Irun-Elizondo burdinbidea

Euskal Herriko burdinbide zaharra

Irun — Elizondo burdinbidea edo Bidasoko trena (Tren Txikito ezizena) Euskal Herriko desagertutako burdinbide bat da, Irun eta Elizondo lotzen dituena. Komunikazio-ardatz nagusia izan zen Baztanerako, Malerrekarako eta Bortzirietako. Gainera, Nafarroako iparraldea eta kostaldea zuzenean jakinarazi zituen burdinbide bakarra izan zen, Irunen barrena.

Irun — Elizondo
burdinbidea
Map

Irun–Bidasoa geltokia 1916an
Kokapena
HerrialdeakNafarroa Garaia eta Gipuzkoa,
 Euskal Herria
Deskribapena
MotaOhiko bidea
Hasiera1889
Amaiera1956ko abenduaren 31a
Handitzea1916ko martxoaren 28a
Ezaugarri teknikoak
Luzera52,1 km
Bidearen zabalera1 000 mm
Bide kopuruaBide bakarra
Elektrifikazioaez
Ustiapena
EgoeraDesagertua
JabeaThe Bidasoa Railway and mines
OperadoreaThe Bidasoa Railway and mines
 Eskema
CONTg
 Donostia — Hendaia
BHF
0,000 Irun–Hiria
xABZgl CONTfq
 Donostia — Hendaia
exBHF
0,200 Irun–Muga
exBHF
1,000 Irun–Bidasoa
exBHF
1,800 Artiga
exHST
2,400 Konpantzia
exBHF
3,000 Behobia
exHST
4,100 Gaztañalde
exHST
4,900 Alunda
exHST
6,100 Lastaola
exBHF
7,500 San Migel
exBHF
9,500 Endarlatsa
exBHF
13,100 Zalain
exBHF
15,800 Alkaiaga–Bera
exBHF
18,900 Lesaka–Etxalar
exHST
23,100 Igantzi–Arantza
exHST
29,600 Arrigaztelu–Galtzada
exBHF
30,500 Arrigaztelu
exBHF
31,500 Latsa
exBHF
33,700 Sunbilla
exBHF
37,700 Doneztebe–Elgorriaga
exHST
39,700 Legasa
exHST
40,100 Narbarte
exHST
41,300 Erreparatzea
exBHF
43,200 Oronoz-Mugairi
exBHF
47,300 Arraioz
exHST
48,000 Oharriz
exBHF
49,700 Irurita–Lekaroz
exHST
50,600 Lekarozko ikastetxea
exKBHFe
51,500 Elizondo

Burdinbidea bide bakarrakoa zen eta ibilbide osoan ez elektrifikatuta dago, trakzioa lurrunetan egiten zen.

1898an, linearen hasierako zatiaren emakida jarri zen martxan, Irundik Lesakako Alkaiagara, eta, ondoren, Elizondora zabaldu zen 1916an. Linea 1956an itxi zen, urte pare bat lehenago uholde baten ondoren azpiegitura erabat erabilezina geratu ondoren.

Historia

aldatu

Burdingo trena

aldatu

XIX. mendearen azken herenean, Aiako eta Bortzirietako meatze-barrutiak ustiatu ziren Bidasoaren arroan. Krauchy eta Osterlingeko kondea izan zen, 1871n, beste kide ingeles batzuekin batera, Spanish Hematite Iron Company Limited sortu zuena, inguruko meatze kontzesio asko erosten joan zen konpainia, denbora gutxira, The Bidasoa Iron Company Limited bihurtuko zena. Minerala San Migel, San Enrike edo Meazuriko meategietatik Bidasoa ibairaino jaisteko, trenbide txiki batzuk eta plano inklinatu batzuk ezarri zituzten, trenbide-zabalera desberdinekoak, Endarlatsako eremuan elkartzen zirenak.

Mineralak, gero, gabarretan eramaten zituzten Bidasoak bere bokaleraino. Ibaiaren zati horretan garraioa hobetzeko asmoz, Bera eta Irun lotuko zituen trenbide baten aukera planteatu zuten, eta proiektua 1872an onartu zen, baina, lanak hasita zeudela, dena hondoratu zen azken gerra karlistaren ondorioz. Konpainiak bertan behera utzi behar izan zuen obra, eta, porrot eginda, Bidasoa Railway & Mines Ltd konpainia berriari eman behar izan zizkion kontzesioak. Azken enpresa horrek, Edward Hamelinen zuzendaritzapean, 914 mm-ko trenbidea jarri zuen martxan, Irungo Kostarbe geltokitik Lesakako Alkaiaga auzoraino.[1]

Elizondoraino luzapena

aldatu

Penintsulako trenbide sarea urte haietan osatzen saiatzen ari zen, eta oraindik ez zegoen argi Madrilentzat zein zen Frantziarekin eta Parisekin komunikatzeko ibilbiderik laburrena eta merkeena. XIX. mende horretako hirurogeiko hamarkadan, polemika handia izan zen Aldudeko trenbidearen proiektuarekin. Proiektu horrek Iruña lotuko zuen, zeinak zuzeneko linea baitzuen Castejondik Bordelera. Azkenean, arrazoi batzuengatik edo beste batzuengatik, proiektua ez zen gauzatu. Ramon Aginaga ingeniariak 1896an proiektatu zuen Irun Donezteberekin lotzea eta Orokieta inguruan Euskal Herriko hiriburuarekin lotzea. Adar txiki batek Doneztebe eta Elizondo lotuko lituzke.

Ez hau, ez mende bukaera horretan egindako beste hainbat proiektu, ezingo ziren gauzatu. Azkenik, 1901ean Railway & Mines Ltd. Bidasoako kontzesio guztiak erosi zituen Bidasoa konpainia frantziarra izan zen hainbestetan proiektatu eta nahi izan zen trenbidea gauzatu ahal izan zuena. 1912ko urrian, Leon Mourgues zuzendari tekniko-finantzarioa Irun-Elizondo linea eraikitzeko eta ustiatzeko baimena eman zuen Nafarroako Foru Aldundiak, bai salgaien zerbitzuan, bai bidaiarien zerbitzuan.[2]

Orduan konpainiak Compañía de los Ferrocarriles del Bidasoa izena hartu zuen, eta oso irizpide onarekin, trenbide berrirako bidearen zabalera metrikoa hartu zuen, Irunen Topoarekin eta Midirekin lotu ahal izateko. Lehen lana, beraz, Irun eta Alkaiaga artean zegoen bidea zabaltzea izan zen, eta lan hori 1913an hasi zen. Lehen mundu-gerrak nabarmen eten edo atzeratu zituen 1916ra arte amaitu ezin izan ziren lanak.

Gainera, lanak, bereziki Bera eta Doneztebe artean, fabrika lan garrantzitsuak, zortzi tunel, burdinazko zazpi zubi eta lubaki handiren bat beharko zituen, Narbartekoa kasu. Lanen zenbatekoa, guztira, zortzi milioi pezetakoa izan zen, eta linea 1916ko otsailaren 1ean inauguratu zen Donezteberaino eta urte bereko maiatzaren 28an Elizondoraino. Elizondotik egindako bidaiak, berez, maiatzaren 10erako hasi ziren, baina, 28an, inaugurazio ofizial handi bat egin zen, eta une hartako botere faktiko guztiak bertaratu ziren.[3]

Bilakaera

aldatu

52 kilometroko ibilbidean, lineak hamabi geltoki eta 9 geraleku zituen, beraz, batez besteko abiadura ezin zen oso altua izan eta Irundik Elizondora bi ordu eta hamar minutu behar ziren ibilbidea osatzeko. Urte batzuk geroago, autobus-konpainiek partida irabaziko zioten trenari, ibilbidea ia denboraren erdian egiten baitzuten.

Hasieratik, trena konpainiarentzat defizitarioa izan zen, eta ikatzaren prezio garestia izan zen 1930ean Frantziatik, alokairuan, gasolinazko motorra eta automobilen antzeko trakzioa zuten hiru automotore edo automobil ekarri izanaren arrazoietako bat. Lurrunezko tren-makinak merkantziak garraiatzeko gorde ziren; bidaiarientzat, berriz, gasolinazkoak erabili ziren.[4]

1936ko gerraren hasieran, bidaiak eta garraioa gelditu egin ziren. Irungo milizianoek automotore horietako bat eraldatu zuten, blindatu eta armaz hornitu zuten Endarlatsako fronte kolpista erasotzeko. Gerra ostean eta erregai eskasia zela eta, makinak, kamioi eta auto asko bezala, gasogenoekin parekatu behar izan ziren, ikatz begetala erabiliz. Hain zen urria, ezen, diotenez, Iruritatik Doneztebera egurra garraiatzeko, ibilbidea etengabe jaisten ari zela aprobetxatzen baitzen, eta, horrela, erregai pixka bat aurrezten zen.

Konpainiak, ia beti defizitarioa zela esaten genuen bezala, tren bereziak, "charter" bidaiak antolatzeko aukera ematen zuen, eta hori maiz egiten zuten txangozale taldeek, Lekarozko ikastetxeko ikasleek, ehiztariek eta abarrek, eta oso ezaguna da inguruko biztanleek tren txikiaren erabilera mugaren beste aldeko bizilagunekin hainbat produkturen kontrabandoko eragiketak egiteko.

Itxiera

aldatu

1953ko urrian uholde ikaragarria izan zen, euri asko egin ondoren, eta hondatu egin zuen, gatzagitik erauziz, laurehun bat bide eramanez. Konponketa egin zen arren, eta lerroa handik gutxira berrezarri zen arren, gastu handia egin zen ekonomia oso gaiztoarentzat. 1956ko abenduaren 31n, Madrildik emandako linea kentzeko dekretuaren ondoren, Bidasoako trenbideak, "tren txikito" ezagunak, Elizondo eta Irun artean egin zuen azken bidaia. Urtebete lehenago Iratiko trena izan zen bere azken bidaia egin zuena, eta urtebete geroago Plazaolako trena, 1953ko uholdeek asko kaltetu zutena. Hamarkada madarikatua, berrogeita hamarrak, bide estuko trenbide maitagarrientzat, bidearen zabalera, mendearen lehen erdian hainbeste eta hainbeste erabiltzaileri eman zieten zerbitzu zabalarekin kontrastean.[5]

Azpiegitura

aldatu

Geltokiak eta geralekuak

aldatu

Zubiak

aldatu

Bidasoko burdinbideak luzera eta eraikuntza-ezaugarri desberdineko 13 zubi zeharkatzen zituen ibilbide osoan. Z1 eta Z13 zenbakiak jarri zitzaizkien, Irunen sortuak:

  • Z1: Endara ibaiaren gainean
  • Z2: Zalaingo errekaren gainean
  • Z3: Iturri errekaren gainean
  • Z4: Onin ibaiaren gainean
  • Z5: Latsako errekaren gainean
  • Z6: Ostaiko errekaren gainean
  • Z7: Burdinzelaietako errekaren gainean
  • Z8: Perumendiko errekaren gainean
  • Z9: Xuribaitako errekaren gainean
  • Z10: Ezkurra ibaiaren gainean
  • Z11: Marin errekaren gainean
  • Z12: Aranekoerrako errekaren gainean
  • Z13: Artesiaga errekaren gainean

Tunelak

aldatu

Hainbat tunel daude bidea aurrezteko eta trenari oztopoak gainditzeko. Lehenengoa Endarlatsa eta Zalain geltokien artean dago,  N-121-A  errepidearen inguruan. Bigarrena Igantzi eta Sunbilla artean dago, Bidasoa bailaran. Hirugarrena Sunbillako purguaren behean dago.

Ibilgailuak

aldatu

Salgaien garraiorako, konpainiak lau tren-makina "mogul" erosi zizkion Berlingo Orenstein Coppel lantegiari. Makinak, 1etik 4ra zenbakituak, "Araba", "Nafarroa", "Gipuzkoa" eta "Bizkaia" izenez bataiatu zituzten. Bidaiarien bagoiak herrestan eramateko, beste hiru tren-makina txikiago erabili zituzten: "Zarautz", "Ametzola" eta "Irun". Bidaiarientzako bagoiek argi elektrikoa, berogailua, konketak eta komunak zituzten, garai hartarako ia luxua zena.

Irudiak

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. BERODIA R. (2007) El Ferrocarril del Bidasoa 1916-1956 Edit. Luis de Uranzu Kultur Taldea
  2. MARTINENA J.J. (1998) Navarra y el Tren. Colección Panorama nº25 Ed. Nafarroako Gobernua
  3. OLAIZOLA J., PLAZA A., PEREZ AMUCHASTEGUI P. (2004) El Ferrocarril del Bidasoa. Colecciones Rail. Ed. Trea.
  4. (Gaztelaniaz) «TREN TXIKITO» Ondaregia 2016-05-10 (Noiz kontsultatua: 2020-12-03).
  5. Rivera, Ángel. (). «Trenak eta denborak: bide estuko kronikak Elizondotik Irunera, Bidasoari jarraituz, "Tren txikian"» Trenes y tiempos (Noiz kontsultatua: 2020-12-03).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu