malinowsky. Haietako bakoitzak bere administrazioa du, baina eskumen mugatuekin.

Izenaren jatorria aldatu

Izenaren jatorriak baliteke zerikusia izatea antzinako Greziako Odessos zeritzon koloniarekin (III.mendea). Anekdotarako tartea eskaintzen du izenaren jatorriak: greziar koloniarenaz gain, bestelako hipotesiarik ere bada, Katalina II.a Errusiakoak agindua eman omen zuen sortu berriak ziren hiriei izendapen femeninoa ezartzeko, orduko hegoaldeko hiri guztien izenak maskulinoak zirelako ustean: horra eme kutsuko Odesa hori.

Hirugarren etimologia bat frantsesaren eraginaren ildotik dator, hura baitzen errusiar gorteko hizkuntza: assez d’eau (ur nahikoa, /ase'do/ ahoskatua). Atzetik aurrera ahoskatzean, ‘odesa’-ren antzeko soinua sortu omen zen.

Historia aldatu

Antzinako aztarna askok Eki Mediterraneoarekin izan zuten harreman hori baieztatzen dute. Erdi Aroan lurrok erlazio estua izan zuten inguruko zein urrutiko aberri eta estatu-modu askorekin: batez ere Kieveko Rusarekin, Lituaniako Dukerri Handiarekin, Galitziarekin, mongolek euren agindupean izan zuten lurrekin, tartariarrek Krimean eratutako estatuarekin edota inperio turko-otomandarrarekin. XIV. mendean tartariarrek euren baitan hartu zuten Odesa. XV. mendean Khadjivey zeritzon ingurune honi eta 1529an turko-otomandarren agindupean zegoen, Jedisan izentzat zuen herrialde baten barruan. 1787-1792 bitartean errusiar eta turkiarren arteko gerra jazo zen, eta horren ondorioz, 1792ko Jassyko Itunaren harian, Errusia Berriaren zati bihurtu zen lurralde hura. 1795ean Odesa izena ezarri zioten gaurko hiriari.

XIX. mendea aldatu

1819-1858 bitartean Odesa portu frankoa izan zen, eta horrek zekartzan abantaila ekonomikoak agerian geratu ziren. Jatorri askotako biztanleak bertara biltzea eragin zuen: errusiarrak, ukrainarrak, juduak, greziarrak, bulgariarrak, albaniarrak, armeniarrak, italiarrak, frantsesak, alemanak… Hortik hiriko kale-izendegian jatorri horiek sarri islatzea: Frantsuszkiy eta Italianskiy bulebarrak, Grecheskaya (greziar), Evreyskaya (judu), Arnautskaya (albaniar) kaleak. 1823-1824an Aleksandr Puxkin idazlea bertan bizi izan zen eta, haren berbetan, Odesan "Europa usaindu, dastatu ahal duzu. Frantsesa nonahi entzuten da eta eskueran duzu Europako prentsa". XIX. mendean Errusiako laugarren hiri inportanteena zen, Mosku, San Petersburgo eta Varsoviaren ondotik. Hiriko arkitekturak Errusiakoa bainoago, Mediterraneoko Frantziako eta Italiako estiloak ditu aintzatago.

Odesako hazkundea Krimeako Gerrak gerarazi zuen (1853-1858); frantziarren eta ingelesen armadek bonbaz josi zuten. Gerra amaitutakoan, hazteari ekin zion atzera ere, eta 1866an trenak Kiev eta Kharkivekin lotu zituen. Garai hartan hirian juduek zuten garrantzia tamainakoa zen, biztanleriaren % 37 ziren. Haatik, eten barik jazarri zituzten eta euretako askok et askok Palestinara egin zuten ihes, batez ere 1882az geroztik.

XX. mendea aldatu

1905ean Odesako langileen matxinada izan zen. Sergei Eisensteinek istorio hori ardatz hartu zuen bere 1925eko lana filmatzeko: Potemkin korazatua (Bronenosets Potyomkin). Egun Potemkin izenaz ezagunak diren eskailera horietan bertan filmatu zituzten gerora zinemaren historian garrantzi erabatekoa izan zuten irudiak.

1917ko iraultza hasi eta handik hiru urtera Odesa hainbaten kontrolpean izan zen, harik eta Armada Gorriak 1920an hiriaren agintea bereganatu arte. 1921-1922 bitartean goseteak gogor jo zuen hiria. Bigarren Mundu Gerran Errumania eta Alemania hiriaren jabe egin ziren aldian-aldian, eta kalte eta galera handiak jasan zituen. 60.000 pertsona baino gehiago (batik bat juduak) hil edo erbesteratu zituzten. 1944an sobietar armadak askatu zuen.

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak iraun zuen bitartean Odesako kaia merkantzien sartu-irten ekintzetarako leku estrategikoa izan zen. 2000ko urtarrilaren batean, eta 25 urteko balioarekin, portua gune ekonomiko salbuetsia izendatu zuten.

Klima aldatu

Datu klimatikoak (Odesa, 1981–2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.1	18.6	24.1	29.4	33.3	35.6	39.3	38.0	32.4	30.5	26.0	16.3	39.3
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	2.2	2.7	6.6	13.0	19.5	24.0	27.0	26.5	21.0	15.0	8.4	3.7	14.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	-0.5	-0.2	3.5	9.4	15.6	20.0	22.6	22.3	17.2	11.6	5.7	1.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-2.8	-2.6	1.0	6.6	12.1	16.3	18.5	18.2	13.5	8.6	3.2	-1.2	7.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-26.2	-28.0	-16.0	-5.9	0.3	5.2	7.5	7.9	-0.8	-13.3	-14.6	-19.6	-28.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	34	37	32	27	36	49	45	38	43	34	41	35	451
Prezipitazio egunak (≥ )	9	7	10	11	12	13	10	8	9	10	13	10	122
Eguzki orduak	77.5	81.9	124.0	186.0	263.5	291.0	313.1	300.7	240.0	170.5	78.0	55.8	2182
Iturria (1): pogoda.ru,^[4]
Iturria (2): Hong Kong Observatory (eguzki orduak).^[5]

Ekonomia aldatu

Portuak berariazko garrantzia du Odesako ekonomian. Bertatik itsasora bidean doaz aleak, linazia, artilea, egurra, abelburuak eta azukrea batik bat; eta bertara iristen dira kotoia, tabakoa, oihalak, tea, kafea... Industriak ere badu lekua: petrolio findegiak, ontzigintza eta autogintza.