Leinu gerrak

Leinu gerrak, bando gerrak edo Erdi Aroko alderdi gerrak Euskal Herrian (batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan) Behe Erdi Aroan izan ziren ahaide nagusien arteko gatazkak izan ziren. Bando, leinu edo alderdi horietako kide bakoitzari bandokidea deritzo; eta bandokideak banderiza eratzeko biltzen ziren, hau da, jauntxo bat buru zutela bandera baten inguruan bildutako soldadu taldea.

Leinu gerrak
Gebara gaztelua (Araba) leinu honen dorretxea zena.
Data	XIV. eta XV. mendeak
Lekua	Euskal Herria
Gudulariak
Ganboatarrak Aliatuak: Agramondarrak Nafarroako Koroa Oinaztarrak Aliatuak: Beaumondarrak Gaztelako Koroa

Orduko gatazkak hiru motatakoak izan ziren: nobleziaren eta laborarien artekoak, nobleziaren eta hiribilduen artekoak; eta nobleen artekoak. Azken mota horretakoa da, berez, bando gerretan izandakoa. Gaztelako Koroaren pean zeuden herrialdeetako landa lurretako nobleak bi leinuren inguruan bildu ziren: batzuk Ganboa leinuaren inguruan, eta besteak Oinaz leinuaren inguruan. Horrela sortu ziren bi bandoak: ganboatarrena eta oinaztarrena.

Hiriko biztanleen iritziz, nobleak etsaiak, tiranoak eta kriminalak ziren, haien jarduerek kalte handia egiten baitzieten lurralde guztietako gizarteari eta ekonomiari. Zenbait ordenantza ezarri zituzten, leinu horietakoei itunak egitea eta batzea debekatzeko. Nobleak beren errentek behera egin zutela ohartu zirenean, basoak eta herri-lurrak eskuratzen saiatu ziren eta nekazarien ondasunak arpilatu, erre eta lapurtu zituzten. Egoera gero eta larriagoa zenez, nekazariek hiribilduetara emigratzea erabaki zuten.

Gudulariak

Sakontzeko, irakurri: «Ahaide nagusiak»

Mendoza dorretxea, izen bereko sendiaren egoitza nagusia.

Butroeko gaztelu zaharraren ikuspegia, 1878an. Izen bereko sendiaren egoitza nagusia.

Abendaño sendiaren Urdaibai dorretxearen hondakinak Foruan.

Leinuak ahaide nagusiek zuzenduriko eta odolezko loturak elkartutako gizatalde zabalak izan ziren. Gailurrean ahaide nagusiak zeuden, aberastasun eta ondasun gehiago zituztenak eta, hauei lotuta, gomendatuak (encomendados), hau da, segurtasunaren truke lana edo dirua ematen zituztenak; meniatuak (atreguados) babesaren truke ahaide nagusiarekin konpromiso pertsonala hartzen zuten lagunak; auzi-ihesean kondenatuak (encartados) eta etzanak (acostados) janari eta ostaturen truke gudarostea osatzen zuten bigarren seme txiroak zeuden.

Ahaide nagusiak, hasieran lurraldeen, artaldeen jabe ziren.Geroago hainbat ola eta errotaren jabe. Ahaide nagusien arteko borrokak areagotu egin ziren nagusi zen taldearen zailtasunak larritu egin zirenean, euskal nobleziako familia taldeen errenta mailak behera egin zuenean eta gizarte osoak XIV. mendeko beheraldiaren ondorioak jasan zituenean

Hona hemen bando biak osatzen zituzten leinu nagusiak:

• Ganboatarrak: Ganboa, Gebara arabarrak, Olaso eta Balda gipuzkoarrak, Abendaño bizkaitarrak, Salazar enkarterriarrak, Aiara gasteiztarrak eta Legizamon bilbotarrak. Bere aliatuak agaramontar nafarrak eta Nafarroako Erresuma ziren.

• Oinaztarrak: Oinaz azpeitiarrak, Mendoza arabarrak, Lazkao gipuzkoarrak, Muxika eta Butroe bizkaitarrak, Calleja gasteiztarrak eta Zurbaran bilbotarrak. Bere aliatuak beaumontar nafarrak eta Gaztelako Erresuma ziren.

Aditu batzuen aburuz, bi gizarte molde ordezkatzen zuten oro har bi leinuek: artzaintzari eta mendi ekonomiari hertsiki lotuak bide ziren oinaztarrak eta nekazaritzan, merkataritzan eta itsasketan ziharduten batez ere ganboatarrek.

Aurrekariak

Behe Erdi Aroan, sistema feudalaren lehenengo arazo larriak sortu ziren: Ehun Urteko Gerra (1337 - 1453), Jacquerie (1358), Florentziako ciompie (1378 eta 1382) eta Bohemiako Taboriekin. Euskal Herria ez zen salbuespena izan. Izurrite Beltzaren eraginez, gosetea eta heriotzak etorri ziren, demografiak behera eginez. Horrela, jauntxoek hartzen zituzten errentak behera egin eta leinuak talde sozial antagoniko bihurtu zirenean, bandoak sortu ziren. Nekazariek nobleen orubeak utzi eta hiribilduetara alde egin zuten. Nekazari-errentaren galerari gehitu behar zaio musulmanei hartutako lur-sailen eta harrapakinen banaketa bertan behera gelditzea.

Erdi Aroko pentsaera ulertzea ez da erraza. Borroka askoren atzean arrazoi ekonomikoak izan arren ez da gutxietsi behar zaldunen artean ohoreak, jaiotetxeak edo abizenak zuten garrantzia. Horrela ulertu daiteke zergatik behi baten gorabeheran familia arteko gerra bat piztu zitekeen. Oinaztarren artean lehenengo Ahaide nagusia Azpeitiko Oinaz eta Loiola leinua izan zen. Gipuzkoako mugaren defentsan aritzeagatik hainbat mesede jaso zituen leinu honek, koroarengandik eta inguruko leinuek nagusitasuna onartu zioten. Gero lazkanotarrak izan ziren buruzagitza horren lekukoak hartu zutenak, ezkontza eta tregua zenbaiten bidez. Oinaztarren jarraitzaile ziren, besteak beste: Amezketa leinua, Beasaingo iartzatarrak, Hernaniko Alzega Etxea, Untzueta, Berastegi, Astigarragako Murgia...Ganboatarren artean Ahaide nagusia Olasoko jauna zen, Martin Ruiz Ganboakoa, ganboatarren bandoari izena eman ziona. Baina Oñatiko Gebara familiak botere handia zuen, Arabako mendozatarrekin ahaidetua baitzegoen. Dena den, ezin dira konparatu Gipuzkoa eta Bizkaiko Ahaide nagusiak, Araba eta Gaztelakoekin, azkenekoek lur eta botere gehiago zuten.

Oinaztar eta ganboatarren arteko tira-birak ez ziren nolanahikoak izan. XIV. mendean hasi ziren krisiaren lehenengo sintomak Nafarroako mugan, edo "gaizkileen mugan", esaten zitzaion bezala. Ganboatarrak Gipuzkoako itsasaldean eta hirietan aurkitzen ziren gehienbat. Hiri sortu berrien eta merkataritzaren kontrola zuten helburu. Oinaztarren artean, gehienak nekazal jauntxoak ziren, antzinako sistema bati eutsi nahi ziotenak. Nafarroako mugan lapurreta eta "malefizio" asko egin zituzten oinaztarrek. Muga hori ez zitzaien oinaztarrei komeni, mugarik gabeko lurrak abeltzaintzarako erabiltzen baitzituzten betidanik. Lazkanotarrak (oinaztarren buru) mugan izandako eraso eta lapurreta askoren erantzule ziren eta Nafarroako tropek behin baino gehiagotan egin zuten beraien kontra. Beotibarko gudua da borroka horietan ezagunena: 1321ean oinaztarrek Gorritiko nafar gaztelua bereganatu zuten eta errepresalia moduan Nafarroako tropek Berastegi erre eta Gazteluko dorrea eskuratu zuten. Baina bueltakoan oinaztarren segada batean erori ziren Beotibarren. Mitoak dio 1000 lagun hil zirela bertan, handikeria bat.

Gatazkaren helburu nagusia ondasunak eta estatus soziala mantentzea zen, erregeak eratutako hiribilduekin txikiagotu egiten zutenak. Lope Gartzea Salazar historialari bandokidearen esanetan, aldiz, lurrean inoren parekorik ez zuena (quién valía más en la tierra) edo, XVI. mendeko Juan Victoria elizgizonaren esanetan, nor izan gehiago eta nork agindu gehiago (cuál ser más y mandar más) adierazteko borrokatzen zuten. Edonola ere, guztiek gauza bera esaten zuten: ondasunak eta ohoreagatik borrokatzen zutela. Izan ere, bandokideen artean kode etiko bat zegoen, arau zehatzak zituena: arrazoirik gabe gerra ez deklaratzea, su-etenak ez haustea, traizioz ez hiltzea, hitza betetzea, eta abar.

Gatazka horien jatorriaren eta kausen argibideak eman nahiak liburu asko sorrarazi ditu eta era askotako interpretazioak proposatu izan dira horri buruz.

Gatazka

Oinaztarren gurutzea, Murgian (Zuia, Araba) dagoen XV. mendean eraikitako harrizko gurutzea

Bando gerren berri ematen digun lehenengo iturri nagusia Lope Gartzea Salazarren Las Bienandanças e Fortunas liburua da, 1471n idatzia, hau da, ia gerren amaieran.

Gerrak Arrasate suntsitu zuen 1448an eta zenbait gudu odoltsu izan ziren, adibidez Elorriokoa. Ahaide nagusiak garaitzeko, ermandadeak Gaztelako koroarekin batu ziren, Errege-erregina Katolikoen garaian, eta ahaide nagusi askoren dorretxeak suntsitu zituzten. Gerrak, krisia gogortu zuen. Produktu emankor-etenkitsuak ekoizten eta azpiegiturak berritzen eta sendotzen beren irabaziak xahutu beharrean, handikiek, gatazkak hartaraturik, etxeak eta dorretxeak gotortzen xahutu zituzten. Lanean aritu beharrean soldadu joan behar izan zuten gizonezkoek. Gerrak, (erreketak, hilketak...) ekarri zituzten. Zerbait egin behar eta, Ermandadeak sortzen hasi ziren eta Ahaide Nagusien dorretxeak eraisten. Bien bitartean hiribilduak indartu ziren.

Nahiz eta Pablo Gorosabelek Ulibarriko baseliza batean prozesio baten eztabaidaren ondorioz gerra sortu zuelakoaren kondaira aipatu, gatazkaren hasieran Gaztelako Erresuman Trastamara leinuaren ahulezia eta gerra zibila nagusiak ziren. Gainera, 1379an Joanes Gaztelakoak amaren partez jarauntsitako Bizkaiko Jaurerria aitaren partez jarauntsitako Gaztelako Koroari erantsi zion, bizkaitarren atsekaberako. Mende horren hasieran eratutako hiribilduetan, batez ere Bilbon eta Bermeon, bertoko jauntxoek udal boterea lortzeko elkarren kontra aritu ziren, nekazal-noblezia bere feudoaren ondasunak murriztuz ikusten zuenean.

Jada 1362an, Legizamon eta Zurbarandarrek elkarren kontra borrokatu ziren Bilboko kaleetan egindako guduan eta, berriro, Bermeoko merkatuan 1413an. Harrezkero eta 1433 arte, bando bien arteko liskarrek etengabe iraun zuten. Basurtutarrek, Legizamondarren etsaiak zirenak, Zurbarandarren alde egin zuten. Hiri-borrokak ez ziren hiritik kanpo egindako guduak bezain latzak izan: 1440an Bilbon bost lagun eta 1443an Bermeon beste hamar hil ziren.

1413an gerra Ipar Euskal Herrira, Lapurdira hain zuzen ere, zabaldu zuten. Bertan Joanes Sant Pedrok Ezpeleta eta Alzate nafarrak borrokatzen zituen. Alzatetarren ahaide nagusia eta bere semea erailak izan eta gero, Fernando Ganboakoak Alzatetarren alaba oinordekoa ezkondu zuen. Ganboatarrek Joanes Sant Pedro eraso zuten emaztearen familia mendekatzeko, baina ezin eta 150 lagun galdu zituzten guduan.

1420 inguruan, ganboatarrek bere lurraldeetatik atera eta gauez Oinaztarren orubea eraso zuten. Gabonetan Oinaztarren dorretxeari sua eman eta ahaide nagusia ez ezik beste bederatzi lagun ere hil ziren. Oinaztarren lurraldeak eraso zituztenean, honen aliatuak bere alde atera ziren. Horietatik, Lazkaotarrek Balda ganboatarrak eraso zituzten, Fortun ahaide nagusia erailez.

1446an ganboatarrek eta baldatarrek oinaztarrak eta lazkaotarrak eraso zituzten Zumarraga aldean. Oinaztarrak garaile atera eta ganboatarrek Azkoitian zuten dorretxea erre zuten. Guztira hirurogeita hamar lagun eta hamabi nagusi erailak izan ziren. Guduak, berriro, 1447an eta 1448an errepikatu ziren.

1390 eta 1393 artean, ermandadeek Bizkaian egoera baretzea lortu zuten, baina, 1415ean, errege boterea ordezkatzen zuen ermandadeak izendatutako korrejidoreak Bizkaiko garia Asturiasera bidali zuenean, herrialdean matxinada sortu zen. Ahaide nagusiek zuzenduriko bizkaitarrak Erandion borrokatu eta hirurogei lagun galdu zituzten.

1442an ermandadeek Bilbon eta Arrasaten ahaide nagusiak lasaitzea lortu bazuten ere, bakeak ez zuen luzaroan iraun. Izan ere, sei urte geroago Arrasate erre zuten. Gertaera gogoratzeko honela dio kanta zaharrak:

«

Erre dezagun Mondragoe Lasterreon sar gaiteza[n] Kantoeko sar[t]zaikeran Aen bizarrak ikara zirean Armakaz ezin egien legez ezer

»

1456an ahaide nagusiek Gipuzkoako hiribilduei bota zioten desafioa eta hurrengo urtean ermandadeek erantzun eta jauntxoen dorretxeak hartzeaz gain, nagusiak Gipuzkoatik erbesteratu zituzten.

Gerra Arabara ere zabaldu zen, izan ere, 1423an Leintzen Pedro Velez Gebara jaunaren aurkako matxinada egin zuten, baita Kanpezun Lope Rojasen aurka. 1477an Juan Lopez Lazkanoren hil zuten balezta batekin tiro eginda Kontrastan.

Gerraren amaiera

Bandoen baketzea Sevillako Espainia Plazako Bizkaia aulkia.

Egoera horrez baliatu zen Gaztelako erregea bere nagusigoa ermandadeen eta hiribilduetako burges herrien bidez bermatzeko. Aliantza honek behin betiko menderatu zituen ahaide nagusiak eta bake soziala lortu zuen. Behin menderatuak nagusiak Granadako Erresumako mugetara erbesteratu, bere gudataldeak sakabanatu eta bere dorretxeak moztu zituen. 1483an Elisabet I.a Gaztelakoa foruak zin egitera Bilbora ailegatu zenean modu ofizial batez bandoak amaitzea erabaki zuen eta Bilboko udalak Chinchillaren ordenantzak argitaratu zituen. Hala ere haien eragina ez zen amaitu eta hurrengo mendeetan zehar beren estatusa mantendu zuten.

Leinuen gatazkak Euskal Herriko literaturan

• Txomin Agirre: Ni ta ni (1917).
• Jon Etxaide: Gorrotoa lege (1964).
• Toti Martinez de Lezea: Señor de la guerra (2000).
• Antonio Trueba: La paloma y los halcones (1865).

Teoria berriak

Azken urteetan bandoen gerrari buruzko teoria berriak azaldu dira eta historialarien artean arrakasta handia izan dute. Teoria hauek diote banderizoen gerrak ez zirela huskeriengatik hasi, Europa guztian zabaldutako krisi batengatik baizik. Borroka horietan, jauntxoez gain, nekazariek eta hiribilduetako burgesia berriak ere hartu zuten parte. Errekonkista bukatuta, diru-sarrerak agortu zitzaizkien mairuen kontra aritu ziren jauntxoei, orduan nekazariei presio egin eta ondokoari lapurtzen hasi ziren. Interes ekonomikoa, bada, horren guztiaren atzean. Egia esan, gutxi dakigu krisi horretan nekazariek izan zuten zereginari buruz. Badakigu, jauntxoengandik ihesi, hiribilduetan babestu zirela nekazari asko. Izan ere, jauntxoen esku zeuden errekak eta zubiak, burdinolak eta basoak, lurrak eta ganaduak... Jakina, jauntxo horien abenturak eta ibiliak soilik heldu dira guregana.

Gartzea Salazar

Gartzea Salazarrek leinu bakoitzaren historia eta beren arteko liskarrak imajinazio handiz azaldu zuten. Bere ustez ganboatar eta oinaztarrak beti existitu ziren. Baina ipuin harrigarri bat ere kontatu zuen: leinuen arteko eztabaida erromeria batean hasi omen zen, oinaztarrak "oinekin" ibiltzen zirelako eta ganboatarrak berriz "gainetik" edo sorbaldarekin. Hau da, ibiltzeko modu ezberdina zutelako haserretu zirela gure oilarrak.

Bandokide ospetsuenak

Hona hemen bi mendeetan zehar izandako zenbait bandokide famatuak:

Salazar dorrea eta Lope Gartzea Salazarren monumentua, Portugaleten.

• Petri Abendañokoa
• Juan Alontso Muxikakoa
• Diego Santxez Basurtukoa, Bilbon 1468an hila.
• Fernando Zaldibarkoa, Durangon 1468an hila.
• Juan Abendañokoa, Tello Gaztelakoak Bilbon 1356an hila.
• Fortun Santxez Zamudiokoa
• Otxoa Butroikoa Altamiran 1452an hila.
• Gomez Gonzalez Butroikoa, Arrasaten 1448an hila.
• Juan Ibarguen
• Martin Otxoa Lavieno
• Martin Ruiz Arteagakoa
• Gonzalez Gomez Butroikoa, 1435ean San Vicenten hila.
• Tristan Legizamon, Bilbon 1446an hila.
• Rodrigo Adan Igartza
• Otxoa Salazar.
• Martin Otxoa Martiartukoa, 1444an Gangurenen hila.
• Martin Santxez Arbolantxa
• Martin Santxez Anuncibai, Arrasaten 1442an hila.
• Pedro Ortiz Aranzibia, 1443an hila.
• Lope Gartzea Salazar, zaharra, Algecirasko setioan hila.
• Juan Lopez San Pelayo, Villasanan hila.
• Iñigo Ortiz Saltzedo, Abellanedan hila.
• Antso Ortiz Marrokin,
• Lope Gartzea Salazar, 1475ean Portugaleten hila.

Kanpo estekak

• Datuak: Q3119165
• Multimedia: Basque War of the Bands / Q3119165