Wikipedia

Ipar Amerikako historia

Ipar Amerikako historiak Ipar Amerikako kontinenteko biztanleen iraganeko garapenak biltzen ditu. Kontinentea gizakiaren habitat bihurtu zela duela 40.000 eta 17.000 urte artean Bering itsasoan zehar migratu zutenean uste zen arren[1], azken aurkikuntzek diotenaren arabera, baliteke estimazio horiek gutxienez beste 90.000 urte atzeratzea[2]. Jendea kontinente osoan kokatu zen, iparraldeko inuitengandik hasi eta hegoaldeko maia eta azteketaraino. Komunitate konplexu horiek bakoitzak bere bizimodu eta kultura bereziak garatu zituen.

Ipar Amerikako satelite bidezko argazki konposatua proiekzio ortografikoan
Ipar Amerikako mapa politiko/fisiko garaikidea

Europar Ipar Ameriketara egindako bidaien erregistroak, K.o X. mendean, iparraldetarren kolonizazioarekin hasten dira. 985. urtean, Groenlandian (Ipar Amerikako zatia, askotan ahaztu egiten bada ere) asentamendu bat sortu zuten, 1400eko hamarkadaren hasierara arte iraun zuena. Kanadako ekialdeko kostaldea ere esploratu zuten, baina hango kokaguneak askoz txikiagoak eta bizi laburragoak ziren. Esplorazioen Aroarekin eta Kristobal Kolonen bidaiekin (1492tik hasita), europar asko hasi ziren Ameriketara heltzen hasi ziren, eta Ipar zein Hego Amerikarako asmo kolonialak garatzen hasi ziren. Kolon ondoren, europarrak laster etorri ziren, eta bertako biztanleria larritu zuten. Ipar Amerika etengabeko europar norgehiagoken eszenatoki bihurtu zen. Kontinentea Europako hiru potentzia nabarmenek banatu zuten: Ingalaterra, Frantzia eta Espainia. Estatu horien kolonizazioak Ipar Amerikako kulturetan izandako eraginak agerikoak dira gaur egun oraindik.

Ipar Amerikan, baliabideen inguruko gatazka sortu zen potentzia horien arteko hainbat gerratan, baina, apurka-apurka, Europako kolonia berriek independentzia nahiak garatu zituzten. Iraultzek, Amerikako Iraultzak eta Mexikoko Independentzia Gerrak esaterako, Ipar Amerika menderatu zuten estatu independente eta berriak sortuz. Kanadako Konfederazioa 1867an sortu zen, Ipar Amerikako paisaia politiko modernoa sortuz.

XIX. mendetik XXI. menderaino, Ipar Amerikako estatuek gero eta lotura sakonagoak garatu dituzte elkarren artean. Gatazka batzuk gertatu badira ere, kontinenteak bere estatuen arteko bakea eta lankidetza orokorra izan ditu gehienetan, baita elkarren arteko merkataritza eta merkataritza irekia ere. Garapen modernoen artean, merkataritza askeko akordioak irekitzea, Mexikotik eta Latinoamerikatik etorritako immigrazio handia eta eskualde hauetan droga trafikoaren kezkak daude.

Ipar Amerikaren hasiera aldatu

 
Giza migrazio goiztiarren mapa, Afrikatik Kanpo teorian oinarritua.

Paleo-indiarrek Amerikara eta Amerika osora egiten duten migrazioaren berezitasunak, egindako egun eta ibilbide zehatzak barne, etengabe ikertu eta eztabaidatu behar dira[3] Urteetan zehar, teoria tradizionala izan da lehen migratzaile horiek Siberia ekialdearen eta egungo Alaskaren arteko Beringia lehorreko zubitik lekualdatu zirela duela 40.000 – 17.000 urte inguru, Kuaternarioko glaziazioaren ondorioz itsasoaren maila nabarmen jaitsi zenean[3][4]. Jende horrek pleistozenoko megafauna taldeak jarraitu zituela uste da, Laurentide eta Cordilleran izotz plaken artean hedatzen ziren izotzik gabeko pasabideetan zehar[5]. Proposatzen den beste bide bat da, oinez edo txalupa primitiboak erabiliz, Ozeano Bareko kostaldetik Hego Amerikara migratu zutela[6]. Azken horren frogak, ordutik, azken izotz aroaren ondoren, ehunka metroko itsas mailaz igotzeak estaliko zituen[7].

Arkeologoek diote Beringiatik (Alaskako ekialdea) Paleo-indiar migrazioa duela 40.000 eta 16.500 urte artekoa dela[8][9][10]. Denbora-tarte hau eztabaida-iturri beroa da, eta agintzen du horrela jarraituko duela hurrengo urteetan ere. Orain arte lortutako akordio apurrak Erdialdeko Asiatik sortutakoak dira, azken glaziarraldiaren amaieran Ameriketan oro har bizi izan direnak, edo zehatzago esanda, berantiar glaziar maximoa deritzona, gaur egun baino 16.000 edo 13.000 urte lehenago[10][11]. Hala ere, badira teoria alternatibo zaharragoak, Europatik etorritako migrazioak barne[12].

 
Folsom punta jaurtitzailea.

Harrizko erremintak, batez ere jaurtigailu-puntak eta arraspagailuak, Ameriketako giza jarduera goiztiarraren froga nagusiak dira. Arkeologoek eta antropologoek harrizko blokeekin egindako tresnak erabiltzen dituzte kultura-aldiak sailkatzeko[13]. Ebidentzia zientifikoak AEBko indigenak eta Asiako herriak lotzen ditu, bereziki Siberiako ekialdeko herriak. Amerikako herri indigenak Asiako iparraldeko populazioekin lotu izan dira dialekto linguistikoen, odol-moten banaketaren eta osaera genetikoaren bidez, datu molekularretan islatzen den bezala, hala nola DNA. 8.000–7.000 EBB (10.000 - 9.000 urte lehenago) klima egonkortu egin zen, eta populazioa eta teknologia litikoaren aurrerapenak handitu egin ziren. Ondorioz, egoneko bizimodua sortu zen[14].

Kolonaurreko aroa aldatu

Europarrekin harremanetan jarri aurretik, Ipar Amerikako herri indigenak politika desberdinetan banatuta zeuden: familia gutxiko talde txikiak, inperio handiak... Kultura-eremu askotan bizi ziren, gutxi gorabehera eremu geografiko eta biologikoetan. Gizarteek beren bizirauteko estrategiak etxerik gabeko lurretara egokitu zituzten, eta zenbait gizarte (biltzaileak, baratzezain batzuk, nekazari batzuk, eta horietako asko) konbinatzen zituzten. Jatorrizko taldeak ere beren hizkuntza-familiaren arabera sailka daitezke (adibidez, atabaskera edo uto-azteka). Azpimarratu behar da antzeko hizkuntzak zituzten pertsonek ez zutela beti kultura material bera partekatzen, eta ez zirela beti aliatuak.

Ameriketako garai arkaikoak giro aldakorra izan zuen, klima bero eta idorragoa, eta azken megafauna desagertu zen[15]. Garai hartako biztanleria-talde gehienak oso mugigarriak ziren, ehiztari-biltzaileak, baina, orain, banakako taldeak tokian eskuragarri zeuden baliabideetara bideratzen hasi ziren, eta, beraz, denborak aurrera egin ahala, gero eta hedapen-eredu handiagoa dago eskualdean, hala nola hego-mendebaldeko, artikoa, pobrezia-puntu kultura, lautada artikoak, dalton eta planoko tradizioak. Eskualde mailako egokitzapen-mota hori arau bihurtu zen, ehizarekiko mendekotasun txikiagoarekin eta kultura askoren arteko bilgunearekin, ehiza xeheko ekonomiarekin, arrainekin, sasoiko barazki basatiekin eta uzta bildutako landare-elikagaiekin. Talde askok ehiza-ehiztari izaten jarraitu zuten, baina ehiza-tradizioak askotarikoagoak izan ziren, eta haragia eskuratzeko metodoak sofistikatuagoak[16]. Artefaktu eta materialak hilobi arkeologiko batean jartzeak gizarte-bereizketa adierazten zuen, talde batzuen estatusean oinarrituta.

 
Maien hondokinak, Palenque, Mexiko

Nekazaritza modu independentean asmatu zen Ipar Amerikako bi eskualdetan: Ekialdeko[17] basoetan eta Mesoamerikan.Ipar Amerikako talde kultural hegoaldekoenak arduratzen ziren gaur egun mundu osoan erabiltzen diren labore arrunt askoren etxekotzeaz, hala nola tomatea eta cucurbita. Agian inportanteena munduko grapa nagusietako bat etxekotu zuten: artoa (artoa). Lautaden garaian, nekazaritza eta bisonte-ehiza garrantzitsuak ziren lautada handietako tribuentzat.

Hegoaldeko nekazaritzaren garapenaren ondorioz, bertan aurrerapen kultural asko egin ziren. Adibidez, maien zibilizazioak idazketa sistema bat garatu zuen; piramide erraldoiak eraiki zituen; egutegi konplexua izan zuen, eta zero kontzeptua Mundu Zaharreko inork baino 500 urte lehenago garatu zuen. Maien kultura oraindik presente zegoen espainiarrak Erdialdeko Amerikara iritsi zirenean, baina inguru hartako nagusitasun politikoa Azteken Inperiora aldatu zen, iparralderantz.

Ipar Amerikako hego-mendebaldean, hohokam eta antzinako herriak nekazaritza-ekoizpenean aritu ziren, zangak ureztatuz eta egoneko herrixka bizitzaz gutxienez 2.000 urtez, espainiarrak 1540ko hamarkadan iritsi baino lehen[18].Europarrak Mundu Berrira iritsi zirenean, bertako herriek izugarri aldatu zuten beren kultura. Hala, talde politiko eta kulturalekiko afiliazioa ere aldatu egin zen, hainbat talde linguistiko desagertu ziren, eta beste batzuk azkar aldatu ziren. Europarrek bertakoentzat grabatu zituzten izenak eta kulturak ez ziren derrigor belaunaldi batzuk lehenago erabili zituztenen edo gaur egun erabiltzen direnen berdinak.

Europarren etorrera aldatu

Kontaktu goiztiarra aldatu

 
Ipar Amerikako mapa (1621).

1492 baino lehen, harreman mugatua zegoen Ipar Amerikako jendearen eta kanpoko munduaren artean. Hainbat kontaktu teoriko proposatu dira, baina ebidentzia fisikorik goiztiarrenak eskandinaviar edo bikingoetatik datoz. Erik Gorriak kolonia bat sortu zuen Groenlandian 985ean. Eriken semea, Leif Eriksson, 1000. urte inguruan, Ternuako uhartera iritsi zela uste da, aurkikuntzari Vinland izena emanez. Groenlandiatik kanpo aurkitu den eskandinaviar aztarnategi bakarra, L'Anse aux Meadows, Ternua eta Labradorren dago, Kanadan. Kolonia eskandinaviar guztiak bertan behera utzi zituzten.

Eskandinaviar bidaiak ez ziren ohiko ezagutza bihurtu Mundu Zaharrean. Groenlandiako kokaleku iraunkorrak ere, 1400. urtearen hasiera arte iraun zuenak, ez zuen arreta handirik jaso, eta europarrek ez zekiten, neurri handi batean, Amerikaren existentzia 1492. urtera arte. Aurkikuntza aro orokor baten baitan, Kristobal Kolon itsasgizonak Europatik mendebaldera bidaia bat proposatu zuen, Asiarako bide laburragoa aurkitzeko. Azkenean, Elisabet I.aren eta Fernando II.aren babesa jaso zuen, Espainia batu berriko erregina eta erregea. 1492an, Kolon lehorrera iritsi zen Bahametan.

Eskandinaviarretik ia 500 urtera, Joan Cabotok ekialdeko kostaldea esploratu zuen, 1497. urtean Kanada bihurtuko zena. Giovanni da Verrazanok Ipar Amerikako ekialdeko kostaldea ikuskatu zuen, Floridatik 1524an Ternuaraino. Jacques Cartierrek bidaia batzuk egin zituen 1534an koroa frantsesaren izenean, eta San Lorenzo ibaia miatu zuen.

Kolonizazio arrakastatsua aldatu

Artikulu nagusia: «Ameriketako europar kolonizazioa»

Kolonizazio arrakastatsua zer den ulertzeko, garrantzitsua da ulertzea zer esan nahi duen kolonizazioak. Kolonizazioa eskala handiko populazio-mugimenduei dagokie, zeinetan migratzaileek lotura sendoak baitituzte beren arbasoen antzinako herrialdearekin, eta abantaila handiak lortzen dituzte lurraldeko beste biztanleekiko. Kolonizazioa egitura politiko argi eta kolonialen babespean gertatzen denean, kolonialismoa dei dakioke. Horrek berekin ekarri ohi du kolonoek aurreko biztanleak erabat baztertzea, edo sistematikoki desabantaila dakarkien legezko eta bestelako egiturak ezartzea

Hasieran, Europako jarduera nagusia merkataritza eta esplorazioa zen. Azkenik, europarrak kokaguneak ezartzen hasi ziren. Ipar Amerikako hiru potentzia kolonial nagusiak Espainia, Ingalaterra eta Frantzia izan ziren, baina, azkenean, beste potentzia batzuek ere, hala nola Herbehereak eta Suediak, ustiapenak jaso zituzten kontinentean.

Espainiarren kokalekuak Amerikako europar kolonizazioa hasi zuen[19][20]. Karibeko irla handienen kontrola lortu zuten, eta azteken inperioa konkistatu zuten, gaur egungo Mexiko eta Erdialdeko Amerikaren kontrola irabaziz. Hori izan zen Espainiako Inperioaren hasiera Mundu Berrian. Ipar Amerikan arrakasta izan zuen lehen Espainiako kokagune arrakastatsua Veracruz izan zen, Hernán Cortések 1519an sortua. Ondoren, Espainia Berri kolonialeko beste kokaleku asko zeudelarik, horien artean Espainiar Florida, Erdialdeko Amerika, Mexiko Berria eta, geroago, Kalifornia. Espainiarrek Ipar eta Hego Amerika osoa erreklamatu zuten (Brasil izan ezik), eta Europako beste ezein boterek ez zituen erreklamazio horiek zalantzan jarri, koloniak Espainiaren lehen kokalekuak baino mende bat geroago arte landatuz.

Frantziako lehen kokalekuak Port Royal (1604) eta Quebec hiria (1608) izan ziren Eskozia Berria eta Quebec diren lekuetan. Larruen merkataritza laster bihurtu zen negozio nagusi kontinentean, eta, ondorioz, Ipar Amerikako bizimodu indigenak eraldatu zituen.

Ingelesen lehen kokaleku iraunkorrak Jamestown (1607) (bere satelitearekin batera, Bermudak 1609an) eta Plymouth (1620) izan ziren, gaur egun Virginia eta Massachusetts, hurrenez hurren. Hegoaldetik haratago, landaketetako esklabotza Mendebaldeko Indietako industria nagusia bihurtu zen, eta horrek Atlantikoko Atlantikoko esklaboen merkataritzaren hasiera ekarri zuen.

Aro koloniala aldatu

 
Natiboak ez diren nazio amerikarren kontrola Ipar Amerikan 1750 – 2008.SVG bertsio interaktiboan, nabigatzaile bateragarri batean, denbora-lerroaren gainean ibili, denbora zeharkatzeko.

1663. urtean, Frantziako koroak Frantzia Berriaren kontrola bereganatu zuen larru-merkataritza konpainien eskutik, eta Ingalaterrako foru-koloniek metropoli-kontrol handiagoa ezarri zuten. Horrek kolonialismoaren aro berri bat ekarri zuen Ipar Amerikan.

Europako potentzien arteko lehiak hainbat gerra sortu zituen Ipar Amerikako kontinentean, kolonien garapenean eragin handia izango zutenak. Lurraldea askotan aldatzen zen eskuz. Bakea ez zen lortu Ipar Amerikako indar frantsesak Quebec hiriko Abrahameko lautadetako guduan garaitu zituzten arte, eta Frantziak Karibetik kanpo zituen bere eskakizun gehienak utzi zituen. Frantsesek Ipar Amerikan zuten presentziaren amaiera hondamendia izan zen Ipar Amerikako ekialdeko nazio indigena gehienentzat, beren aliatu nagusia galdu baitzuten anglo-amerikarren kokagune zabaltzearen aurka. Pontiaceko matxinadan, 1763tik 1766ra, Laku Handietako tribuen konfederazio batek kanpaina arrakastatsu samar bat egin zuen Appalatxe mendietatik mendebaldera zituzten lurren gaineko eskubideak defendatzeko, 1763ko Errege Aldarrikapenarekin erreserbatu zitzaiena.

Espainia Berriko Erregeordetza (gaur egungo Mexiko) Espainiako Inperioko erregeordeek Asian, Ipar Amerikan eta beren periferian 1535etik 1821era arte gobernatutako lurraldeen izena izan zen.

Iraultzak aldatu

Amerikako Iraultzaren etorrerak eragin handia izan zuen kontinente osoan. Garrantzitsuena da zuzenean Amerikako Estatu Batuak sortzera eraman zuela. Hala ere, gerra iraultzaile estatubatuar elkartua eskualdeko txoko guztiak ukitzen zituen gerra garrantzitsua izan zen. Inperio Batuko Leialen ihesaldiak Kanada ingelesa komunitate bereizi gisa sortzera eraman zuen

Bitartean, Espainiak Mexikori eusten zion. Independentzia Miguel Hidalgok aldarrikatu zuen 1810ean, Mexikoko Independentzia Gerrari hasiera emanez. 1813an, José María Morelosek eta Anahuaceko Kongresuak Ipar Amerikako Independentzia Aldarrikapenaren Akta Solemnea sinatu zuten, Espainia Berriaren eta Espainiaren arteko banaketa aldarrikatzen duen lehen dokumentu juridikoa. Espainiak 1821ean onartu zuen Mexikoren independentzia.

Hedapen-aroa aldatu

 
1844ko Ipar Amerikako mapa, Mexikoko Gerra Amerikarraren ondoren.

Estatu Batuek independentzia lortu zutenetik, herrialde hori azkar hedatu zen mendebalderantz, 1803an Louisianaren lurralde guztia bereganatuz. 1810 eta 1811 artean, Tekumsehen agindupeko konfederazio indigena batek arrakastarik gabe borrokatu zuen amerikarrek Aintzira Handietatik kanpora ez zitzaten. Tekumsehen jarraitzaileak iparraldera joan ziren, Kanadara, eta, han, britainiarrei lagundu zieten 1812ko Gerran Kanada bereganatzeko saiakera amerikarra blokeatzen.

Estatu libre eta esklaboen arteko banaketak zaildu egin zuen AEBren hedapena, eta horrek 1820an Missouriko Konpromisoa ekarri zuen. Era berean, Kanadak frantziar eta ingelesen arteko banaketa bati aurre egin behar izan zion, 1837an gatazka zibilak piztea eragin zuena. Mexikok etengabeko tirabira politikoei aurre egin behar izan zien liberalen eta kontserbadoreen artean, baita Texasko eskualde ingelesaren matxinadari ere, zeinak, 1836an. 1845ean, Texas Estatu Batuetara batu zen, eta, ondoren, 1846ko Mexikoko eta Amerikako Gerrara eraman zuen, inperialismo amerikarrari hasiera eman ziona. Mexikorekin izandako gatazkaren ondorioz, Estatu Batuek irabazi gehiago lortu zituzten Kalifornian eta Hego-mendebaldean.

Gatazka, konfederazioa eta inbasioa aldatu

Estatu Konfederatuen sezesioak eta ondoriozko gerra zibilak Estatu Batuetako gizartea astindu zuten. Azkenik, Estatu Batuetako esklabotzaren amaiera ekarri zuen; hegoaldeko zatirik handiena suntsitu; berreraiki, eta bizitza asko galdu zituen. Gatazkatik, Estatu Batuak nazio industrializatu ahaltsu gisa sortu zen.

Neurri batean, Estatu Batuetako boterearen mehatxuari erantzuteko, Kanadako lau koloniak federatzea erabaki zuten 1867an, Kanadako Domeinua sortuz. Nazio berria ez zen erabat subiranoa, baina, Britainia Handiarekiko, independentzia handia zuen. Columbia Britainiarra gehituta, Kanada Ozeano Barera zabaldu zen 1871rako, eta tren transkontinentala ezarri zuen, Kanadako Pazifikoa, 1885erako.

Mexikon, Erreforma Gerraren moduko gatazkek Estatu ahula utzi zuten, atzerriko eraginera irekia. Horrek Bigarren Frantziar Inperioa Mexiko inbaditzera eraman zuen.

XIX. mendearen amaiera aldatu

Bai Estatu Batuetan, bai Kanadan, immigrazio sarrera handiak izan ziren XIX. mendearen bigarren erdian mendebaldea finkatzeko. Hala ere, lurralde horiek ez zeuden hutsik: Estatu Batuetan, gobernuak indiar gerra ugari egin zituen bertako biztanleen aurka. Kanadan harremanak baketsuagoak ziren Zenbakizko Tratatuen ondorioz, baina, 1870. eta 1885. urteetan, bi matxinada izan ziren soroetan. Ternuako kolonia britainiarra 1907an bihurtu zen nagusi.

Mexikon, Porfirio Díazen diktadurak menderatu zuen aro osoa.

Mundu Gerren aroa aldatu

Lehen Mundu Gerra aldatu

Britainiar Inperioaren zati bat bezala, Kanada berehala sartu zen gerran 1914an. Kanadak hainbat gudu handi izan zituen gerraren lehen uneetan, besteak beste, Ypresen gas pozoitsuen erasoetan. Galerak larriak bihurtu ziren, eta gobernuak, azkenean nahitaezko zerbitzu militarra ekarri zuen, hori frantziar kanadar gehienen nahiaren aurkakoa bazen ere. 1917ko errekrutamentu krisian istiluak izan ziren Montrealgo kaleetan. Ondoko Ternuan, domeinu berriak galera ikaragarria izan zuen 1916ko uztailaren 1ean, Sommeko Lehen Egunean.

Estatu Batuak gatazkatik aparte egon ziren 1917ra arte, Ententeko potentziekin bat eginez. Estatu Batuek berebiziko garrantzia izan zuten 1919ko Parisko Bake Konferentzian, gerren arteko Europa eratu zuenean.

Mexiko ez zen gerraren parte izan, herrialdea une hartan Mexikoko Iraultzan sartuta zegoelako.

Gerra arteko urteak aldatu

1920ko hamarkadak oparotasun handiko aroa ekarri zuen Estatu Batuetara, eta, neurri txikiagoan, Kanadara. Baina, 1929ko Wall Streeten erorketa, lehortearekin batera, Estatu Batuak eta Kanada egoera ekonomiko larrian sartu ziren.

1937tik 1949ra, garaiko gobernu mexikar antikatolikoaren aurkako altxamendu herrikoia izan zen, 1917ko Mexikoko Konstituzioaren xedapen antiklerikalek berariaz abiarazia.

Bigarren Mundu Gerra aldatu

Beste behin, Kanada bere bizilagunen aurrean gerran aurkitu zen, nahiz eta kanadarren ekarpenak txikiak izan japoniarrek Pearl Harbor eraso aurretik. Estatu Batuak gerran sartzeak lagundu zuen aliatuen aldeko oreka lortzen. 1942ko abuztuaren 19an, 6.000 soldadu inguru lehorreratu ziren, gehienak kanadarrak, Dieppeko portutik gertu. Von Rundstedt jeneralaren agindupeko alemaniar defendatzaileek inbaditzaileak suntsitu zituzten. 907 kanadar hil, eta ia 2.500 preso hartu zituzten (zauritu asko). Erasoaldi hartan ikasitako lezioak ondo baliatu ziren 2 urte geroago Normandiako inbasio arrakastatsuan.

Estatu Batuetara petrolioa garraiatzen zuten bi petrolio-ontzi eraso, eta hondoratu zituzten alemaniarrek Mexikoko Golkoan 1942an. Horren ondorioz, Mexikok gerra deklaratu zien Ardatzeko nazioei eta gatazkan sartu zen.

Gerrak eragindako Europaren suntsipenaren ondorioz, Ipar Amerikako herrialde guztiek zeregin garrantzitsuagoa izan zuten munduko gaietan. Estatu Batuak superpotentzia gisa sortu ziren bereziki.

Gerraostea aldatu

Gerra Hotzaren hasierako garaietan, Estatu Batuak ikusi ziren Mendebaldeko koalizio bateko naziorik boteretsuena bezala, Mexikok eta Kanadak ere parte hartzen zutena. Estatu Batuak aldaketa ikaragarriaren lekuko izan ziren, batez ere arrazen arteko harremanetan. Kanadan, hori Iraultza Lasaian eta Quebeceko nazionalismoaren agerpenean islatu zen.

Mexikok hazkunde ekonomiko handiko garaia izan zuen Bigarren Mundu Gerraren ondoren, industrializazio-prozesu astuna eta klase ertainaren hazkundea, Mexikoko historian El Milagro Mexicano (mexikar miraria) izenaz ezaguna izan zena.

Karibeak deskolonizazioaren hasiera ikusi zuen, eta, uharte handienean, Kubako Iraultzak Gerra Hotzaren norgehiagoka sartu zuen Latinoamerikan.

1959an, Alaska eta Hawaii inguruko lurraldeak AEBko estatu bihurtu ziren.

Vietnamgo gerra eta estanflazioa aldatu

Denbora horretan, Estatu Batuak Vietnamgo gerran sartu ziren, Gerra Hotzaren parte gisa. Gerra hori oso zatitzailea izango zen gizarte amerikarrean, eta tropa amerikarrak 1975ean erretiratu ziren Indotxinatik, khmer gorriek apirilaren 17an Phnom Penh harrapatu zutenean, Vietnamgo Herri Armadak apirilaren 30ean Saigon hartu zuenean eta Pathet Laok abenduaren 2an Vientian bereganatu zuenean.

Garai hartan, Pierre Elliot Trudeau izan zen nagusi Kanadan. Azkenik, 1982an, agintaldiaren amaieran, Kanadak konstituzio berria jaso zuen.

Bai Estatu Batuek, bai Kanadak estanflazioa izan zuten, eta, azkenean, gobernu txikiaren politika berpiztu zen.

1980ko hamarkada aldatu

Mexikoko presidente Miguel de la Madrid, 80ko hamarkadaren hasieran, eta Carlos Salinas de Gortari, 80ko hamarkadaren amaieran, estrategia ekonomiko liberalak ezartzen hasi ziren, mugimendu on gisa ikusten zirenak. Hala ere, Mexikok atzeraldi ekonomiko handia izan zuen 1982an, eta peso mexikarrak debaluazioa jasan zuen. 1988ko presidentetzarako hauteskundeak oso lehiakorrak izango zirela aurreikusten zen, eta hala gertatu zen. Cuauhtémoc Cárdenas ezkerreko hautagaiak (Lázaro Cardenasen seme eta Mexikoko presidenterik maitatuenetakoak) kanpaina arrakastatsu bat egin zuen, eta lider ikusi zuten hainbat iritzi-inkestak. 1988ko uztailaren 6an, hauteskundeen egunean, Gobernuak botoak zenbatzeko erabiltzen zuen IBM AS/400 sistema erori egin zen, istripuz dirudienez. Gobernuak, gertakaria azaltzeko: se cayó el sistema (sistema erori egin da) esan zuen. Sistema berrezarri zenean, Carlos Salinas, PRIko hautagaia, izendatu zuten irabazle ofizial. Lehen aldia zen, Iraultzatik, PRIkoa ez zen hautagai batek presidentetza lortzetik hain gertu egon zena.

AEBn, Ronald Reagan presidentea Estatu Batuak atzerri-arazoetako ildo antikomunista gogor baterantz eramaten saiatu zen, bere aldekoek munduko komunitatean (Sobiet Batasunarekin alderatuta) lidergo morala baieztatzeko ahalegin gisa ikusten zuten horretan. Reaganek pribatizazio pakete bat ekarri nahi izan zuen ekonomia suspertzeko.

Kanadako Brian Mulroney Reaganen antzeko plataforma batean ibili zen, eta Estatu Batuekin harreman komertzial estuagoak bultzatu zituen. Horren ondorioz, Kanadaren eta Estatu Batuen arteko Merkataritza Libreko Akordioa lortu zen 1989ko urtarrilean.

Historia berria aldatu

Gerra Hotzaren amaiera eta hedapen ekonomiko iraunkorraren aroaren hasiera laurogeita hamarreko hamarkadan gertatu ziren. 1994ko urtarrilaren 1ean, Kanadak, Mexikok eta Estatu Batuek Ipar Amerikako Merkataritza Askearen Ituna sinatu zuten, munduko merkataritza libreko eremu handiena sortuz. Quebecek subiranotasun nazionalari buruzko erreferenduma egin zuen 1995ean, eta % 51k ez bozkatu zuen, eta gainerako  % 49ak alde bozkatu zuen. 2000. urtean, Vicente Fox izan zen, Mexikoko lehendakaritza 70 urtez baino gehiagoz irabazten zuen PRI ez zen lehen hautagaia.

Laurogeita hamarreko hamarkadako baikortasuna suntsitu egin zuten 2001eko irailaren 11n Estatu Batuen aurka egindako erasoek, eta horrek 20 urteko esku-hartze militarreko gerraldia eragin zuen Afganistanen, eta Kanadak ere parte hartu zuen. Bien bitartean, Kanadak eta Mexikok ez zuten Estatu Batuek Iraq inbaditzeko egin zituzten ekimenen alde egin.

2006an, drogen aurkako gerra benetako gatazka militarra bihurtu zen Mexikon, urte bakoitza aurrekoa baino hilgarriagoa.

2008tik aurrera, Atzeraldi Handia hasi zen Ipar Amerikako 3 naziotan, eta horrek, azkenean, atzeraldi mundiala eragin zuen 2008ko udazkenean, eta oraindik, 2009ra arte, ez da suspertu. 2009an, Barack Obama aukeratu zuten Estatu Batuetako presidente, lehen afrikar amerikarra. Bi urte geroago, Osama Bin Laden aurkitu, eta hil zuten, irailaren 11ko atentatuaren egilea. 2011ko abenduaren 18an, Irakeko gerra amaitutzat eman zen formalki, tropak atera ondoren.

2016an, Donald Trump aukeratu zuten 45. presidente, 2016ko hauteskundeetan Hillary Clinton garaitu ondoren, eta, 2017an, presidente karguaren zina egin zuen. 2020ko hasieran, Estatu Batuek koronabirus berriaren lehen kasua baieztatu zuten, eta, martxoko hilabete horren amaieran, Ipar Amerika konfinamendu nazionalean sartu zen, eskualde osoa COVID-19aren pandemiak jota baitzegoen. 2021eko abendurako, Ipar Amerikako hiru naziok 1,3 milioi heriotza baino gehiago izan dituzte COVID-19arekin lotuta.

2020an, Joe Biden 46. presidentea hautatu zuten Donald Trump garaituta 2020ko presidentetza-hauteskundeetan. Hala ere, Trumpek uko egin zion hauteskundeak emaitzak onartzeari, eta, 2021eko urtarrilaren 6an, haren aldekoen talde batek Estatu Batuetako Kapitolioan sartu zen, arrakastarik gabe, Hauteskunde Kolegio presidentzialeko botoen zenbaketa zenbaketa eteteko ahaleginean.

Era berean, Justin Trudeau Kanadako lehen ministroak 2021ean hauteskundeak deitu zituen liberalen eserleku-kuota handitzeko eta gobernu nagusi bat lortzeko. 2021eko hauteskunde federalen emaitzak ez ziren aldatu 2019ko hauteskunde federalekin alderatuta, liberalek gutxiengoan beste gobernu bat osatu baitzuten.

Ikus, gainera aldatu

Eskualdeka aldatu

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Atlas of the Human Journey – The Genographic Project. National Geographic Society. 1996–2008.
  2. ↑ (Ingelesez) Holen, Kathleen A.; Vescera, Lawrence; Rountrey, Adam N.; Cerutti, Richard A.; Beeton, Jared M.; Jefferson, George T.; Paces, James B.; Fullagar, Richard et al.. (April 2017). «A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA» Nature 544 (7651): 479–483.  doi:10.1038/nature22065. ISSN 1476-4687. PMID 28447646. Bibcode: 2017Natur.544..479H..
  3. ↑ a b Atlas of the Human Journey – The Genographic Project. National Geographic Society. 1996–2008."Atlas of the Human Journey – The Genographic Project". National Geographic Society. 1996–2008. Archived from the original on May 1, 2011. Retrieved October 6, 2009.
  4. ↑ Fitzhugh, Drs. William; Goddard, Ives; Ousley, Steve; Owsley, Doug; Stanford, Dennis. Paleoamerican. Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office.
  5. ↑ «The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health» Scientific American.
  6. ↑ Fladmark, K.R.. (January 1979). «Alternate Migration Corridors for Early Man in North America» American Antiquity 44 (1): 55–69.  doi:10.2307/279189.. https://theatredescascades.com
  7. ↑ «68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"» Center for Climate Systems Research, Columbia University January 26, 2009.
  8. ↑ «Introduction» Government of Canada (Parks Canada).
  9. ↑ Pleistocene Archaeology of the Old Crow Flats. Vuntut National Park of Canada.
  10. ↑ a b «Journey of mankind» Brad Shaw Foundation.
  11. ↑ Bonatto, S.L.; Salzano, F.M.. (1997). «A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data» Proceedings of the National Academy of Sciences 94 (5): 1866–1871.  doi:10.1073/pnas.94.5.1866. OCLC .20009 PMID 9050871. Bibcode: 1997PNAS...94.1866B..
  12. ↑ Neves, W.A.; Powell, J.F.; Prous, A.; Ozolins, E.G.; Blum, M.. (1999). «Lapa vermelha IV Hominid 1: morphological affinities of the earliest known American» Genetics and Molecular Biology 22 (4): 461.  doi:10.1590/S1415-47571999000400001..
  13. ↑ «Method and Theory in American Archaeology» Gordon Willey and Philip Phillips (University of Chicago).
  14. ↑ «Learn about Y-DNA Haplogroup Q» Wendy Tymchuk – Senior Technical Editor (Genebase Systems).
  15. ↑ «Blame North America Megafauna Extinction on Climate Change, Not Human Ancestors» ScienceDaily.
  16. ↑ edited by R.C. Mainfort and M.D. Jeter. Fayetteville, Gillam, J. Christopher. (1999). Paleoindian Settlement in Northeastern Arkansas Arkansas Archeology: Essays in Honor of Dan and Phyllis Morse. University of Arkansas Press.
  17. ↑ Smith, Bruce D.; Yarnell, Richard A.. (2009). «Initial formation of an indigenous crop complex in eastern North America» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (16): 6561–6566.  doi:10.1073/pnas.0901846106. OCLC .2666091 PMID 19366669..
  18. ↑ Nash, Gary B. Red, White and Black: The Peoples of Early North America Los Angeles 2015. Chapter 1, p. 4
  19. ↑ Kane 1999, pp. 81–103
  20. ↑ Ward 1997, pp. 97–132

Irakurketa gehiago aldatu

  • Bennett, Norma V. (1997). Aitzindari Legacy ,ISBN 0-9683026-0-2
  • Kane, Katie Nits Make Lice: Drogheda, Sand Creek, and the Poetics of Colonial Extermination Cultural Critique, 42. zk. (Udaberria, 1999), or. 81–103doi:10.2307/1354592
  • Churchill, Ward (1997). A Little Matter of Genocide City Lights LiburuakISBN 0-87286-323-9
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ipar_Amerikako_historia&oldid=9138019"(e)tik eskuratuta