Gazteluberri
Gazteluberri[4][a] (erronkarieraz: Gaztuluberri)[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 67,2 kilometrora. Altuera 638 eta 1423 metro artekoa da, eta 26,34 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 15 biztanle zituen.
Gazteluberri | |||
---|---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
Herriko ikuspegia Obelbarako errepidetik | |||
| |||
Kokapena | |||
Herrialdea | Euskal Herria | ||
Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
Merindadea | Zangoza | ||
Administrazioa | |||
Estatua | Espainia | ||
Erkidegoa | Nafarroa | ||
Barrutia | Agoitz | ||
Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||
Izen ofiziala | Castillonuevo | ||
Alkatea (1979-2023) | Jose Hernandez Aristu (Nafar Herriaren Batasuna) | ||
Posta kodea | 31648 | ||
INE kodea | 31071 | ||
Herritarra | gazteluberritar, gaztuluberritar | ||
Geografia | |||
Koordenatuak | 42°40′40″N 1°02′40″W / 42.677777777778°N 1.0444444444444°W | ||
Azalera | 26,34 km² | ||
Garaiera | 638-1423 metro | ||
Distantzia | 67,2 km (Iruñetik) | ||
Demografia | |||
Biztanleria | 15 (2023: −1) | ||
Dentsitatea | 0,01 bizt/km² | ||
Zahartzea[1] | % 20,63 | ||
Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||
Ekonomia | |||
Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||
Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||
Langabezia[1] | % 0 (2013) | ||
Euskara | |||
Eremua | eremu ez-euskalduna | ||
Euskaldunak[2][3] | % 0,00 (2018: %0) | ||
Datu gehigarriak | |||
Sorrera | XII. mendea (sorrera) 1846. urtea (independentzia) | ||
Webgunea | www.castillonuevo.com |
Biztanleria urria eta nahiko handia duenez, Euskal Herrian biztanle gutxien dituen udalerria da, eta biztanleria-dentsitate txikiena du. Izenak adierazten duen bezala, XII. mendeko herri sortu berria da, gaztelu baten inguruan eraikia. Horregatik herria inklinazio handiko muino batean baino ez dago. Inguruko arkitektura tipikoa da, aldameneko Erromantzatua pareko ibarrekin aldera daitekeena. Komunikazio-bide handietatik isolatuta, Leireko eta Illongo mendilerroen arteko korridore natural batean dago, Zaraitzu (Erromantzatua) eta Ezka (Jazetania) ibaien ibarrak lotzen dituela. Nabaskoze Almiranterrirena izan zen 1859an banandu zen arte.
Bertako biztanleak gazteluberritarrak (erronkarieraz: gaztuluberritarrak) dira.
Izena
aldatuGazteluberri toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Castillonuevo
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Castiello Nuevo
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Castelnuevo (1280)
- Castiel nuevo (1281)
- Castieilo Nueuo (1350)
- Castieyllo Nueuo (1366)
- Castillonuevo (1534)
- Castillonuevo (1802)
- Gazteluberri (1974)
- Gazteluberri (1989)
Etimologia
aldatuGazteluberri herri berantiarra izan zen, gaztelu baten oinetan. Gaztelu hori izan zen herria Castiello Nuevo ("Gaztelu Berri") nafar erromantzez bataiatu zuena, gerora gaztelaniak Castillonuevo bereganatu zuena. Herriaren izena azken hizkuntza horretan transkribatu izan da, Castillonuevo, Castillo Nuevo edo Castillo-Nuevo bezala; lehen forma ohikoena izan da.
Erronkaribartarrek Gaztuluberri deitzen zioten antzina herriari bere hizkuntzan, zeinaren itzulpena literala baita ("Gaztelu Berri"). Euskaltzaindiak ezarri zuen Gazteluberri dela herriaren euskal izena, izen tradizionalaren antzekoa, baina euskara batuaz.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuGazteluberriko armarriak honako blasoi hau du:[6]
« | Hondo urdin batez eta aurrean zilarrezko orein batez osatuta dago. | » |
Bandera
aldatuGazteluberriko banderak Gazteluberriko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
aldatuGazteluberri geografiki Ezka ibaiaren ibarrean barruan dago, baina administratiboki udalerri bat da. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Zaraitzu eta Berari ibarren artean.
Mugakideak
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuZangozako merindadearen ekialdean dago. Herria muino batean dago itsasoaren mailatik 800 bat metrora, eta gorengo puntura ailegatzeko 3,5 metroko zabalerako errepide bat dago.
Klima eta landaredia
aldatuGazteluberriko klima mediterraneoa da oro har. Dena den, hego-mendebaldean, Leiretik iparralderako isurialdean alegia, altuerak eta hezetasunak klima atlantiarraren ezaugarriak agertzea posible egiten dute. Illon mendizerran, klima mediterraneoko landaredia ageri da.
Zuhaitzik ohikoena pinua da, guztira 630 hektarea eta udalerriko basoen azaleraren %73,6. Pinudien atzetik, hariztiak (azaleraren %16,5) eta pagadiak (%5,5) nabarmentzen dira. Zuhaitzen birpopulazioa 35,5 hektareatan bakarrik egin da, eta gehienbat, Austriako pinu larizioak landatu dira.
Estazio meteorologikoak
aldatuGazteluberrin ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Nabaskoze pareko udalerrian, estazio bat dagoen, Nabaskoze kontzejuan, itsasoaren mailatik 615 metrora, Nafarroako Gobernuak 1928n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
Datu klimatikoak (Nabaskoze, 1984-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 24.0 | 26.0 | 29.0 | 34.0 | 40.0 | 40.0 | 41.0 | 38.0 | 31.0 | 25.0 | 23.5 | 41.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.1 | 11.0 | 14.3 | 16.5 | 20.7 | 25.7 | 29.5 | 29.5 | 25.0 | 19.3 | 12.8 | 9.7 | 18.6 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 5.2 | 8.0 | 10.4 | 14.2 | 18.2 | 21.0 | 21.0 | 17.2 | 13.1 | 7.8 | 4.7 | 12.0 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.2 | -0.7 | 1.7 | 4.2 | 7.7 | 10.6 | 12.5 | 12.4 | 9.4 | 6.8 | 2.7 | -0.2 | 5.5 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -16.0 | -13.0 | -14.0 | -5.0 | -4.0 | 0.0 | 5.0 | 3.0 | -1.5 | -5.0 | -10.0 | -15.0 | -16.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 86.3 | 77.7 | 73.8 | 107.9 | 79.2 | 66.0 | 38.9 | 39.8 | 62.1 | 103.0 | 113.0 | 88.4 | 936.1 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 58.0 | 60.0 | 52.0 | 71.5 | 45.0 | 71.5 | 66.0 | 48.0 | 54.0 | 120.0 | 75.0 | 76.0 | 120.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.4 | 10.9 | 10.4 | 13.1 | 12.1 | 7.8 | 5.2 | 5.2 | 7.9 | 10.7 | 12.9 | 12.0 | 120.5 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 2.9 | 1.7 | 0.7 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.9 | 1.8 | 11.0 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] |
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatuGazteluberri gaur egungo herrira XII. mendean desplazatu ziren biztanleak Elesatik, Gazteluberritik 2 kilometrora dagoen herri hustua, aisago defenda zitekeen leku bat topatzeko. Herria, Nafarroako Erresumako ekialdeko muga babesteko orduan eraiki zen gaztelu baten azpian kokatu zuten, hortik izena.
Errege jaurerriko hiribildu gisa, 1280an urtean 40 soldatako petxa globala zor zuen, baina 1427an etxe bakoitzeko 15 dirutan kalkulatzen zen.
Nafarroako Erresuma Fernando Katolikoak konkistatu zuenean XVI. mendean, Nafarroako mugako gaztelu guztiak eraistea agindu zuen, horien artean Gazteluberrikoa. Hori dela eta, herriari izena eman zion gazteluaren aztarnarik ez da geratzen gaur egun.
Nabaskoze Almiranterrikoa izan zen. XIX. mendearen lehen erdira arte, Gazteluberri gobernatzen zuten erregidoreek, eta herrikoek artean aukeratzen ziren, Nabaskoze kontzejua izendatzen zuen almiradioko alkatearekin batera. Gero, 1846an, udalerri independente gisa geratu zen. 1850ean eskola bat zuen, eta haren maisuak urtean 66 gari-lapurreta jasotzen zituen. 1920ko hamarkadan oraindik ere garrantzitsua zen koilara, kaiku eta ezpelezko beste objektu batzuen industria, baita ehungintza eta kobrezko eta burdinazko meategiak ere.
1950eko hamarkadan Gazteluberrik bi eskola zituen, bata neskentzat eta bestea mutilentzat eta 188 biztanle. 1954. urteko uztailaren 29an, telefono-mintzategia zabaldu zen, eta gazteluberriarrek telefonoa ezagutu zuten azkenean, Nafarroako hiriburuan baino 40 urte geroago. Lehen telefono deia herriko apaizak egin zuen.
1960ko hamarkadatik hasita, Iruñeko industrializazioarekin batera, herritar askok herria utzi zuten, eta horrela, biztanleriak %70 egin zuen behera. Biztanle galerarekin batera, eskolek itxi egin zuten, eta gaur egun, ogia eta egunkaria kanpotik etorritako furgoneta bati erosten dizkiote herritarrek. Medikua, Izabako osasunetxetik joaten da, Gazteluberritik 30 kilometrotik.
XXI. mendean, despopulazioa nabaria da. Beheranzko joera egonkortzea lortu bada ere, udalerria oso zifra baxuetan uzten du, edozein aldaketaren aurrean oso kalteberak baitira. Horrela, Gazteluberri udalerria desegiteko eta kontzeju itxurako beste udalerri handiago batean sartzeko aukera (Nabaskoze, arrazoi historikoengatik, edo Erromantzatua, arrazoi geografikoengatik) gero eta ageriago dago, kostu handia eta udal gaiak kudeatzeko langile gutxi daudelako (Udalak pertsona bakarra erabiltzen du: alkatea).
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 15 biztanle zituen Gazteluberrik.[9]
1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
201 | 267 | 224 | 255 | 236 | 202 | 206 | 223 | 234 | 229 | 208 | 188 | 165 | 32 | 21 | 19 | 20 | 16 | 18 |
Ekonomia
aldatuGazteluberri nekazaritza herria da erabat, bazkaleku eta basoek udalerriaren lurren %92 hartzen dute. Gainontzeko %8a lehorreko zereal eta bazkarako erabiltzen da. Abeltzaintzak garrantzia txikia dauka, eta gehienbat, ardien zaintzan oinarritzen da. Urteroko pinuen egur erauzketa 1000 eta 1300 metro kubo ingurukoa da.
Azalera komunala 1592 hektareakoa da (erroldaturiko guztizko azaleraren %58,6), eta horietatik 719 hektarea, baso zurgaia da, 808 hektarea larreak, eta 30 hektarea laborantza lurrak.
Gazteluberritik, Nafarroa ipar-ekialdeko lurretatik Bardeara doan errege abelbidea igarotzen da. Gaur egun artalde eta ahuntz-talde bakarrak geratzen dira, artzain izandako gizon baten jabetzakoa. Urteak aurrera egin ahala, herria hustuz joan den heinean, gutxituz joan da abelburuen kopurua ere.
Politika
aldatuGazteluberriko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Nabaskozeko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak osatzen du. Egungo alkatea Jose Hernandez Aristu da, Nafar Herriaren Batasuna hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
aldatuUdal hauteskundeak
aldatuAlderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
Nafar Herriaren Batasuna | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 |
Herriaren hautesle-elkartea | - | - | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
aldatuHauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
|
Udala
aldatuUdalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
- HELBIDEA: Kale Nagusia, 5
Egungo banaketa
aldatuGazteluberriko Udala alkateak osatzen du, demokratikoki hautatua. Alkatea Jose Hernandez Aristu da, Nafar Herriaren Batasungoa.
Alkateak
aldatu1979tik, Gazteluberrik alkate bakarra zan du:
Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[10] | |
Jose Hernandez Aristu[11] | 1979 | jardunean | Nafar Herriaren Batasuna |
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Gazteluberri ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[12]
Koldo Zuazok, 2010ean, Gazteluberri ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]
Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.
Ondasun nabarmenak
aldatu- San Martin eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza.
- Gazteluberriko gaztelua, XII. mendeko gaztelu zaharra.
Irudiak
aldatu-
Karrika nagusia
-
Viktoria karrika
-
Goialdea
-
Behealdea
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Gazteluberri - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Nabaskozeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Gazteluberri» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ (Gaztelaniaz) Castillonuevo, andrea gurbindo. (2015-05-24). «Nafarroako hauteskundeak 2015 - Hautestontzi bat 17rentzat» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.