Wikipedia

Sanskrito

antzinako indian hizkuntza

Sanskritoa[1] (sanskritoz: संस्कृता वाक्, saṃskṛtā vāk, edo laburtuta संस्कृतम्, saṃskṛtam), hizkuntza indoariar klasiko bat da[2][3][4]. Hegoaldeko Asian sortu zen, bere aurreko hizkuntzak Brontze Aroaren amaieran ipar-mendebaldetik han barreiatu ondoren[5][6]. Sanskritoa hinduismoaren hizkuntza sakratua da, filosofia hindu klasikoaren hizkuntza, eta budismoaren eta jainismoaren testu historikoena. Antzinako eta Erdi Aroko hegoaldeko Asian, lotura-hizkuntza izan zen, eta kultura hindua eta budista Asia hego-ekialdera, Asia ekialdera eta Asia erdialdera Erdi Aroaren hasieran transmititzean, erlijio eta goi-kulturako hizkuntza bihurtu zen, baita eskualde horietako batzuetako elite politikoena ere[7][8]. Ondorioz, sanskritoak eragin iraunkorra izan zuen Asia hegoaldeko, Asia hego-ekialdeko eta Asia ekialdeko hizkuntzetan, batez ere hiztegi formal eta ikasietan[9].

Sanskrito
संस्कृतम् — 𑖭𑖽𑖭𑖿𑖎𑖴𑖝𑖦𑖿
Datu orokorrak
Hiztunak2.212 (1971)
6.106 (1981)
49.736 (1991)
14.135 (2001)
ama-hizkuntza: 26.490 (2011)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
Indo-irandar hizkuntzak
Indoariar hizkuntzak
Old Indo-Aryan (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiaSOV hizkuntza eta hizkuntza fusionatzailea
Modu gramatikalakdesiderative (en) Itzuli, injunctive (en) Itzuli, indikatiboa, agintera eta baldintzazko modua
Genero gramatikalakgenero femeninoa, genero maskulinoa eta genero neutroa
Kasu gramatikalaknominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, bokatiboa, instrumentala, ablatiboa eta lokatiboa
AlfabetoaDevanagaria, Kannada script (en) Itzuli, Vatteluttu (en) Itzuli, Sharada (en) Itzuli, Siddhaṃ (en) Itzuli, Nandinagari (en) Itzuli eta Nāgarī (en) Itzuli
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1sa
ISO 639-2san
ISO 639-3san
Ethnologuesan
Glottologsans1269
Wikipediasa
IETFsa

Sanskritoak, oro har, indoario hizkuntzako hainbat aldaera zahar konnotatzen ditu[10][11]. Horietatik arkaikoena Rig-vedan aurkitutako sanskrito vedikoa da, K.a. 1500 eta 1200 artean konposatutako 1.028 ereserki bilduma, gaur egun Afganistan iparraldea den mendietatik ekialdera (Pakistan iparraldearen barrena eta India ipar-mendebaldera) migratu zuten tribu indoarioak osatutakoa[12][13]. Sanskrito vedikoak azpikontinenteko antzinako hizkuntzekin elkarreragin zuen, berriki aurkitutako landare eta animalien izenak xurgatuz; gainera, antzinako Hizkuntza drabidikoak eragina izan zuten sanskritoaren fonologian eta sintaxian[14]. Sanskritoak, era berean, sanskrito klasikoari modu estuagoan egin diezaioke erreferentzia, forma gramatikal fin eta estandarizatu bat, K.a I. milurtekoaren erdialdean sortu zena eta antzinako gramatiken artean zabalduenean kodetu zena[Oh 1], Pāṇiniren Aṣṭādhyāyīn (zortzi kapitulu)[15]. Sanskritoko dramagilerik handienak, Kālidāsak, sanskrito klasikoan idatzi zuen, eta aritmetika modernoaren oinarriak sanskrito klasikoan deskribatu ziren lehen aldiz[Oh 2]. Hala ere, sanskritoaren bi epopeia nagusiak, Mahābhārata eta Rāmāyana, konposatu ziren Indiako iparraldean K.a 400 eta K.o. 300 urteen artean erabili zen sanskrito epiko izeneko ahozko kontakizun erregistro sorta batean, eta, gutxi gorabehera, sanskrito klasikoaren garaikidea[17]. Hurrengo mendeetan, sanskritoa tradizioari lotuta geratu zen, lehen hizkuntza gisa ikasteari utzi zitzaion, eta, azkenean, hizkuntza bizi gisa garatzeari utzi zitzaion[18].

Rig-vedaren ereserkiak irandar eta greziera hizkuntzen familien poema arkaikoen oso antzekoak dira, hala nola Avesta zaharreko Gathak eta Homeroren Iliada[19]. Rig-veda, ahozko, aparteko konplexutasun memorizazio metodo, zorroztasun eta fideltasunaren bidez[20][21] irakurketa aldaerarik gabeko testu bakar gisa transmititu zenez[22], gorde diren haren sintaxi eta morfologia arkaikoek berebiziko garrantzia dute arbaso komunaren berreraikuntzan, aitzinindoeuropera hizkuntza[19]. Sanskritoak ez du jatorrizko idazkera frogaturik: K.o. I. milurtekoaren ingurutik aurrera, hainbat idazkera brahmikoetan idatzia da, eta, aro modernoan, ohiko devanagarian[Oh 3][23][24].

Sanskritoaren estatusa, funtzioa eta lekua Indiako kultura-ondarean, Indiako Zortzigarren hizkuntza zerrendan daude sartuta Konstituzioan[25][26]. Hala ere, berpizte saiakerak egin arren[27][28], Indian ez dago lehen hizkuntza sanskritoa duen hiztunik[27][29][30]. Indiako hurbileko azkeneko hamar urteetako erroldatan, milaka herritarrek adierazi dute sanskritoa dela beren ama hizkuntza[Oh 4], baina zenbaki horiek hizkuntzaren prestigioarekin bat egiteko nahia adierazten dutela uste da[31][32][27][33]. Sanskritoa gurukula tradizionaletan irakatsi da antzinatik; gaur egun, asko irakasten da Bigarren Hezkuntza mailan. Sanskritoaren unibertsitaterik zaharrena Benares Sanskrito College da, Ekialdeko Indietako Konpainiaren agintaldian sortua, 1791n[34]. Sanskritoa, oraindik ere, oso erabilia da hizkuntza zeremonial eta erritual gisa himno eta kantu hindu eta budistetan.

Ezaugarri historiko, sozial eta kulturalak

aldatu

Historia eta garapena

aldatu

Ez dago ongi jakiterik Indiako iparraldean noiz hasi ziren hizkuntza indoeuroparrak hitz egiten. Normalean, Harappa kultura bezalako lehen erresumak indoeuroparrak ez ziren herriek osatu zituztela uste da. Rig-veda izeneko ereserki sakratuen liburuan, ariarrek utzi zuten aberria deskribatu zuten. K.a. II. milurtekoaren uneren batean, indoeuropar herriak India iparraldean sartu ziren. Hizkuntza indoeuroparretan idatzitako lehen lekukotasunetako bat, Vedak izeneko testuak, sanskrito vedikoan daude. Testu horiek, gutxienez, K.a. I. milurtekoan hedatu ziren Indiako iparraldeko herenean, brahmi izeneko idazkera batean.

 
Sanskritoz idatzitako taulatxoak: Devi-majatmia edo "Devi’ jainkosaren loriak", antzinako idazkera bhujimolean ahur orriaren gainean idatzia (Bihar edo Nepalen, XI. mendea).

Sanskritoa ez da, zehazki, hizkuntza hila, testuinguru jakin batzuetan Indiako hamarnaka mila lagunen ohiko komunikazio-hizkuntza baita. Izan ere, gaur egun India osoko eskola eta etxeetan irakasten, irakurtzen eta idazten dute, bigarren hizkuntza gisa baina. Gainera, brahman batzuek ama hizkuntzatzat hartzen dute. Eguneratutako txostenen arabera, tokiko hizkuntza gisa berbizitzen ari dira Shimoga hiritik gertu dagoen Mattur herrian (Karnatakan).[35] Hala ere, sanskritoz erraz egiten duten pertsona gehienek bigarren hizkuntzatzat dute.

Arkaismoak

aldatu

Sanskritoan, arkaismoak, bereziki sistema kontsonantikoan, antzinako beste hizkuntza batzuekin alderatzen denean antzematen dira, latina, greziera edo baita arkaismo ugari gordetzen dituzten hizkuntza modernoak ere, lituaniera kasu. Hizkuntza horiek guztiek aldaketa fonetiko eta gramatikal nabariak izan badituzte ere, egitura aitzinindoeuropar klasikotik aldendu dutenak, antzekotasun esanguratsuak dituzte. J. P. Malloryk lituaniar esaera zahar bat erabiltzen du (sanskritoz, lituanieraz eta latinez idatzia) dituzten antz handia erakusteko:[36]

Sanskritoz: «Devas adadāt datás, Devas dat dhānās».
Lituanieraz: «Dievas davė dantis, Dievas duos duonos».
Latinez: «Deus dedit dentes, Deus dabit panem».
Euskaraz: «Jainkoak hortzak eman zituen, Jainkoak ogia emango du».

Sailkapena

aldatu
 
Hainbat alfabetotan idatzitako sanskritozko testua: «Shivak jainkoen hizkuntzaz atsegin hartzen dutenak bedeinka bitza» (Kālidāsa)

Sanskritoa, beste indoario hizkuntzak bezala irandar hizkuntzekin hertsiki lotua denez, indo-irandar edo indoario hizkuntzen adartzat jotzen da. Zenbait alderditan, hizkuntza kontserbatzailetzat hartzen da, aitzinindoeuropera berrienaren zenbait ezaugarri bereziki ongi islatzen dituena. Sanskritoa Indiako indo-ariar hizkuntza modernoen aurrekotik hurbil dagoen hizkuntzatzat har daiteke. Kronologikoki, hona hemen sanskritoaren ondorengo beste hizkuntza indo-ariar batzuk: antzinako Indiako prakritoa[37] —Pāli kanonaren hizkuntza—, hindi-urdua, bengalera, nepalera eta Indiako beste eskualde hizkuntza batzuk (horien artean, kaxmirera, marathera, gujaratera, assamera eta punjabera, besteak beste). Europa eta ipar Afrikako ijitoek jatorrian hitz egiten zuten erromaniera ere oso lotuta zegoen aurreko hizkuntzekin.

Denbora luzez, sanskritoa hizkuntza horien jatorria zela pentsatu zuten, baina gaur egungo frogek adierazten dute sanskritoa ez dela hizkuntza indo-ariar modernoen aurrekari zuzena edo ama hizkuntza: aitzitik, adar paralelo batena iradokitzen dute (nolabait esateko, hizkuntza modernoenen «ama-izeba» moduko bat). Hizkuntza moderno gehienak tokiko prakritoaren ondorio bide dira.

Linguistika

aldatu

Fonologia

aldatu

Sanskritoak 36 fonema inguru bereizten ditu. Hala ere, alofonia batzuk daudenez, devanagari alfabetoak 48 soinu bereizten ditu (ez denak oposizio fonologikoan, noski). Hona hemen ordena alfabetiko tradizionala: bokalak, diptongoak, anusvāra eta visarga, oklusiboak (a espartzua) eta sudurkariak (azken bi talde horietan aho-traktuaren atzealdetik aurrealderantz hasita) dira, eta, azkenik, urkariak eta frikariak. IAST sisteman (Transliterazio Sanskritozko Nazioarteko Alfabetoa) idazkeran transkribaturiko soinuak honakoak dira:

a ā i ī u ū ṛ ṝ ḷ ḹ ; e ai o au
ṃ ḥ
k kh g gh ṅ; c ch j jh ñ; ṭ ṭh ḍ ḍh ṇ; t th d dh n; p ph b bh m
y r l v; ś ṣ s h

Beste ordena alfabetiko tradizional bat ere badago, Pāṇini gramatikariaren Shiva-sutra izenekoa.

Bokalak

aldatu

Hona hemen devanagarizko bokal-inbentarioa: lehen zutabean, letra zehatzak, hitzaren hasieran erabiltzeko; bigarrenean, प् (/p/) kontsonantearen marka diakritikoa; hirugarrenean, NAF alfabetoaren araberako ahoskera; eta laugarrenean, IAST sistemara egindako transliterazioa:

Letra प् NAF IAST
अ प /ɐ/ o /ə/ a
आ पा /äː/ ā
इ पि /i/ i
ई पी /iː/ ī
उ पु /u/ u
ऊ पू /uː/ ū
ऋ पृ /ɽ/ ṛ
ॠ पॄ /ɽː/ ṝ
ऌ पॢ /l̪/ ḷ
ॡ पॣ /l̪ː/ ḹ
ए पे /eː/ e
ऐ पै /(aːɪ)/ ai
ओ पो /oː/ o
औ पौ /(aːʊ)/ au

Kontsonanteak

aldatu

Hona hemen sanskritoaren inbentario kontsonantikoa, devanagarizko alfabetoan irudikatua, haren ohiko transkripzioan IAST (Transliterazio Sanskritozko Nazioarteko Alfabetoa), NAFko baliokidearekin batera, Stiehlek emana:

Ezpainkaria
ओष्ठ्य
oṣṭhya 		Horzkaria
दन्त्य
dantya 		Erretroflexua
मूर्धन्य
mūrdhanya 		Sabaikaria
तालव्य
tālavya 		Belarra
कण्ठ्य
kaṇṭhya 		Glotala
Herskaria
स्पर्श
sparśa 		Hasperengabea
अल्पप्राण
alpaprāṇa 		p प [p] b ब [b] t त [t̪] d द [d̪] ṭ ट [ʈ ] ḍ ड [ɖ ] c च [ʨ] j ज [ʥ] k क [k] g ग [ɡ]
Hasperenduna
महाप्राण
mahāprāṇa 		ph फ [pʰ] bh भ [bʱ] th थ [t̪ʰ] dh ध [d̪ʱ] ṭh ठ [ʈʰ] ḍh ढ [ɖʱ] ch छ [ʨʰ] jh झ [ʥʱ] kh ख [kʰ] gh घ [ɡʱ]
Sudurkaria
अनुनासिक
anunāsika 		m म [m] n न [n̪] ṇ ण [ɳ ] (ñ ञ [ ɲ]) ṅ ङ [ŋ]
Erdibokala
अन्तस्थ
antastha 		v व [v] y य [j]
Urkaria
ढ्रव
drava 		l ल [l̪] r र [ɽ]
Frikaria
ऊष्मन्
ūṣman 		s स [s̪] ṣ ष [ʂ] ś श [ɕ] ḥः[x] h ह [ɦ]

Gramatika

aldatu

Sanskritoa, K.a. I. milurtekoko beste indoeuropar hizkuntza batzuk bezala, hizkuntza malgukari eta sintetikoa da, SOV eta preposizioaren oinarrizko ordena duena (nahiz eta postposizio gutxi batzuk egon).

Izenek eta adjektiboek zortzi kasu morfologiko (nominatiboa, bokatiboa, akusatiboa, genitiboa, datiboa, ablatiboa, lokatiboa eta instrumentala), hiru numero gramatikal (singularra, duala eta plurala) eta hiru genero (maskulinoa, femeninoa eta neutroa) bereizten dituzte. Aditzak antzinako grezieraren ia kategoria flexibo berberak ditu.

Maileguak

aldatu

Euskaraz ere, Indiako erlijio eta kulturei lotutako hitz asko sanskritotik hartu ditugu: asana (yoga-posizioa), avatar (ava-tara, ‘jaisten duena’), ayurveda (Indiako tradiziozko medikuntza), bodhisattva, brahman (hinduismoko apaiza), Buda, guru (maisua), karma, mandala, mantra, Nirvana, svastika (su astika, igarpen onekoa), txakra (energia-gune)...

Oharrak

aldatu
  1. ↑ «Lorpen horiek guztiak, ordea, sanskritoaren tradizio linguistikoarekin txikiagotzen dira, Aṣṭhādhyāyī izenez ezagutzen den Pāṇiniren gramatika ospetsuan amaitzen baita. Bere arkitekturaren dotorezia eta zabaltasuna, oraindik ere, ez dago hizkuntzarik gramatika hori gainditu duena, eta asmatutako erabilera eta aipamena estratifikatzeko metodoa, hizkuntza eta metalhizkuntza, eta teorema eta metateorema mendebaldeko filosofiaren aurkikuntza gakoen aurretik dira milurteko»[15]
  2. ↑ «Sanskritoaren gramatika-tradizioa zero nozioaren azken iturria ere bada, zeinak, zenbakien sistema arabiarrean onartu ondoren, erromatar aritmetikaren notazio astunak gainditzeko aukera eman zigun».[16]
  3. ↑ Ondorioz, zantzu sistemiko eta paleografiko sendoak daude Brahmi idazkera prototipo semitiko batetik eratorri zela, eta, batez ere, arrazoi historikoengatik, ziurrenik aramera izango zen. Dena den, arazo horren xehetasunak lantzeko daude, eta, nolanahi ere, nekez izango da inoiz letraz letra eratorpen osoa posible izango; izan ere, brahmi hizkuntza zuzeneko eratorpen bat baino, ustezko semitiko prototipoaren egokitzapen eta birmoldaketa bat izan zitekeen beharbada aurretiko analisi fonetikoaren tradizio indiar baten eraginez. Hala ere, hipotesia semitikoa ez da erabat sendoa aurkikuntza gehiagok irudia zeharo alda dezaketen aukera urruna baztertzeko. Bereziki, Indus Haraneko idazkera protohistorikoarekin nolabaiteko harremana, ziurrenik partziala edo zeharkakoa, ez da guztiz baztertu behar.."Salomon1998-epigraphy-book
  4. ↑ 6.106 indiarrek 1981ean, 49.736k 1991n, 14.135ek 2001ean eta 24.821ek 2011n esan dute beren ama hizkuntza sanskritoa dela..[27]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-23).
  2. ↑ Roger D. Woodard. (2008). The Ancient Languages of Asia and the Americas. Cambridge University Press, 1–2 or. ISBN 978-0-521-68494-1.
    Aipua: «Hizkuntza honen formarik zaharrena, zaharrena dena, sanskritoa, Rigveda izeneko antzinako testu brahmanikoan aurkitutzen da, K.a. 1500. Data horrek sanskritoa indoeuropar familiaren ondo dokumentatutako hiru hizkuntza zaharrenetako bat bihurtzen du -beste biak hitita zaharra eta greko mizenastarra dira- eta, bere agerpen goiztiarrarekin bat, sanskritoa indoeuropar familiako guraso-hizkuntzaren, aintzinindoeuroperaren, berreraikuntzan funtsezkoa izan da.»    .
  3. ↑ (Ingelesez) Bauer, Brigitte L. M.. (2017-05-08). Nominal Apposition in Indo-European: Its Forms and Functions, and its Evolution in Latin-Romance. Walter de Gruyter GmbH & Co KG ISBN 978-3-11-046175-6. (Noiz kontsultatua: 2025-04-24).
  4. ↑ (Ingelesez) Ramat, Anna Giacalone; Ramat, Paolo. (2015-04-29). The Indo-European Languages. Routledge ISBN 978-1-134-92187-4. (Noiz kontsultatua: 2025-04-24).
  5. ↑ Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day. Oxford University Press. pp. 14–15. ISBN 978-0-19-882905-8. Indus haraneko zibilizazioaren hondamendia "ariarren inbasio" baten ondorioz izan zenik uste ez den arren, bai uste da, garai berean, gutxi gorabehera, edo agian mende batzuk geroago, indoariar hiztunak eta eragin berriak ipar-mendebaldetik azpikontinentean sartzen hasi zirela. Froga zehatzak falta dira. Hala ere, azkenean sanskritoa deituko zen hizkuntzaren aurreko bat ipar-mendebaldean sartu zen ziurrenik duela 3.900 eta 3.000 urte bitartean. Hizkuntza hori, orduan, Iran ekialdean hitz egiten zen batekin erlazionatuta zegoen; eta bi hizkuntzak indoeuropar hizkuntza-familiakoak ziren.
  6. ↑ Pinkney, Andrea Marion (2014). "Revealing the Vedas in 'Hinduism': Foundations and issues of interpretation of religions in South Asian Hindu traditions". In Bryan S. Turner; Oscar Salemink (eds.). Routledge Handbook of Religions in Asia. Routledge. pp. 38–. ISBN 978-1-317-63646-5. Asko Parpolaren ustez, zibilizazio protoindoariarrak bi kanpo migrazio-uhinen eragina izan zuen. Lehen taldea Ural hegoaldean sortu zen (K.a. 2100. urtea) eta Bactria-Margiana Multzo Arkeologikoko herriekin nahastu zen; talde hori, gero, Hego Asiara joan zen, eta K.a. 1900 inguruan iritsi zen. Bigarren olatua K.a. 1750 inguruan iritsi zen Hego Asiako iparraldera eta lehen iritsitako taldearekin nahastu zen, Mitanni ariarrak sortuz (K.a. 1500 inguru); horiek izan ziren Ṛgvedako herrien aitzindariak. Michael Witzelek gutxi gorabeherako kronologia bat esleitu die vediko hizkuntzen estratuei, argudiatuz Ṛgvedaren hizkuntza Burdin Aroaren hasieran aldatu zela Hego Asian, Ipar-mendebaldean (Punjab) K.a. 1000 inguruan hasi zena. Ebidentzia filologiko konparatiboan oinarrituta, Witzelek zibilizazio Vedikoaren bost etapako aldizkakotasuna iradoki du, Ṛgvedatik hasita. Barne-frogak oinarritzat hartuta, Ṛgveda Brontze Aroko berantiarreko testu gisa datatua dago, bizileku mugatuak dituzten artzain migratzaileek osatutakoa, ziurrenik Punjab eskualdean K.a. 1350 eta 1150 artean.
  7. ↑ (Michael C. Howard 2012, 21 orr. )
  8. ↑ Pollock, Sheldon. (2006). =The Language of the Gods in the World of Men: Sanskrit, Culture, and Power in Premodern India. University of California Press, 14 or. ISBN 978-0-520-24500-6.
    Aipua: «Behin sanskritoa erlijio-ingurunetik atera zenean... nagusien eliteek beren boterea adierazteko bitarteko bakarra bihurtu zen... Sanskritoak ziurrenik ez zuen inoiz kosmopolian eguneroko komunikazio-bide gisa funtzionatu, ez Hego Asian bertan, eta are gutxiago Asiako Hego-ekialdean... Sanskritoak egin zuen lana... politikaren ospakizun modu bat ospatzera zuzendu zen batez ere... politikaren ospakizun gisa.»    .
  9. ↑ Burrow 1973, 62–64 orr. .
  10. ↑ Cardona, George; Luraghi, Silvia (2018). "Sanskrit". In Bernard Comrie (ed.). The World's Major Languages. Taylor & Francis. pp. 497–. ISBN 978-1-317-29049-0. Sanskritoa (samskrita- 'apainduta, araztua') indo-ariar zaharraren hainbat barietate aipatzen ditu, zeinen forma arkaikoenak testu Vedikoetan aurkitzen diren: Rigveda (Ṛgveda), Yajurveda, Sāmveda, Atharvaveda, hainbat adarrekin.
  11. ↑ Alfred C. Woolner (1986). Introduction to Prakrit. Motilal Banarsidass. pp. 3–4. ISBN 978-81-208-0189-9. Sanskritoan hizkuntza vedikoa eta India zaharreko garaiko dialekto guztiak sartzen baditugu, orduan, egia da Prakrits guztiak sanskritotik eratorritakoak direla esatea. Bestalde, sanskritoa Panini-Patanjali hizkuntza edo sanskrito klasikoa zorrotzago erabiltzen bada, orduan, gezurra da edozein prakrit sanskritotik eratorritakoa denik esatea, Sauraseni, Midland Prakrit, sanskrito klasikoa nagusiki oinarritzen zen Madhyadesako indiar zaharretik eratorritakoa izan ezik.
  12. ↑ Lowe, John J. (2015). Participles in Rigvedic Sanskrit: The syntax and semantics of adjectival verb forms. Oxford University Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-19-100505-3. 1.028 ereserkik (suktak) osatzen dute, oso landutako konposizio poetikoz, jatorrian errituetan errezitatzeko eta indoariar jainkoen deialdirako eta harekin komunikatzeko pentsatuak. Iritzi jakintsu modernoek, neurri handi batean, ados daude ereserki hauek K.a. 1500 eta K.a. 1200 inguruan sortu zirela, indoariar tribuek gaur Afganistango iparraldea den mendietatik Punjabetik India iparraldera ekialderantz egindako migrazio garaian.
  13. ↑ Witzel, Michael (2006). "Early Loan Words in Western Central Asia: Indicators of Substrate Populations, Migrations, and Trade Relations". In Victor H. Mair (ed.). Contact And Exchange in the Ancient World. University of Hawaii Press. pp. 158–190, 160. ISBN 978-0-8248-2884-4. Vedak (gutxi gorabehera 1500-1200 eta K.a. 500 artean) osatu ziren gaur egungo Afganistango, Pakistango iparraldean eta Indiako iparraldean. Eskura dugun testurik zaharrena Rgveda (RV) da; indoariar arkaikoz (sanskrito vedikoz) osatuta dago..
  14. ↑ Shulman, David (2016). Tamil. Harvard University Press. pp. 17–19. ISBN 978-0-674-97465-4. (17. or.) Era berean, flora eta faunarekin, aleekin, lekaleekin eta espeziekin lotutako beste elementu ugari aurkitzen ditugu, hau da, historiaurreko edo historia goiztiar Indiako hizkuntza-ingurunetik sanskritoan sartuko zirela espero genezakeen hitzak. ... (18. or.) Hizkuntza dravidikoak, zalantzarik gabe, hasiera-hasieratik eragin zuen sanskritoaren fonologian eta sintaxian ... (19. or.) Vedic sanskritoa, oso antzinatik, hizkuntza drabidikoen hiztunekin harremanetan egon zen, eta bi hizkuntz familiek elkarren artean eragin handia izan zuten.
  15. ↑ a b (Ingelesez) Evans, Nicholas. (2009-05-04). Dying Words: Endangered Languages and What They Have to Tell Us. John Wiley & Sons ISBN 978-0-631-23305-3. (Noiz kontsultatua: 2025-04-24).
  16. ↑ Glenn Van Brummelen. (2014). «Arithmetic» in Thomas F. Glick Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia. Routledge, 46–48 or. ISBN 978-1-135-45932-1.
    Aipua: «Antzinako herentziatik Pizkundeari igarotako aberastasunera aritmetikaren hazkuntzaren istorioa dramatikoa da eta hainbat kulturetatik igarotzen da. Lorpen berritzaileena posizio-zenbaki sistema baten bilakaera izan zen, non zenbaki baten barruan zifra baten posizioak bere balioa zehazten baitu hamarreko potentziaren arabera (normalean). (adibidez, 3.285ean, "2" ehunka aipatzen da). Zatiki hamartarrak barne hartzeko zabaltzeak eta hark onartutako prozedurek kalkulatzen zuten guztien gaitasunak eraldatu zituzten, ordenagailu elektronikoaren asmakizun modernoaren pareko efektuarekin. Gutxi gorabehera, hau Indian hasi zen, Islamera transmititu zen, eta gero mendebaldeko latinera»    .
  17. ↑ Lowe, John J.. (2017). Transitive Nouns and Adjectives: Evidence from Early Indo-Aryan. Oxford University Press, 58 or. ISBN 978-0-19-879357-1.
    Aipua: «"Sanskrito epikoa" terminoak bi sanskrito epopeia handien hizkuntzari egiten dio erreferentzia, Mahābhārata eta Rāmāyaṇa. ... Litekeena da, beraz, iturri vedikoetan aurkitutako epiko-itxurako elementuak eta ditugun bi epopeiak zuzenean erlazionatuta ez egotea, baina biak iturri beretik atera izana, aldi vedikoaren aurretik, osoan eta ondoren existitzen zen ipuinen ahozko tradizioa.»    .
  18. ↑ Lowe, John J.. (2017). Transitive Nouns and Adjectives: Evidence from Early Indo-Aryan. Oxford University Press, 53 or. ISBN 978-0-19-879357-1.
    Aipua: «Etengabeko hizkuntza-aldaketaren aurrean sanskritoaren ulermena eta ezagutza gorde nahiak, tradizio gramatikal indigena baten garapena bultzatu zuen, zeina Pāṇini gramatikariari egotzitako Aṣṭādhyāyī osaeran amaitu zen, beranduenez K.a. IV. mendearen hasieran. Hurrengo mendeetan, sanskritoa berezko hizkuntza gisa ikastea utzi zen, eta, azkenean, hizkuntza bizidun giza garatzeari utzi zion, gero eta finkatuago geratuz tradizio gramatikalaren aginduen arabera.»    .
  19. ↑ a b Lowe, John J.. (2015). Participles in Rigvedic Sanskrit: The Syntax and Semantics of Adjectival Verb Forms. Oxford University Press, 2– or. ISBN 978-0-19-100505-3.
    Aipua: «Ezin da gutxietsi Rigvedaren garrantzia lehen hizkuntzalaritza historiko indoariarren azterketarako. ... hizkuntza da ... nabarmenki erlazionatutako hizkuntz familietako testu poetiko arkaikoenen antzekoa, antzinako Gatha avestarrak eta Homeroren Iliada eta Odisea, hurrenez hurren, Irango eta Greziar hizkuntz familien lehen ordezkari poetikoak. Gainera, bere kontserbatzeko moduak, 3.000 urtez ereserkiak ia aldaketarik gabe gorde dituen ahozko transmisio sistema baten bidez, K.a. bigarren milurteko Indiako iparraldeko indoariar hizkuntzaren lekuko oso fidagarria bihurtzen du. Protoindoeuropararen berreraikuntzarako duen garrantzia, bereziki gordetzen dituen morfologia eta sintaxi arkaikoari dagokionez, ... handia da. Indo-ariar zaharraren, indo-iranieraren edo aintzinindoeuropera inguruko edozein ikerketa linguistikoak ezin du saihestu Rigvedaren frogak berebiziko garrantzitzat hartzea.»    .
  20. ↑ Staal 1986.
  21. ↑ Filliozat 2004, 360–375 orr. .
  22. ↑ Filliozat 2004, 139 orr. .
  23. ↑ Jain, Dhanesh (2007). "Sociolinguistics of the Indo-Aryan languages". In George Cardona; Dhanesh Jain (eds.). The Indo-Aryan Languages. Routledge. pp. 47–66, 51. ISBN 978-1-135-79711-9. Indoariarren historian, idazkera geroagoko garapena izan zen, eta haren ezartzea motela izan da garai modernoetan ere. Lehenengo idatzizko hitza K.a. hirugarren mendeko Asokan inskripzioen bidez datorkigu. Jatorriz, Brahmi Prakrit (MIA) idazteko erabiltzen zen; sanskritorako (OIA) lau mende geroago baino ez zen erabili (Masika 1991: 135). Budisten eta jainisten testuen MIA tradizioek OIA brahminiko tradizioak baino errespetua handiagoa erakusten diote idatziari, nahiz eta indoariar zaharren esku zegoen idazketa.
  24. ↑ Salomon, Richard (2007). "The Writing Systems of the Indo-Aryan Languages". In George Cardona; Dhanesh Jain (eds.). The Indo-Aryan Languages. Routledge. pp. 67–102. ISBN 978-1-135-79711-9. Erabilera modernoan sanskritoa nagariz idatzi edo inprimatu ohi den arren, teorian, brahmi-an oinarritutako idazkera nagusietako edozeinen bidez irudika daiteke, eta, praktikan, askotan hala da. Horrela, gujaratera, bengalera eta odia gisako idazkerak, baita hegoaldeko Indiako idazkera nagusiak ere, tradizionalki erabiltzen dira, eta sarritan erabiltzen dira beren lurralde sanskritoa idazteko. Sanskritoa, beste era batera esanda, ez dago berez inongo idazkera jakin bati lotuta, nahiz eta nagarirekin lotura historiko berezia duen.
  25. ↑ Gazzola, Michele; Wickström, Bengt-Arne. (2016). The Economics of Language Policy. MIT Press, 469– or. ISBN 978-0-262-03470-8.
    Aipua: «Zortzigarren Programak Indiako hizkuntza nazionalak eskualdeko hizkuntza nagusiak eta beste batzuk barne hartzen ditu, hala nola sanskritoa eta urdua, Indiako kultura-ondarea laguntzen dutenak. ... 1949an Konstituzioa onartu zen garaiko Zortzigarren Zerrebdako hamalau hizkuntzen jatorrizko zerrenda hogeita bi izatera iritsi da.»    .
  26. ↑ Groff, Cynthia. (2017). The Ecology of Language in Multilingual India: Voices of Women and Educators in the Himalayan Foothills. Palgrave Macmillan UK, 58– or. ISBN 978-1-137-51961-0.
    Aipua: «As Mahapatrak dio: "Oro har, uste da Zortzigarren Zerrendaren garrantzia handia aberasteko forma, estilo eta esamolde egokiak marrazteko bideratzen den hizkuntzen zerrenda eskaintzean datza." ... Dena den, Konstituzioan aitortua izateak garrantzi handia izan du hizkuntza baten estatus eta eginkizunetarako.»    .
  27. ↑ a b c d Sreevastan, Ajai. (2014-08-10). Where are the Sanskrit speakers?. Chennai jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2021-12-24) (Noiz kontsultatua: 2020-10-11)
    Aipua: «Sanskritoa da, halaber, gorabehera handiak erakusten dituen hizkuntza programatu bakarra: 1981ean 6.106 hiztunetik 1991n 49.736ra igo zen, eta 2001ean 14.135;hiztunera jaitsi zen nabarmen. "Gorabehera hori ez da nahitaez errolda-metodoaren akats bat. Jendeak maiz aldatzen ditu hizkuntza-leialtasunak berehalako giro politikoaren arabera", dio Ganesh Devy Indiako People's Linguistic Surveyko irakasleak. ... Pertsona batzuek "fikzioz" adierazten dutenez sanskritoa ama-hizkuntzatzat bere prestigio handia eta Konstituzio-agindua dela eta, Erroldak jada inoren benetako ama-hizkuntza ez den antzinako hizkuntza baten oroitzapen iraunkorra jasotzen du, dio B. Mallikarjun-ek Hizkuntza Klasikorako Zentroko. Hori dela eta, zenbakiak aldatu egiten dira errolda bakoitzean. ... "Sanskritoak eragina du presentziarik gabe", dio Devyk. "Denok sentitzen dugu herrialdeko txokoren batean sanskritoa hitz egiten dela". Baina baita Karnatakako Mattur-en ere, askotan Indiako sanskritoko herrixka deitzen zaiona, gutxi batzuk baino ez zuten adierazi sanskritoa ama-hizkuntzatzat.»    .
  28. ↑ Indian village where people speak in Sanskrit. 2014-12-22 (Noiz kontsultatua: 2020-09-30).
  29. ↑ Ruppel, A. M. (2017). The Cambridge Introduction to Sanskrit. Cambridge University Press. p. 2. ISBN 978-1-107-08828-3. Antzinako (edo hildako) hizkuntzaren azterketak erronka nagusi bati aurre egin behar dio: antzinako hizkuntzek ez dute eguneroko hizkera sinplearen adibideak eman diezagukeen jatorrizko hiztunik.
  30. ↑ Annamalai, E.. (2008). «Contexts of multilingualism» in Braj B. Kachru Language in South Asia. Cambridge University Press, 223– or. ISBN 978-1-139-46550-2.
    Aipua: «Migratutako hizkuntza batzuk ... hala nola, sanskritoa eta ingelesa, batez ere bigarren hizkuntza gisa geratu ziren, nahiz eta bertako hiztunak galdu ziren. Jatorrizko hizkuntza batzuk, hala nola Indus haraneko hizkuntza, hiztunekin galdu ziren, eta hizkuntza komunitate batzuek beren hizkuntza migratzaileen hizkuntza batera edo bestera aldatu zuten..»    .
  31. ↑ McCartney, Patrick. (2020-05-10). Searching for Sanskrit Speakers in the Indian Census. (Noiz kontsultatua: 2020-11-24). Aipua: "Datu hauek esaten digutena da oso zaila dela sinestea Jhiri "herri sanskritoa" dela, non guztiek ama-hizkuntza mailan sanskritoa ongi hitz egiten duten. Nekazari masen lingua franca sanskritoa izatea ere zaila da onartzea, L1, L2 eta L3 sanskritoko gehienak hiriguneei lotuta daudenean. Hindi inguruan sanskritoaren nagusitasunak, gainera, gainerako herrialdeetan berdin hedatzen ez den afektu kultural/geografiko jakin bat erakusten du. Horrez gain, hindia eta ingelesa multzokatzeak, ahal den aldaera gehienetan, klaseko elementu jakin bat tartean dagoela iradokitzen du. Funtsean, sanskritoaren hiztun gisa identifikatzen diren pertsonak hiritarrak eta heziak direla dirudi, eta horrek esan nahi du, beharbada, sanskritoarekiko afiliazioa nolabait indiar, hindu ez bada, nazionalismoarekin nolabait erlazionatuta dagoela."
  32. ↑ McCartney, Patrick. (2020-05-11). The Myth of 'Sanskrit Villages' and the Realm of Soft Power. (Noiz kontsultatua: 2020-11-24). Aipua: "Demagun azken hamarkadan Uttarakhand estatuan garatu den fedean oinarritutako garapen narrazio honen adibidea. 2010ean, sanskritoa estatuko bigarren hizkuntza ofiziala bihurtu zen. ... Berriki, politika eguneratu batek hizkuntza-aldaketaren goitik beherako inposizio hori areagotu du, sanskritorantz. Politika berriak sanskritoko herrixka bat sortzea du helburu Uttarakhandeko "eremu" (zatiketa administratiboa) guztietan. Uttarakhand estatuak bi dibisio, 13 barruti, 79 azpibarruti eta 97 eremu ditu. ... Ia ez dago sanskritoko herririk Uttarakhanden eremu batean ere. Bitxia da, estatuko biztanleriaren % 70 landa eremuetan bizi den arren, 2011ko erroldan itzuli diren 246 L1-sanskritoko tokenen % 100 hirigunekoak direla. Uttarakhanden ez dago L1-sanskrito hiztun gisa identifikatzen den lekukorik."
  33. ↑ Distribution of the 22 Scheduled Languages – India / States / Union Territories – Sanskrit. Census of India, 2011, 30 or. (Noiz kontsultatua: 2020-10-04).
  34. ↑ Seth 2007, 171– orr. .
  35. ↑ TimesOfIndia.IndiaTimes.com (Ingelesez)
  36. ↑ Mallory, J. P.. (1992). «In Search of the Indo-Europeans / Language, Archaeology and Myth» Praehistorische Zeitschrift (Walter de Gruyter GmbH) 67 (1)  doi:10.1515/pz-1992-0118. ISSN 1613-0804..
  37. ↑ Woolner, Alfred C.. (1986). Introduction to Prakrit. Motilal Banarsidass, 6 or. ISBN 978-81-208-0189-9..

Bibliografia

aldatu

Irakurgai gehiago

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanskrito&oldid=10267441"(e)tik eskuratuta