Wikipedia

Etxekotze

(«Landareen etxekotze» orritik birbideratua)

Etxekotzea gizakiak lanerako, lagun gisa erabiltzeko edo janaritarako animalia eta landareak egokitzea da. Etxekotze hitza «etxe» hitzetik eratortzen da, eta gizakiak Neolitoan egindako etxe-eraikitze prozesuarekin lotuta dago orain dela 11.000 urte ingurutik aurrera. Espezie bat etxekotua dagoela esaten da ezaugarri morfologiko, fisiologiko edo portaera bat garatu duenean gizakiarekin elkarrekintza luze baten ondorioz eta gizakiak ezaugarri horiek lortu, sortu edo indartzeko hautespen artifiziala egin duenean.

Txakurra eta ardia animalia etxekotuak dira.
Artoa eta etxekotu aurreko bere aurrekaria, teosinte delakoa.

Etxekotzea belaunaldi anitzeko harreman Mutualismo (biologia) mutualista da, non animalia espezie batek (gizakiak edo hostoak mozten dituzten inurriak) beste espezie baten kontrola eta zaintza bere gain hartzen duen: ardiak edo onddoak, haietatik baliabideen hornikuntza etengabea lortzeko, hala nola haragia, esnea edo eskulana. Prozesua graduala eta geografikoki lausoa da, saiakuntza eta errorean oinarritua.

Gizakientzat duen interesa, eta euren eboluzioa zein demografia azaltzeko duen garrantzia dela eta, etxekotzeak zientzialari ugari erakurri dituen ikerketa da, arkeologia, paleontologia, antropologia, botanika, zoologia, genetika eta ingurumen zientzietan[1].

Abereen etxekotzea

aldatu

Etxekotu zen lehen ornoduna txakurra izan zen, komentsalista gisa, duela 15.000 urte gutxienez[2][3][4]. Eurasia osoan zehar hedatu zen Pleistozenoaren amaieran, beste edozein animalia etxekotu eta landare landatu baino askoz lehenago[3]. Animalia batzuk, hala nola ahuntzak, ardiak eta behiak duela 11.000 urte inguru etxekotu zituzten, eta zaldia duela 5500 urte inguru, Erdialdeko Asian eta lanerako animalia gisa. Datu arkeologiko eta genetikoek diote denbora luzez bi norabidetako gene-fluxua egon dela animalia basati eta etxekotuen artean, bereziki asto, zaldi, gamelu, ahuntz, ardi eta txerrien artean[5][6].

Hegaztiak

aldatu

Hegaztien artean etxekotutako espezierik garrantzitsuena oiloa da, haragi zein arrautzengatik hazten direnak. Indioilarrek edo pintadek ere garrantzia ekonomikoa dute. Txoriak ere kaiolatan gordetzen dira euren kantua edo konpainia izateko, adibidez, txori abeslariak eta loroak. Oilaskoa, lehen aldiz, Ekialdeko Asian etxekotu zuten, itxuraz oilar borroketarako, duela 7000 urte inguru.

Ornogabeak

aldatu

Ornogabeen artean denbora luzez, 5000 urte baino gehiago, etxekotutako animaliak daude erleak eta zeta-harrak, eztia eta zeta ekoizteko, hurrenez hurren. Barraskilo batzuk janarirako hazten dira, eta hainbat animalia, ikerketa egiteko; beste batzuk, berriz, kontrol biologikorako erabiltzen dira.

Landareen etxekotzea

aldatu

Landareen etxekotzea orain dela 12.000 urte hasi zen, zerealekin, hala nola garia eta garagarrarekin Ekialde Hurbilean eta edankuiarekin Asian, baita dilista, ilarrak, txitxirioak eta liho laboreekin ere. Arroza duela 9000 urte inguru etxekotu zen lehen aldiz Txinan. Duela 10.000 urte inguru, Amerikako herri indigenak kakahuetea, kuia, artoa, Patata, kotoia eta juka landatzen hasi ziren. Afrikan, Basarto eta antzeko laboreak etxekotu zituzten. Nekazaritza, izan ere, gutxienez munduko 11 lekutan garatu zen independenteki, landare eta animalia ezberdinak etxekotuz prozesu horretan. Landare asko ere edertasunagatik etxekotu izan dira, nahiz eta jangarri edo ekonomikoki garrantzitsu ez izan.

Etxekotzeak animalien jokaeraren geneei eragin zien, mantsoagoak bihurtuz. Landareetan, etxekotzeak morfologiaren geneei eragin zien, hala nola hazien tamaina handitzea eta galburuen azal galtze prebenitzea, gariaren kasuan, esaterako. Aldaketa horien ondorioz, etxekotutako organismoak manipulatzeko errazagoak dira, eta naturan bizirik irauteko duten gaitasuna murrizten zaie.

Definizioak

aldatu

Etxekotzea[7] (ez da nahasi behar animalia bat heziketarekin[8][9][10][11]),​​​ «etxekoa»​[12]. XXI. mendera arte, terminoa zehaztugabea zen Melinda A. Zeder arkeologo estatubatuarrak epe luzerako erlaziotzat definitu zuen arte. Harreman horretan, gizakiek beste organismo baten kontrola eta zaintza hartzen dute aurreikus daitekeen baliabide baten hornidura lortzeko, eta horrek mesede egiten die elkarri. Gainera, adierazi zuen ez dela nekazaritzaren sinonimoa, nekazaritza etxekotutako organismoen menpe dagoelako, baina ez da etxekotzearen emaitza automatikoa[13].

 
Etxekotze-prozesuaren diagrama: espezie batek beste bat aktiboki kudeatzen duen prozesua, baliabideak edo zerbitzuak lortzeko, Michael Puruggananen definizioaren arabera.[14]

Michael D. Puruggananek dio zaila izan dela etxekotzea definitzea, nahiz «senezko adostasunak» dioskun «onurak ematen dizkiguten eta gure kontrolpean eboluzionatu duten gizakien zaintzapean dauden landare eta animaliak»[14]. Termitek, anbrosiako kakalardoek eta hostoak mozten dituzten inurriek, adibidez, zenbait onddo-espezie etxekotu dituztela dio; eta aipatzen du, gainera, beste talde batzuk, hala nola belar txarrak eta komentsalak, etxekotuak deitu izan direla, oker[14].​ Zederren definiziotik abiatuta, Puruggananek definizio «zabala» proposatzen du: «mutualismo batetik sortzen den koeboluzio-prozesua da, non espezie batek (etxekotzaileak) beste espezie baten (etxekotutako espeziearen) biziraupena eta ugalketa aktiboki kudeatzen dituen ingurunea eraikitzen duen, baliabideak eta/edo zerbitzuak emateko lehenengoari»[14].​ Horrek nitxoaren eraikuntza gehitzen diela etxekotzailearen jarduerei aipatu du[14].

Etxekotze sindromea hasierako etxekotze-prozesuan sortu zen, eta laboreak beren arbaso basatietatik bereizten dituen ezaugarri fenotipikoen multzoa da[15][16]. Era berean, orain etxe-animalietan ikusten diren ezberdintasunen multzoa adieraz dezake, eta ez dute zertan hasierako etxekotze-prozesua islatu. Aldaketak hauek dira: otzantasun eta mantsotasun handiagoa, ilearen kolorazioa, hortzen tamaina murriztea, garezur-aurpegiaren morfologia, belarrien eta isatsaren forma (adibidez, belarri eroriak), estral zikloak, hormona adrenokortikotropikoaren eta neurotransmisoreen mailak, gazte-portaeraren luzatzea, garunaren tamaina eta, bereziki, garun-eremuak murriztea[17].

Jatorria

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Iraultza neolitiko»

Animalia eta landareen etxekotzea, izan ere, azken maximo glaziarraren gailurraren ondoren eta gaur egun arte jarraitzen duten klima eta ingurumen aldaketek eragin zuten. Aldaketa horiek zaildu egin zuten ehizaren eta bilketaren bidezko elikagai lortzea[18].​ Etxekotu zuten lehen animalia txakurra izan zen, duela 15.000 urte gutxienez[19].​ Duela 12.900 urte, Dryas Berria hotz eta idortasun handiko aldia izan zen, eta elikagaiak bilatzeko estrategiak indartzeko presioa egin zuen gizakiengan, baina, nekazaritzari, ez zion mesederik egin. Holozenoaren hasieran, duela 11.700 urte, klima epelagoak eta giza populazioen gorakadak animaliak eta landareak, eskala txikian, etxekotzea, eta elikagaien hornikuntza handiagoa izatea ekarri zuten[20].

Kronologia historikoa

aldatu

Hona taula bat, hainbat abereren etxekotzeren antzinatasuna adierazten duena[21]:

Animalia Data (aspaldikotasuna) Eskualdea
ahuntza 12.000 Iran
ardia 10.000 – 9.000 Ekialde Ertaina
behia 10.000 India, Ekialde Ertaina
urdea 9.000 Txina, Europa
oiloa 8.000 Asia Hego-ekialdea
astoa 7.000 Afrika Iparraldea
zaldia 6.500 Kazakhstan
bufaloa 6.000 Txina
llama 5.500 Peru
usoa 5.000 Egipto
gamelua 5.000 Asia Erdialdea
dromedarioa 4.500 Arabia
antzara 3.500 Europa
alpaka 3.500 Peru
ahatea 3.000 Txina
elur-oreina 3.000 Siberia
indioilarra 2.500 Mexiko
untxia Europa

Etxe-txakurra erregistro arkeologikoan agertu zenean (orain dela 15.000 urte gutxienez) etxekotu ziren abereak eta garia eta garagarra gisako laboreak; nekazaritza asmatzea eta gizakiak elikagaiak biltzetik nekazaritzara aldatzea planetako leku eta garai desberdinetan eman zen[19][22][23][24].​​​​ Adibidez, zerealen eskala txikiko laborantza esperimentala duela 28.000 urte inguru hasi zen, Ohalo II aztarnategian, Israelen[25].

Ilgora Emankorrean, orain dela 11.000-10.000 urte, arkeozoologiak adierazten du ahuntzak, txerriak, ardiak eta zezenak izan zirela etxekotutako lehen animaliak. Bi mila urte geroago, zebuak etxekotu zituzten gaur egun Balutxistan den Pakistanen. Ekialdeko Asian, duela 8000 urte, Txerriak etxekotu zituzten Ilgora Emankorrean dauden basurdeetatik genetikoki desberdinak diren basurdeekin[19]. Katuaren etxekotzea ere Ilgora Emankorrean gertatu zen duela 10.000 urte[26], Europako basakatuen bidez, agian, biltegiratutako elikagaiei kalte egiten zieten karraskariak kontrolatzeko[27].

 
Jatorrizko zentroak eta nekazaritzaren hedatzea iraultza neolitikoan, 2003ko ondorioarekin bat datorrena[28]

Animaliak

aldatu

Ezaugarri desiragarriak

aldatu
 
Animalia heziek beren homologo basatiak baino txikiagoak eta erasokorragoak izateko joera dute; Askok, etxekotze sindromea dela eta, beste ezaugarri batzuk dituzte, hala nola mutur motzagoak[29] otso baten buruhezurra (ezkerrean) eta chihuahua txakur batena (eskuinean).

Animalien etxekotzea da animalien zaintzan eta ugalketan eragina duten animalien eta gizakien arteko harremana[13].​ Charles Darwinek, 1868ko The Variation of Animals and Plants under Domestication (Animalia eta landare etxekotuen aldakuntza) liburuan onartu zuen etxe-espezieak beren arbaso basatietatik bereizten zituzten ezaugarri kopuru txikia. Halaber, lehena izan zen bereizten: batetik, kume selektibo kontzientea, non gizakiek zuzenean hautatzen baitituzte ezaugarri desiragarriak; eta, bestetik, hautespen inkontzientea, non ezaugarriek, beste ezaugarri batzuen aldean, eboluzionatu egiten duten hautespen naturalaren edo hautespenaren azpiproduktu gisa[30][31][32].

Aldea dago etxe-populazioen eta basati-populazioen artean; desberdintasun horietako batzuek etxekotze-sindromea osatzen dute, etxekotzearen lehen etapetan funtsezkotzat jotzen diren ezaugarriak; beste batzuek, berriz, ondorengo hobekuntza-ezaugarriak dira[15][33][34].​​​ Etxe-abereak txikiagoak eta ez hain erasokorrak izan ohi dira beren homonimo basatiak baino; beste ezaugarri batzuk dira: belarri eroriak, garun txikiagoa eta mutur laburragoa[29].​ Etxekotze-ezaugarriak, oro har, etxeko animalia guztiengan daude finkatuta, eta animalia edo landare horren ezaugarriak hasierako etxekotze fasean aukeratu ziren. Hobekuntza-ezaugarriak, berriz, etxeko animalien proportzio batean baino ez dira agertzen, baina, arraza indibidualetan edo eskualdeko populazioetan, finkatuta egon daitezke[33][34][35].

Beren portaera-ezaugarriengatik, animalia-espezie batzuk, eta espezie horietako zenbait banako, etxekotzeko hautagai hobeak dira[36][37][38][39]:

  1. Beren egituraren tamaina eta antolamendua[36].
  2. Prestasuna eta selektibitate-maila bikotekidea aukeratzerakoan[36].
  3. Gurasoak beren kumeekin lotzeko duten erraztasuna eta abiadura eta kumeen heldutasuna eta mugikortasuna jaiotzean[36].
  4. Dietaren malgutasun-maila eta habitatarekiko tolerantzia[36].
  5. Gizakiei eta ingurune berriei eman beharreko erantzunak, ihes-erantzunaren murrizketa eta kanpo-estimuluekiko erreaktibotasuna barne[36].

Ugaztunak

aldatu
 
Txakurrak komentsalak ziren, eta ardiak elikagai gisa hazten ziren; gameluak, zaldiak eta astoak, berriz, lanerako animaliatzat etxekotu zituzten[36]

.

Animalien etxekotzearen hastapenek hainbat etapatako prozesu koebolutibo luze bat ekarri zuten berekin. Etxekotutako animalia gehienek hiru bide nagusi jarraitu zituzten etxekotzeko[36][34][40]:

  1. Komentsalak, giza nitxo bati egokituak (adib., txakurrak, katuak, beharbada txerriak)[36].
  2. elikagairako bilatutako piztiak (adib., ardiak, ahuntzak, behiak, asiar bufaloak, jak basatiak, txerriak, elur-oreinak, llamak eta alpakak)[36].
  3. Zalgurdirako eta zaldizkorako animaliak (adib., zaldiak, astoaks gameluak)[36].

Gizakiak ez zuen abere komentsalak edo harrapakinak etxekotzeko asmorik, edo behintzat ez zuten aurreikusi abere etxekotua izan zitekeenik. Bi kasuetan, gizakiak espezie horiekin lotu ziren haien arteko harremana areagotu ahala, eta gizakiak, espezie horien biziraupenean eta ugalketan zuen papera, abeltzaintza formalizatura eraman zuen, pixkanaka[34]. Zalgurdi eta zaldizko animalientzako bidea harrapaketatik etxekotzeraino zetorren arren, beste bi bideak ez zeuden helburu batera hain bideratuta, eta erregistro arkeologikoek iradokitzen dute askoz denbora tarte luzeagoetan garatu zirela[41].

Hegaztiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Etxeko hegazti» eta «Erlezaintza»
 
Oilar borroka Tamil Nadun, 2011
 
Asiako hego-ekialdeko basoilarra
oilaskoa basoilarretik abiatuta etxekotu zen, itxuraz oilar borroketarako, duela 7000 urte inguru[42]

Etxekotutako hegaztiak, batez ere, oilategiko hegaztiak dira, haragia eta arrautzak lortzeko haziak: zenbait galliforme (oilaskoak, indioilarrak, pintadak) eta anseriforme (uretako hegaztiak: ahateak, antzarak eta beltxargak). Kaiolako hegazti asko ere etxekotzen dira, hala nola txori kantariak eta loroak, bai plazer hutsagatik, bai ikerkuntzan erabiltzeko. Etxe-usoa erabili da elikagai gisa zein, usoaren etxea bilatzeko instintua ustiatuz, leku urrunen arteko komunikabiderako; ikerketek diotenez, duela 10.000 urte inguru etxekotu zen. Txinako oilaskoen fosilak duela 7.400 urtekoak dira. Oilaskoaren arbaso basatia Gallus gallus da, Asia hego-ekialdeko oihan gorriko oilarra. Dirudienez, hasieran, oilarren arteko borroketarako mantendu dute espeziea, ez elikagairako.

Erle meliferoaren kasuan, kontuan izan behar da ez zela gizakiak hautatu zuen aldaketa genetiko, fisiologiko edo morfologiko handirik eman. Beste ezeren gainetik, hautespena otzantasuna da, gainerakoak hautespen naturalak ere nabarmentzen dituen aldagaiak baitira, hala nola garbitze-portaera, barroasi gisako gaixotasunetan eta bizkarroietan hain nabarmena dena, kentzeko berezko portaera duten erle errusiarretan aurkitua. Gero, erle horien gurutzaketa artifizialaren bidez, beste arraza batzuetan barroarekiko erresistentzia lortzen da.

Landareen etxekotzea

aldatu

Nekazaritza, modu independentean, lurreko hainbat tokitan sortu zen, eta nekazaritza jardueraren frogarik zaharrena duela 10.000 urtekoa da, gaur egun Irak den lekuan (Heiser 1990). Landare eta animalien etxekotzea, hasiera batean, Asiako Mesopotamiako Ilgora Emankorren lur emankorretan, Hego Amerikako Andeetako eskualdean, Asiako zenbait tokitan, eta Mexikon gertatu zen, eta, hortik, planeta osora barreiatu zen.

Eskualde batzuek beste batzuek baino askoz azkarrago bereganatu zituzten praktika horiek (Diamond 1999). Elikadurarako, medikuntzarako eta lanerako baliagarriak ziren landareak eta animaliak etxekotzeak erabat eraldatu zituen gizarteak. Landareak eta animaliak hobetzeko ohiko metodoek, ongarriztatze gurutzatuaren eta hautespenaren bidez, ezaugarri bereziak duten talde eta barietateak garatzea ahalbidetu dute. Hala, antzina-antzinatik gizakiek inguruko ingurunea aldatu dute, eta, jarduera horien parte gisa, hainbat landare, animalia eta mikroorganismoren ezaugarri baliotsuak hautatu dituzte. Gurutzaketa kontrolatuen eta hautespen mailakatuaren prozesuaren bidez, gure arbasoek basalandareen talde txiki bat aukeratu zuten, eta gaur egun ezagutzen ditugun labore bihurtu zuten. Prozesu luze horretan, aldaketa fenotipiko asko gertatu ziren landareetan, adibidez: hazte-ohitura jakina, haziaren dispertsioaren galera, heltze sinkronikoa, heldutasun goiztiarra, izurrite eta gaixotasunekiko erresistentzia selektiboa, toxina-kopuruaren murrizketa, produktibitate handiagoa hazi edo fruitu handiagoak barne, eta baita hazien galera ere platanoaren kasuan. Aldaketa horien ondorioz, murriztu egiten da basoetako laboreen biziraupena. Beraz, laboreak, hedatzeko eta bizirik irauteko, gizakien zainketen menpe daude orain.

Txakurraren etxekotzea

aldatu

Hainbat ikerketaren arabera, txakurra izan zen etxekotu zuten lehen animalia. Horrekin lotuta, 2022an egindako genomika konparatuaren ikerketa batek fenomeno horri buruzko bi hipotesi posible proposatu zituen. Lehenengoak bi etxekotze prozesu independente aurreikusten ditu: bata ekialdeko gurasoei buruzkoa eta bestea mendebaldekoei buruzkoa, gero bat egingo zutenak. Hala ere, beste hipotesiak dio etxekotze bakarra gertatu zela, eta, hori, ekialdeko guraso bati buruzkoa izango zen, zeina, geroago, mendebaldeko otsoekin nahastuko baitzen txakurrak Eurasiako hego-mendebaldera iritsi zirenean. Edonola ere, nahasketa hori duela 7200 urte baino geroagoko aldi batean gertatu behar izan da, hori baita eskura dagoen Ekialde Hurbileko txakurrik zaharrenaren adina[43].

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Larson, Greger; Burger, Joachim. «A population genetics view of animal domestication» Trends in Genetics 29 (4): 197–205.  doi:10.1016/j.tig.2013.01.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  2. ↑ (Ingelesez) «Domestication | biology and society» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  3. ↑ a b (Ingelesez) Larson, Greger; Karlsson, Elinor K.; Perri, Angela; Webster, Matthew T.; Ho, Simon Y. W.; Peters, Joris; Stahl, Peter W.; Piper, Philip J. et al.. (2012-06-05). «Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (23): 8878–8883.  doi:10.1073/pnas.1203005109. ISSN 0027-8424. PMID 22615366. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  4. ↑ Perri, Angela. «A wolf in dog's clothing: Initial dog domestication and Pleistocene wolf variation» Journal of Archaeological Science 68: 1–4.  doi:10.1016/j.jas.2016.02.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  5. ↑ Larson, Greger; Fuller, Dorian Q.. (2014-11-23). «The Evolution of Animal Domestication» Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 45 (1): 115–136.  doi:10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813. ISSN 1543-592X. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  6. ↑ (Ingelesez) Marshall, Fiona B.; Dobney, Keith; Denham, Tim; Capriles, José M.. (2014-04-29). «Evaluating the roles of directed breeding and gene flow in animal domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (17): 6153–6158.  doi:10.1073/pnas.1312984110. ISSN 0027-8424. PMID 24753599. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
  7. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia etxekotu, Euskaltzaindia
  8. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, hezi, Euskaltzaindia
  9. ↑ Price, Edward O.. (2008). Principles and applications of domestic animal behavior: an introductory text. Cambridge University Press ISBN 9781780640556..
  10. ↑ Driscoll, C. A.; MacDonald, D. W.; O'Brien, S. J.. (2009). «From wild animals to domestic pets, an evolutionary view of domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (Supplement 1): 9971–9978.  doi:10.1073/pnas.0901586106. PMID 19528637. Bibcode: 2009PNAS..106.9971D..
  11. ↑ Diamond, Jared. (2012). «Chapter 1» in Gepts, P. Biodiversity in Agriculture: Domestication, Evolution, and Sustainability. Cambridge University Press, 13 or..
  12. ↑ «Domesticate» Oxford Dictionaries (Oxford University Press) 2014.
  13. ↑ a b Zeder, Melinda A.. (2015). «Core questions in domestication Research» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 112 (11): 3191–3198.  doi:10.1073/pnas.1501711112. PMID 25713127. Bibcode: 2015PNAS..112.3191Z..
  14. ↑ a b c d e Purugganan, Michael D.. (2022). «What is domestication?» Trends in Ecology & Evolution 37 (8): 663–671.  doi:10.1016/j.tree.2022.04.006. PMID 35534288. Bibcode: 2022TEcoE..37..663P..
  15. ↑ a b Olsen, K. M.; Wendel, J. F.. (2013). «A bountiful harvest: genomic insights into crop domestication phenotypes» Annual Review of Plant Biology 64: 47–70.  doi:10.1146/annurev-arplant-050312-120048. PMID 23451788..
  16. ↑ (Alemanez) Hammer, K.. (1984). «Das Domestikationssyndrom» Kulturpflanze 32: 11–34.  doi:10.1007/bf02098682..
  17. ↑ Wilkins, Adam S.; Wrangham, Richard W.; Fitch, W. Tecumseh. (July 2014). «The 'Domestication Syndrome' in Mammals: A Unified Explanation Based on Neural Crest Cell Behavior and Genetics» Genetics 197 (3): 795–808.  doi:10.1534/genetics.114.165423. PMID 25024034. PMC 4096361..
  18. ↑ Zalloua, Pierre A.; Matisoo-Smith, Elizabeth. (2017-01-06). «Mapping Post-Glacial expansions: The Peopling of Southwest Asia» Scientific Reports 7: 40338.  doi:10.1038/srep40338. PMID 28059138. Bibcode: 2017NatSR...740338P..
  19. ↑ a b c MacHugh, David E.; Larson, Greger; Orlando, Ludovic. (2017). «Taming the Past: Ancient DNA and the Study of Animal Domestication» Annual Review of Animal Biosciences 5: 329–351.  doi:10.1146/annurev-animal-022516-022747. PMID 27813680..
  20. ↑ McHugo, Gillian P.; Dover, Michael J.; MacHugh, David E.. (2019-12-02). «Unlocking the origins and biology of domestic animals using ancient DNA and paleogenomics» BMC Biology 17 (1): 98.  doi:10.1186/s12915-019-0724-7. PMID 31791340..
  21. ↑ Agirre, Edorta. (). «Abelazkuntzaz» Ase eta Gose (Noiz kontsultatua: 2018-04-26).
  22. ↑ Fuller, Dorian Q.; Willcox, George; Allaby, Robin G.. (2011). «Cultivation and domestication had multiple origins: Arguments against the core area hypothesis for the origins of agriculture in the Near East» World Archaeology 43 (4): 628–652.  doi:10.1080/00438243.2011.624747..
  23. ↑ Zeder, Melinda A.. (2006). Zeder, M. A.; Bradley, D. G.; Emshwiller, E. eta beste eds. Documenting Domestication: New Genetic and Archaeological Paradigms. Berkeley: University of California Press, 209–227 or..
  24. ↑ Galibert, Francis; Quignon, Pascale; Hitte, Christophe; André, Catherine. (2011-03-01). «Toward understanding dog evolutionary and domestication history» Comptes Rendus Biologies 334 (3): 190–196.  doi:10.1016/j.crvi.2010.12.011. PMID 21377613..
  25. ↑ Snir, Ainit; Nadel, Dani; Groman-Yaroslavski, Iris; Melamed, Yoel; Sternberg, Marcelo; Bar-Yosef, Ofer; Weiss, Ehud. (2015-07-22). «The Origin of Cultivation and Proto-Weeds, Long Before Neolithic Farming» PLOS One 10 (7): e0131422.  doi:10.1371/journal.pone.0131422. PMID 26200895. Bibcode: 2015PLoSO..1031422S..
  26. ↑ Driscoll, Carlos. (2009). «The Taming of the Cat. Genetic and Archaeological findings hint that wildcats became housecats earlier- and in different place- than previously thought» Scientific American 300 (6): 68–75.  doi:10.1038/scientificamerican0609-68. PMID 19485091. Bibcode: 2009SciAm.300f..68D..
  27. ↑ Driscoll, Carlos A.; Menotti-Raymond, Marilyn; Roca, Alfred L.; Hupe, Karsten; Johnson, Warren E.; Geffen, Eli; Harley, Eric H.; Delibes, Miguel et al.. (2007-07-27). «The Near Eastern Origin of Cat Domestication» Science 317 (5837): 519–523.  doi:10.1126/science.1139518. PMID 17600185. Bibcode: 2007Sci...317..519D..
  28. ↑ Diamond, Jared; Bellwood, P.. (2003). «Farmers and Their Languages: The First Expansions» Science 300 (5619): 597–603.  doi:10.1126/science.1078208. PMID 12714734. Bibcode: 2003Sci...300..597D..
  29. ↑ a b Frantz, Laurent A. F.; Bradley, Daniel G.; Larson, Greger; Orlando, Ludovic. (2020). «Animal domestication in the era of ancient genomics» Nature Reviews Genetics 21 (8): 449–460.  doi:10.1038/s41576-020-0225-0. PMID 32265525..
  30. ↑ Darwin, Charles. (1868). The Variation of Animals and Plants Under Domestication. London: John Murray OCLC .156100686.
  31. ↑ Diamond 2005, 130 orr. .
  32. ↑ Larson, G.; Piperno, D. R.; Allaby, R. G.; Purugganan, M. D.; Andersson, L.; Arroyo-Kalin, M.; Barton, L.; Climer Vigueira, C. et al.. (2014). «Current perspectives and the future of domestication studies» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 111 (17): 6139–6146.  doi:10.1073/pnas.1323964111. PMID 24757054. Bibcode: 2014PNAS..111.6139L..
  33. ↑ a b Doust, A. N.; Lukens, L.; Olsen, K. M.; Mauro-Herrera, M.; Meyer, A.; Rogers, K.. (2014). «Beyond the single gene: How epistasis and gene-by-environment effects influence crop domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 111 (17): 6178–6183.  doi:10.1073/pnas.1308940110. PMID 24753598. Bibcode: 2014PNAS..111.6178D..
  34. ↑ a b c d Larson, Greger; Fuller, Dorian Q.. (2014). «The Evolution of Animal Domestication» Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 45: 115–136.  doi:10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813..
  35. ↑ Meyer, Rachel S.; Purugganan, Michael D.. (2013). «Evolution of crop species: Genetics of domestication and diversification» Nature Reviews Genetics 14 (12): 840–852.  doi:10.1038/nrg3605. PMID 24240513..
  36. ↑ a b c d e f g h i j k Zeder, Melinda A.. (2012). «The domestication of animals» Journal of Anthropological Research 68 (2): 161–190.  doi:10.3998/jar.0521004.0068.201..
  37. ↑ Hale, E. B.. (1969). «Domestication and the evolution of behavior» in Hafez, E. S. E. The Behavior of Domestic Animals. (2. edizioa. argitaraldia) London: Bailliere, Tindall, and Cassell, 22–42 or..
  38. ↑ Price, Edward O.. (1984). «Behavioral aspects of animal domestication» Quarterly Review of Biology 59 (1): 1–32.  doi:10.1086/413673..
  39. ↑ Price, Edward O.. (2002). Animal Domestication and Behavior. Wallingford, UK: CABI Publishing.
  40. ↑ Marshall, F.. (2013). «Evaluating the roles of directed breeding and gene flow in animal domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 111 (17): 6153–6158.  doi:10.1073/pnas.1312984110. PMID 24753599. Bibcode: 2014PNAS..111.6153M..
  41. ↑ Larson, Greger. (2013). «A population genetics view of animal domestication» Trends in Genetics 29 (4): 197–205.  doi:10.1016/j.tig.2013.01.003. PMID 23415592..
  42. ↑ (Ingelesez) Magazine, Smithsonian; Lawler, Jerry Adler,Andrew. «How the Chicken Conquered the World» Smithsonian Magazine (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  43. ↑ (Ingelesez) Bergström, Anders; Stanton, David W. G.; Taron, Ulrike H.; Frantz, Laurent; Sinding, Mikkel-Holger S.; Ersmark, Erik; Pfrengle, Saskia; Cassatt-Johnstone, Molly et al.. (2022-07-14). «Grey wolf genomic history reveals a dual ancestry of dogs» Nature 6077918: 313–320.  doi:10.1038/s41586-022-04824-9. ISSN 0028-0836. PMID 35768506. PMC 9279150..

Bibliografia

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Etxekotze&oldid=9966573"(e)tik eskuratuta