Kemal Atatürk
Kemal Atatürk[1][2] (Mustafa Kemal Paşa 1921 arte, Gazi Mustafa Kemal 1921etik 1934ra arte eta, Kamâl Atatürk[3][4] 1935etik 1937ra arte eta, Tesalonika, gaurko Grezia, 1881 – Istanbul, 1938ko azaroaren 10), turkiar militar, politikaria, eta 1923-1938 bitartean, Turkiako lehen presidentea izan zen. Turkia modernoaren aitatzat, eta hainbat erreformaren bultzatzailetzat hartzen dute. Mustafa Kemal Galipoliko guduan turkiarren garaipena ahalbidetu zuen izen handiko jeneral gisa bihurtu zen ospetsu. Urte batzuk geroago, 1918 eta 1923 artean, Otomandar Inperioaren porrotaren eta Konstantinoplaren okupazioa Entententearen eskutik eta Otomandar Inperioaren partizioaren ondoren, Mustafa Kemal Turkiako Mugimendu Nazionalaren buru izan zen, Turkiako Independentzia Gerra edo Kurtuluş Savaşı —Askapen gerra— ekarriko zuena. Bere kanpaina militar distiratsuek herrialdea askatu, eta Turkiako Errepublika ezarri zuten. Errepublikako lehen presidente gisa, Mustafa Kemalek irismen handiko hainbat erreforma inposatu zituen estatu moderno, demokratiko eta laiko bat sortzeko[5].
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=logo}
Atatürk, eskuarki izengoiti edo izenburutzat hartua, Mustafa Kemali eman zitzaion abizen berria izan zen 1934ko Abizenei buruzko Legearen ondorioz —aurretik, biztanleriak ez zuen abizenik, eta jendea jatorriagatik edo lanagatik bakarrik ezagutzen zen—. Legea, Turkiako Batzar Nazionalak onartua (Türkiye Büyük Millet Meclisi), aho batez, «Atatürk» abizena eman zion («aita» edo «arbaso» turkiar esan nahi duena) 1934ko azaroaren 24an.
Biografia
aldatu
Ali Riminza ojarraiklu Mustafa jaiotzez (Mustafa, Ali Rızaren semea), Salonikan sortu zen, gaur egun Grezian; turkieraz, Otomandar Inperioaren mendean, Selânik izenez ezagutzen zen. Umeari, garai hartako turkiar ohiturari jarraituz[5], Mustafa izen soila eman zitzaion. Aita, Ali Rıza Efendi, aduanako ofiziala, Mustafa haurra zela hil zen; ama, berriz, Zübeyde Hanım zen. Bere bigarren izenaren jatorria, Kemal (perfekzioa edo heldutasuna esan nahi duena), ez dago argi. Afet İnan-i jarraituz gero, Üsküplü Mustafa Efendi kapitainak (haren matematikako irakasleak) ezarri zion izena «zuen gaitasun eta heldutasuna miretsiz», baina, Ali Fuat Cebesoy-ri jarraituz gero, irakasleak izena eman zion Mustafaren izen bera zuen beste ikasle batengandik bereizteko. Bestalde, Andrew Mango biografoaren arabera, Mustafak bere kabuz aukeratu zuen izena Namimink Kemal poeta nazionalistaren omenez. Bere bizitzako lorpenen oroimenez, bere jaiotetxea turkiar kontsulatua eta museoa da gaur egun.
Ibilbidearen hastapenak
aldatuLehen hezkuntzan, Šemsi Efendiren eskolara joan zen, Salonikan metodo berriarekin irakasten zuen lehen eskola pribatua, baina, aita hil zitzaionean, eskola utzi behar izan zuen. Mustafa eta ama osabaren etxera joan ziren bizitzera, landara. Amak hazi zuen, eta horrela bizi izan ziren denboraldi batez. Mustafa Kemalek etxaldean egiten zuen lan, baina ama bere heziketaz kezkatzen hasi zen, eta, azkenean, Mustafa Salonikara bidaltzea erabaki zuen, amaren arreba zen izeba batekin.
Lizeo militar batean egin zuen bigarren mailako eskolaren zati bat, non Kemal (Perfektua) goitizena jaso zuen matematikako irakaslearen eskutik, bere distiraren aitorpen gisa. Mustafa Kemal 1895ean sartu zen Monastirreko (gaur egun Bitola, Ipar Mazedonia) Akademia Militarrean (Askeri Idadi), eta bere zuzentasun, lan eta anbizio handiagatik nabarmendu zen. Gertaeren ikuspegi orokor instintiboa zuen, zehaztasunez baloratzen zekiena eta arazoei era erradikalean aurre egiten zekiena. Era berean, bere lankideen artean gailendu zen gertaerei buruz egiten zituen komentario argi eta errealistei esker.
Monastirren ikasten ari zela, 1897ko Turkia-Grezia gerrak aurrera zirauen. Otomandar Inperioaren mende egondako gutxiengoak biltzen zituzten estatu independenteen sorrerak sentimendu patriotikoak piztu zituen lehen aldiz Inperioko gazte militarrengan, eta horien artean Mustafa Kemal zegoen. Hark, Otomandar Inperioaren ezegonkortasunaren aurrean, sutsuki parte hartu zuen behin betiko mugak izango zituen aberriaren sorrerari buruzko eztabaidetan, eta arazo nazionalez interesatu zen.
Eskola Militarreko ikasketak arrakastaz amaitu ondoren, Mustafa Kemal Istanbulera joan zen, eta Akademia Militarreko infanteriako (Harbiye edo Harp Okulu) klasean sartu zen 1899ko martxoaren 13an. Abdulhamid sultanaren administrazio monarkikoaren pean adierazpen askatasunik ez zegoenez, bilera klandestinoak antolatu zituen bere kideekin Otomandar Inperioa murgilduta zegoen egoera politiko larriari konponbidea aurkitzeko irtenbideak eztabaidatzeko. Gainera, akademia militarraren diziplina zorrotza gorabehera, non eztabaida politikoak erabat debekatuak zeuden, egunkari klandestino bat argitaratu zuen akademiako ikasleentzat, herrialdeko arazoez jabetu zitezen. 1905eko urtarrilaren 11n amaitu zuen bere prestakuntza militarra Estatu Nagusiko kapitain graduarekin, aldi berean, isilpeko bilerekin jarraitzen zuelarik. Haietako bat salatua eta bertan behera utzia izan zen, eta, ondorioz, Mustafa Kemal Istanbuletik urrundu, eta Damaskoko V. armadara bidali zuten.
_Beirut,_Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk_with_L%C3%BCtfi_M%C3%BCfit_%C3%96zde%C5%9F.jpg)
Behin Damaskon, 1906an, Mustafa Kemalek elkarte sekretu bat sortu zuen, Vatan ve Hürriyet (Aberria eta Askatasuna), medikuntzako ikasle batekin eta bere lagun min batekin lankidetzan. Otomandar erregimenaren aurkako eragile bihurtu zen. Iraultza eragitea zuen helburu bakarra. Nahiz eta gidalerroak ez zeuden argi tratatuak eta zehaztuak, Mustafa Kemal gazteak inperioaren kontrako nazioaren ideia argia zuen. Alde horretatik, Frantziako Iraultzaren ekarpenez baliatzen jakin zuen. Garai hartan atzerritar asko zegoen Damaskon, baina bere ideia iraultzaileak partekatzeko gutxi, berak bilatzen zuena haiek hedatzeko lur egokia zenean.
Ideia horiek Mazedonian zabaltzeko, Mustafa Kemal, klandestinoki, Damaskotik Salonikara joan zen, non bere lagun ohiekin Vatan ve Hürriyet batzordeko bigarren atala osatu zuen. 1907an Damaskora itzuli ondoren, Salonikako III. Armadaren Estatu Nagusira bidali zuten. Bertan, Mustafa Kemal bere kide ohiekin elkartu zen, bai Vatan ve Hürriyet elkartean, bai Ittihat ve Terakki Partisi-n (Batasunaren eta Aurrerapenaren Batzordea, Turkiar Gazteak izenez ere ezagutua) kidetuta. Horien ideia iraultzaileak eta bereak bat ez etorri arren, afiliatu egin zen.
1908ko uztailaren 23an, Batzordeak iraultza sustatu zuen monarkia konstituzionala aldarrikatzeko (Meşrutiyet). Horren ondoren, Mustafa Kemal Tripolira bidali zuten, eta Afrika iparraldean geratzen zen azken kolonia otomandarra defendatzeko misioa onartu zuen.
Salonikan berriro, 1909an, Ittihat ve Terakki Partisi-ren II. Kongresuan parte hartu zuen. Bertan iradoki zuen: Batzordea alderdi politiko bihurtzea; armada politikatik at mantentzea; berdintasun-printzipioa ezartzea, eta erlijio gaiak eta gobernu gaiak bereiztea.
Urte horretan bertan, Ittihat ve Terakki Partisi-k (Turkiar Gazteak) Abdülhamid II.a sultana boteretik kendu zuten, eta Kemal militar garrantzitsu bihurtu zen. 1911n, Tripoliko «baja»ra (gerora Libia izenez ezagutua) bidali zuten italiarren inbasioaren aurkako defentsan parte hartzeko, Italia-Turkia Gerraren edo Libiako Gerraren esparruan. Balkanetako Gerraren lehen zatian, Kemal Libian geratu zen, baina, 1913ko uztailean, Istanbulera itzuli zen, eta Galipoli eskualde militarreko komandante izendatu zuten, Traziako ekialdeko kostaldean. 1914an, ziurrenik hiriburuan boterea lortzeko borroketatik aldentzeko, Turkiak Sofian (Bulgaria) zuen enbaxadako agregatu militar izendatu zuten.
Lehen Mundu Gerra
aldatuOtomandar Inperioa Alemaniaren alde sartu zen Lehen Mundu Gerran. Kemal Rodostora (gaur egun Tekirdağ) bidali zuten (Marmarako itsasoaren ertzean) kanpainaren buru izateko. Bere mende zegoen lurraldea Galipoli ere hartzen zuen. Han, 19. Dibisioaren buru zela, 1915eko martxoko eta abuztuko guduetan (azken hori, Sari Bair-en) jardun nabarmena izan zuen, eremua defendatuz aliatuen (Ingalaterrako, Frantziako eta ANZACeko tropak) lehorreratzearen aurka. Gudu horietan, ospea hartu zuen militar buru bikain gisa, eta heroi nazional bihurtu zen; hori dela eta, Paša titulua eman zitzaion (komandante).
1917an eta 1918an, Kaukasora bidali zuten Errusiako indar inperialen aurka borrokatzera, eta garaipen berriak lortu zituen. Gero Al-Hijazera lekualdatu zuten, Arabiara (gaur egun Saudi Arabia), arabiar erreboltak indar hartzen ari baitziren. Pixkanaka, gero eta kritikoago bihurtu zen Sultanaren gobernuak gerra gidatzeko zuen gaitasun ezaz eta Inperio alemaniarrak sultanerrian zuen kontrolaz. Aginteari uko egin, eta baja eskatu zuen, baina, azkenean, Palestinako indar otomandarren buruzagitzara itzultzea onartu zuen.
1918ko urrian, otomandarrek amore eman zuten, eta Kemal Inperioaren lurralde turko-hiztunak defendatzeko politika bultzatzen zuen fakzioaren buruetako bat izan zen, aldi berean, turkiarrak ez ziren lurralde guztietatik erretiratzea onartuz. Mudroseko Armistizioa, 1918ko urriaren 30ean sinatua, Erdiko Inperioen porrota zigilatu zuen Entente Hirukoitzaren potentzien aurrean. Haren terminoak ia baldintzarik gabeko kapitulazioarenak ziren; bada, zazpigarren kapituluaren arabera (garrantzitsuena), aliatuei ahalmena ematen zitzaien otomandar lurraldean «segurtasuna arriskuan» jartzen zuen edozein puntu estrategiko okupatzeko. Horrela, ingelesek Mosul okupatu zuten 1918ko azaroaren 3an; frantsesek, 1919ko urtarrilean, Hegoaldeko Anatolia, Urfa, Antep, Kahramanmaraş, Adana eta haien inguruko hiriak, eta italiarrak urte bereko apirilaren 29an iritsi ziren Antalyara. Atzerriko presentzia ia herrialde osoan zegoen.
Greziak 1919ko maiatzean Esmirna okupatu izanak areagotu egin zuen turkiar sentimendu nazionalista. Mustafa Kemalek, orduan, Anatoliara joatea erabaki zuen. 1919ko maiatzaren 16an, Bandirma izeneko ontzi txiki batean utzi zuen Istanbul, eta, maiatzaren 19an, Samsunen lehorreratu zen, ekialdeko Itsaso Beltzean, erresistentzia-mugimendu bat antolatzeko asmoz. Data hori garrantzitsua da, izan ere, Turkiako Independentzia Gerraren hasiera markatzen baitu. Esmirnaren okupazioa Sèvresko Itunean ezarritakoaren bidez berretsi zen, baita 1920ko ekainean Bursa, Ušak eta Nazilli okupatu zituzten tropa greziar, frantses eta britainiarren inbasioak ere.
Turkiako Independentzia Gerra eta Turkiako Errepublikaren aldarrikapena
aldatu
1919ko uztailaren 23an, Turkiako Lehen Kongresu Nazionala bildu zen Erzurumen, Era berean, Anatoliako hiri ezberdinetako ordezkariek parte hartu ahal izan zuten lehen kongresu nazionala izan zen. Kongresuan hautatutako ordezkari talde bat arduratu zen beste kongresu bat prestatzen Sivasen, eta Anatoliako hiri guztiek ordezkari bana bidaliko zuten. 1919ko irailaren 4an, Sivaseko Kongresua bildu zen herrialde osoko ordezkarien parte-hartzearekin eta Erzerum-en onartutako estatutua probintzia guztietara hedatzeko helburuarekin. Ondorioz, bi gobernu paralelo izango zituen hiru urte iraun zuen aldi bat hasi zen: Erzurum-Sivaseko abertzalea (laster Ankarako Batzar Nazional Handia bilakatu zena) eta Konstantinoplako inperiala. Aldi hori amaitu zen Ali Riminza Paulak bere Itsas ministro Salih Paša bidali zuenean Mustafarekin akordio bat lortzen saiatzeko, gestioak erabateko porrotez bukatu zuen.
Potentzia garaileek, 1920ko martxoaren 16an, Konstantinopla hiria hartu zuten ofizialki, eta Ganbera Inperiala desegitera behartua izan zen. Handik gutxira, Mustafa Kemalek Ankaran Batzar Nazionala deitzeko erabakia jakinarazi zion nazioari. Batzar Nazional Handia apirilaren 23an bildu zen lehen aldiz. Istanbulgo Diputatuen Ganbera desegin ostean, Kemalen aldekoek diputatu guztiak gonbidatu zituzten Ankaran biltzera, sultan herria-kalifa herriaren erregimenari eusteko aitzakiatzat jarrita.
Berehala eratu ziren hainbat talde eta joera. Kemalen aldekoen helburua diputatu guztiak proiektu komun baten inguruan biltzea zen: Anatoliako iraultzarekin jarraitzea. Heriotza zigorra ezarri zioten arren, Mustafa Kemal, Batzar Nazional Handiaren sostenguz, Gobernu inperialaren aurka agertu zen zuzenean, erakutsiz iraultza ez zela erresistentzia-kide bakan batzuen lana soilik, baizik eta Anatoliako herri osoaren babesa jasotzen zuela.
Batzar Nazional Handiaren lehen ekintza izan zen Aberriari Traizioa deituriko legea aldarrikatzea. Horren bidez, Ankarako gobernuaren legezkotasuna azpimarratzen zen, Konstantinoplako gobernuarena ez bezala. Aldi berean, estatu berriari eman beharko litzaiokeen egituraren arazoa aurkeztu zitzaion Batzarrari. Arazoa Mustafa Kemalen memorandum batek konpondu zuen, esanez Batzar Nazional Handiarena baino autoritate handiagorik ezin zitekeela pentsatu, hark botere betearazlea eta legegilea biltzen baitzituen. Horrez gain, Batzar Nazional Handiaren barruan aukeratutako Kontseilu batek osatuko zuela gobernua hitzartu zen, Batzarreko presidente izango zena eta estatuburu gisa jardungo zuena.
Batzar Nazionalak Mustafa Kemalen Itun Nazionala izeneko plana onartu zuen (Misak-ı Milli). Itun horren bidez, funtsean, uko egiten zitzaion turkiarrak ez ziren probintzien menderatzeari, turkiarrak bizi ziren eremu guztien erabateko eta baldintzarik gabeko independentziaren truke.
1920ko maiatzaren 2an, Batzarrak Ministroen lehen Kongresu Exekutiboa izendatu zuen. Urte bereko ekainaren 7an, Konstantinoplako Gobernuak 1920ko martxoaren 16an, hiriaren okupazio ofizialaren egunean, burutu zituen egintza guztiak baliogabe deklaratu zituen Batzarrak (Hori dela eta, geroago ez zen onartuko Sevresko Ituna).
Sèvresko Ituna 1920ko maiatzean prestatu zuten, eta Mehmed VI.a «Vahdettin» sultanari bidali zioten sinatzeko. Hark Otomandar Kontseilua uztailaren 22an bildu zuen, eta ituna sultanaren ordezkariek sinatu zuten 1920ko urriaren 10ean. Kemal Anatoliako ekialdera bidalia izan zen, matxinada bat gelditzeko aitzakian, baina Istanbuletik urruntzeko izan zen. Hala ere, kontraerasoko azpijokoz, aukera baliatu zuen hiriburua utzi eta Ankaran oinarritutako mugimendu nazionalista bat sortzeko. 1920ko apirilean, Ankaran ezarrita zegoen behin-behineko parlamentuak Batzar Nazionaleko presidente kargua eskaini zion Kemali, eta, abuztuaren 19an, Ituna errefusatu eta traidoretzat jo zituen Otomandar dinastia eta Otomandar Kontseilua (Divan).
Batzar Nazional Handiak ez zuen onartu gobernu inperialak sinatutako Sèvresko Ituna, eta horrek are gehiago urrundu zituen Kemalen eldakoak gobernutik, sultanerriak Batzar Nazional Handian zuen eragin erlijiosoa murriztuz. Okupazio indarrek bi helburu zituzten: Otomandar Inperioaren behin betiko desegitea eta sortzen ari zen mugimendu iraultzaile kemaldarra itotzea.
Batzar Nazional Handiak planteatu zuen hurrengo gaia bere jarraitutasuna izan zen; izan ere, bere xede zabalak gauzatzeak beharrezkoa egiten zuen bere existentzia egonkortzea, eta, horretarako, Batzarraren atribuzioei zein egiturari izaera juridikoa eman zitzaien. Handik gutxira, Mustafa Kemalek Konstituzio proiektu bat aurkeztu zuen, Batzar Nazional Handiak onartu zuena 1921eko urtarrilaren 20an, «Teşkilat-ı Esasiye Kanunu» izenburupean, hau da, lehen Oinarrizko Lege kemaldarra. Lege hori ez zen artean konstituzio errepublikanoa, izan ere, Sultanerria eta Kalifa-herria aipatu ez arren, Errepublikaz ere ez zen hitz egiten. 23 artikulu eta aldi baterako artikulu bakarra zituen; 1etik 9rako artikuluak hiru botereen erabilerari buruzkoak ziren; 10.etik 23.era bitarteko artikuluek Estatuaren administrazio-egitura arautzen zuten. Haietan, Batzar Nazionalaren etorkizuneko eskuduntza guztien hazia zegoen, nahiz eta horiek lege islamiarraren (Xaria) printzipioek mugatzen zituzten.
Halaber, subiranotasuna nazioan datzala dioen printzipioa ezarri zen gorputz konstituzionalaren barruan, eta, Sultan Maiestate Inperialaren Gobernuaren aurka, Batzar Nazional Handiko Gobernua osatzeaz hitz egin zen. Konstituzio horrek ez zituen oinarrizko eskubideak jasotzen, antolamendu-printzipioak baizik.
Gerraren bilakaeraren aldaketa
aldatuGreziarrek ulertu zuten Anatoliako mendebaldean zuten posizioetarako Kemalen indarrek eragiten zuten mehatxua, eta aurrera jo zuten hari aurre egiteko. 1921ean eta 1922an izandako gertakari militarrek greziarrak erabat kanporatzea eta Atatürkek Itun Nazionalean turkiarra deituriko eremua berreskuratzea ekarri zuten. Lurraldea atzerriko kolonia, aginte edo protektoratuetan zatitzea saihesteko egindako defentsa izan zen mugimendu kemaldarraren ekintza premiazkoena, eta arrakasta handia lortu zuen.
,_Vol._24,_No._133,_Ed._1_Friday,_October_13,_1922_-_DPLA_-_4f8cde42a03b2ac9f5ff0aa395b4babf_(page_1)_(cropped).jpg)
Mustafá Kemal, indar armatuetako komandante-burua, Askapen Nazionaleko Gerra prestatu zuen Turkiako historian inoiz ikusi gabeko estrategiari jarraituz: Zeuzkan botere guztiez baliatuz (militarra, exekutiboa, legegilea eta judiziala), gerraren ahaleginean, biztanleria osoak parte hartzea eragin zuen, baita emakume eta haurrek ere. Turkiako herriak Anatoliaren banaketaren aurka egin zuen erresistentziak agerian utzi zuen herrialdearen askapena bakarrik egin ahal izango zuela eskualdeko erresistentzia espontaneoak armada erregular bilakatuko zituen herri mugimendu batek. Mustafa Kemal izan zen errealitate hori ulertzen lehena, eta bere indar guztiak helburu hori gauzatzera bideratu zituen.
Mobilizazio orokor horrek sentimendu abertzale sakonak piztu zituen herritarren artean, zeinak Mustafa Kemalentzat turkiar nazioaren ernamuina zen benetako nazio kontzientzia bat sortzeko ezinbesteko elementua baitziren. Batasun nazionalaren printzipio kemaldarrak, indar okupatzaileen aurkako borrokan ezinbesteko arma izan zenak, bere adierazpen perfektua aurkitu zuen.
1921eko abuztuaren 23an hasi zen Sakaryako gudu handia, hogeita bi egun eta hogeita bi gau jarraian iraun zuena. Kemal eta İsmet İnönü (İsmet Paša izenez ere ezagutua) buru zituzten tropa turkiarrek Greziako armada garaitu zuten. Kemal bera joan zen frontera, eta zauritu egin zuten. Sakaryaren garaipenaren ostean, Mustafa Kemal heroi nazional bihurtu zen. Orduan, Batzar Nagusiak mariskal mailara bultzatu zuen Gazi tituluarekin (garaile). Gazi Mustafá Kemalek, Sakaryaren garaipenarekin, Askapen Gerrari bultzada erabakigarria eman zion eta atzerri-politikara bideratu zuen bere jarduera. 1921eko urriaren 13an, Batzar Nagusiak Armenia, Georgia eta Azerbaijango sobietar errepublikekin adiskidetasun ituna sinatu zuen.
.jpg)
Urriaren 20an sinatu zen tropa frantsesak turkiar lurraldetik erretiratzea aurreikusten zuen Ankarako Akordioa herrialdearen independentzia politiko, militar eta ekonomikoa bermatuz, baita kemaldarren asmo nazionalistak aitortzen ere. Mendebaldeko potentzia batek mugimendu kemaldarrari egindako lehen aitortza ofiziala zen.
Akordio horiek Batzar Nazional Handiaren eta kemaldarren ospea indartu zuten, eta, harrezkero, Greziako armadaren aurkako ahaleginei eutsi zieten. Turkia-Errusia eta Turkia-Frantzia harremanek bilakaera ona zutenez nazionalistentzat, turkiarrek greziarren okupazioaren arazoan zentra zitezkeen. Baina kemaldarren arrakasten aurrean, Greziak Entententeko potentziak deitu zituen, bereziki Britainia Handia, gerra egoera babesteko.
1922ko abuztuaren 26an hasi zen Dumlupinarreko gudua, mugimendu nazionalistaren azken garaipenaren atarikoa. Greziako armada sarraskitu egin zuten, eta, irailaren, 9an Esmirnatik kanporatu zituzten greziarrak. Urriaren 11n armistizio bat sinatu zen Mudanyan, Marmara itsasoa, horren bidez turkiarren subiranotasuna berrezartzen zen ekialdeko Trazian.
Kemalen garaipenak Turkiako Independentzia Gerran edo «Kurtuluş Savaşı» —Askapen Gerra—, Turkiaren subiranotasuna eta lurralde-osotasuna salbatu zuten. Potentzia aliatuek otomandarrak zein Ankarako gobernua gonbidatu zituzten Lausanan (Suitza) bake konferentzia batera joan zitezen. Orduko bisir handia, Tevfik Paşa, Mustafa Kemalekin harremanetan jarri zen, telegrafia bidez, bi aldeen arteko akordio bat lortzeko Turkiako ordezkaritza Suitzara bidali baino lehen. Egoera horiek aprobetxatuz, Batzar Nazional Handiak sultanerria kentzeko erabakia hartu zuen. Ondorioz, sultanaren kabineteak uko egin zion, eta Mehmet VI.a «Vahdeddin», azken otomandar sultana, erbestera abiatu zen. Lausanako Konferentzian (1922ko azaroan hasi, eta 1923ko uztailaren 24an sinatutako Bake Itunarekin amaitu zen), Batzar Nazional Handian izandako liskar batzuek hura desegitera behartu zuten Mustafa Kemal. Handik gutxira, Lausanako Hitzarmena onartu zuen bigarren Batzar Nazional Handia aukeratu zuten. Hitzarmen horrek Sèvresko Ituna baliogabetu zuen, eta Turkiak Anatolia osoa eta Trazia ekialdea berreskuratu zituen. Indar abertzaleek Istanbulen kontrola hartu zuten Chanakeko krisiaren ondoren, eta, 1922ko azaroan, behin-behineko gobernuak ofizialki abolitu zuen sultanerria. Hamaika hilabete geroago, Turkiako Errepublika aldarrikatu zen, Kemal bertako presidente zela.
Turkiako presidente
aldatu
Turkiako Errepublika 1923ko urriaren 29an sortu zen, eta Atatürk hautatu zuten bere lehen lehendakari, hil arte iraungo zuena. Potentziek Turkiako Errepublika berria onartu zutenez, Atatürk, 1923tik aurrera, herrialdearen barne berreraikuntzan zentratu zen. E1924ko martxoaren 3an Kalifa-herria deuseztatu zen (Otomandar subiranotasunaren azken hondarra, erlijio-eremura mugatua, Abdul-Medjid[5] printzearen esku zegoena). Aldi laburretan izan ezik, alderdi bakarreko erregimena izan zen (Herriaren Alderdi Errepublikarra, «Cumhuriyet Halk Partisi» [CHP]). Atatürk demokraziarako trantsizioa oposizio bat antolatuz saiatu bazen ere, ezin izan zuen egin, ustez, «herrialde inperialistek» bultzatutako mugimendu erreakzionariotzat jotzen baitzituen. Edozein kasutan, Bere ospea hain zen handia, ezen 1920ko hamarkadan ez baitzen ia oposiziorik egon bere gobernuaren aurka. Sobietar Batasunaren alde antiinperialistak miresten zituen, baina ez zen, ez komunista, ez faxista izan.
Baina, bestalde, Kemal turkiar nazionalista sutsua zen, eta Estatu turkiar homogeneo bat sortzeko erabakia hartua zuen. Greziako gobernuarekin adostuta, Turkiako greziarren eta Greziako turkiarren arteko truke masiboak egin ziren, eta horrek arrazakeria gorabehera larriak ekarri zituen (ikus, Grezia eta Turkiaren arteko populazio-trukea). Kurduak ez zirela etnia desberdin bat zioten, baizik eta «mendietako turkiar» deitu zitzaien, eta haien hizkuntza eta kultura jazarriak izan ziren.
Gertaera aipagarriak
aldatuIstanbulgo gerra akademian egin zituen ikasketak. 1904an, ofizial antiabsolutisten eta antiklerikalen ezkutuko elkarte bateko kide izateagatik atxilotu zuten. Balkanetako Gerran parte hartu zuen, eta, gero, Lehen Mundu Gerran, Otomandar Inperioko gudarostearen buru izan zen Armenian eta Sirian. Dardaneloetako defentsan nabarmendu zen, Gallipoliko guduan.
Turkia galtzaile atera ondoren, ez zuen Sevresko ituna onartu. Mehmed VI.a sultanak ingelesen alde zeraman politikari aurre egin zion. Ankarako Batzar Nagusiak lehendakari izendatuta eta gudarostea bere alde zuela, 1922an, sultana kargua uztera behartu zuen, eta errepublika indarrean jarri.
Errepublikako lehendakari hautatu zuten 1923ko urriaren 29an.
Bizitza pertsonala
aldatuAtatürk behin bakarrik ezkondu zen, Latife Uşaklıgil emakume eleaniztunarekin. Europan hezia zen, eta, haren familia, Izmirko ontzi-jabe zen[6].
Lehen dama gisa, nolabait, emakumeak emantzipatzeko mugimenduaren parte izan zen sufragioaren alde azalduz (senarrak dekretatu zuen). Latifek bere aurpegia erakutsi zion munduari[7]. Ez zuen hiyabik erabili publikoki, baina burua basörtüsü zapiaz estali ohi zuen, eta, emakume turkiarrei, gauza bera egiteko gomendatu zien.
Ez zuen ezkontzako seme-alaba biologikorik izan, baina zortzi haur seme-alabatzat hartu zituen: Zehra Aylin, Sabiha (Gökçen), Rukiye (Erkin), Afet (Inan), Nebile (Bayyurt), Afife, Fikriye, Üüançay (Doanepe) eta Mustafafe. Gainera, bi haur hazi zituen bere babespean: Abdurrahim Tuncak eta Ihsan[8].
Izena
aldatuTurkiako tradizioan, izenek balio gehigarri ohorezkoak edo oroigarriak dituzte, identifikatzeko funtzio ohikoaz gain. Turkierazko izen bat beste hizkuntza batzuetara itzul daiteke, baina izenen forma aldatu egiten da hizkuntza batetik bestera. Atatürk-ek Mustafa jaso zuen izentzat jaiotzean. Mustafa, Muhammad profeta islamiarraren epitetoa, izen arrunta zen une hartan. Mustafa gazteak, Salonikako Eskola Militarreko ikasle zela, Kemal (Perfekzioa) goitizen edo izena eman zion Üsküplü Mustafa Sabri Bey matematika-maisuak ikaslearen bikaintasun akademikoagatik[9].
Otomandar inperioa jausita eta erregimen berriko buruzagi nagusietako bat bilakatu zelarik, 1921eko irailaren 19an, Turkiako Batzar Nazional Handiak Gazi titulua eman zion, borroka edo zauritutako beteranoa adierazten duena, indar ez-islamikoak garaitzeko erlijio kutsuarekin, eta Mariskal maila eman zion Independentzia Gerran izandako lorpenengatik. Aurrerantzean, «Gazi Mustafa Kemal» izenaz zuzendu zitzaizkion ingurukoak[10].
1934ko ekainaren 21ean, Batzar Nazionalak deitura hereditario finkoak erregistratu eta erabiltzeko beharra dekretatu zuen; Deituren Legea proposatu eta indarrean jarri. 1934ko azaroaren 24an, Batzarrak lege berezi bat ezarri zuen Mustafa Kemali «Atatürk» deitura emateko, hots, Turkiarren Aita[11][12], eta Atatürk deitura bakar gisa ere ezarri zen, beste inori ez zegokiona[note 1]
Erreformak
aldatu1923an presidente izendatu zutenetik, Turkiako estatuaren erreforma soziopolitikoa abiarazi zuen; lurraldeko mugak zehaztu zituen, eta Irak aske utzi zuen; kurduak eta armeniarrak gogor zapaldu zituen; estatuaren erlijio neutraltasuna aldarrikatu zuen; Korana irakasten zuten eskolak eta erlijio epaitegiak itxi zituen; sartaldeko zuzenbide zibila, egutegi gregoriotarra, pisu eta neurri sistema hamartarra eta latindar alfabetoa erabilarazi zituen; azkenik, Europako motako jantziez janztera behartu zituen biztanleak.
Lehendakari zela, diktadore baten ahalmenak bereganatu zituen; 1926an, heriotza zigorra ezarri zien oposizioko buruzagiei, eta, Cumhuriyet Halk Partisi , (euskaraz: «Herriaren Alderdi Errepublikarra») alderdi politiko bakarreko erregimena finkatu. Haren agintaldian, industriak eta bide azpiegiturek aurreramendu handia izan zuten.
Fez kapela tradizionala jantzi desegokitzat jo, eta gizonen ohituretatik desagerrarazteari ekin zion. Emakumeen jantziei zegokienez, beloa kentzen ahalegindu zen. Emakumeen eskubideen aldeko beste hainbat erreforma abiatu zituen, besteak beste, botoa ematekoa.
Islamaren inguruan, errepublika laikoa izateko bidean ipini zuen, baina meskitak kontrolpean mantendu, eta dervishen kofradiak desegin zituen. Alkoholaren debekua malgutu zuen.
Deiturak erabiltzera behartu zituen herritarrak (ordu arte, turkiarrek izena eta lanbidea zein izengoitia soilik erabiltzen zituzten). Horrela sortu zen harena: Atatürk (ata = "aita", türk = "turkiar"; Kemal, hau da, «perfektua», goitizena da).
Hizkuntzaren alorrean, lan handia egin zuen. Tartean, turkiera idazteko, latindar alfabetoak arabiar idazkera ordezkatu zuen 1928an. Era berean, turkieran persieratik eta arabieratik jatorrizko ziren hitzak turkiar jatorrizko hitzekin ordezkatu zituen. Beste hizkuntza guztiak (kurduera, adibidez) guztiz baztertuta geratu ziren.
Horrez gain, trenbidearen sarea garatzea bultzatu zuen.
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013/10/03 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
- ↑ DNI 1934
- ↑ DNI 1935
- ↑ Atatürk volvió a la antigua grafía Kemal a partir de mayo de 1937. Enis Dinç. (2020). «180» Atatürk on Screen: Documentary Film and the Making of a Leader. .
- ↑ a b c «Quién fue Atatürk, el controvertido padre de la Turquía moderna, y por qué su legado puede estar en peligro» BBC News 1 de agosto de 2020.
- ↑ (Ingelesez) Çalışlar, İpek. (2013-10-04). Madam Atatürk: The First Lady of Modern Turkey. Saqi ISBN 978-0-86356-847-3..
- ↑ Turgut, Pelin. (1 July 2006). «Turkey in the 21st century: The Legacy Of Mrs Ataturk» The Independent (UK).
- ↑ Terra Anatolia—Mustafa Kemal Atatürk (1881–1938), terra-anatolia.com. Retrieved 1 April 2015.
- ↑ Carl Cavanagh Hodge, Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1914, p. 393; ISBN 978-0-313-33404-7
- ↑ Güneş, İhsan. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, "Sakarya Savaşı", Prof. Dr. İlhan Güneş. Anadolu Universitesi ISBN 9789754927436..
- ↑ Turkish Justice Department website, Article Ataturk
- ↑ Profile, smithsonianmag.com. Retrieved 28 March 2015.
Iturriak
aldatu- John Patrick Douglas Balfour, 3rd Baron Kinross, "Ataturk: The Rebirth of a Nation", Phoenix Press (2003) ISBN 1-84212-599-0
- Andrew Mango, "Ataturk: The Biography of the founder of Modern Turkey", John Murray (2004) ISBN 0-7195-6592-8
- Benoist-Méchin, J. Mustapha Kémal, ou, La mort d'un empire. Paris: Albin Michel, 1964
- Daniel, G., C. Legrand y J. Legrand. Atatürk. Paris: Modernes, 1998, ISBN 2-84355-001-7
- Dumont, P. Mustafa Kemal invente la Turquie moderne. Paris: Editions Complexe, 2006 (reed.) ISBN 2-8048-0095-4
- Jevakhoff, A. Kemal Ataturk: les chemins de l'Occident. Paris: Tallandier (Collection Figures de proue), 2004. ISBN 2-235-02245-6
- Sperco, W. Mustapha Kemal, créateur de la Turquie moderne. Paris: Nouvelles Editiones Latines, 1958.
- Şükrü Hanioğlu, M. The Young Turks in Opposition. Oxford: Oxford University Press, 1995, ISBN 0-19-509115-9
- Şükrü Hanioğlu, M. Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908. Oxford: Oxford University Press 2001, ISBN 0-19-513463-X
- Zarcone, T. La Turquie: De l'Empire ottoman à la République d'Atatürk. Paris: Editions Gallimard, 2005, ISBN 2-07-030658-5
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu- (Ingelesez) Atatürk-en inguruko webgunea
Datuak: Q5152
Multimedia: Mustafa Kemal Atatürk / Q5152
Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "note", but no corresponding <references group="note"/> tag was found