Munich

Münich» orritik birbideratua)

Munich[1] (München alemanez, eta Minga bavarieraz) Alemaniako Bavaria estatuko hiriburua da. Biztanlegoari dagokionez, Alemaniako hirugarren hiria da, Berlin eta Hamburgoren ostean, 1.5 milioi biztanle ingururekin. Halaber, Europar Batasuneko 12. hiririk populatuena da. Metropoli esparru guztian 5.8 milioi pertsona bizi da gaur egun.

Munich
München
unibertsitate-hiria
Administrazioa
Estatu burujabe Alemania
Alemaniako estatua Bavaria
Gobernu-eskualdeBavaria Garaia
AlkateaDieter Reiter (en) Itzuli
Izen ofizialaMünchen
Jatorrizko izenaMünchen
Posta kodea80331–81929 eta 85540
Udalerri kodea09162000
Geografia
Koordenatuak48°08′15″N 11°34′30″E / 48.1375°N 11.575°E / 48.1375; 11.575
Map
Azalera310,71 km²
Altuera519 m
MugakideakMunich (en) Itzuli, Dachau (en) Itzuli, Fürstenfeldbruck (en) Itzuli, Garching bei München, Q55278376 Itzuli, Q55278629 Itzuli, Neubiberg, Oberschleißheim, Ismaning, Unterföhring, Aschheim, Feldkirchen, Haar, Putzbrunn (en) Itzuli, Unterhaching, Grünwald, Pullach, Neuried, Planegg eta Gräfelfing
Demografia
Biztanleria1.512.491 (2022ko abenduaren 31)
24.783 (2022)/(2021)/(2021)/(2019)/(2017)/(2016)/(2016)/(2015)/(2014)/(2013)/(2012)/(2011)/(1987)/(1975)/(1970)/(1950)/(1925)/(1840)/(1396 (egutegi gregorianoa))/(1369 (egutegi gregorianoa))
alt_left 775.685 (%51,3) (%48,7) 736.806 alt_right
alt_left 762.297 (%50,4) (%48) 725.905 alt_right
Dentsitatea4.868 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera1158
Telefono aurrizkia089
Ordu eremuaUTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuakEdinburgo, Kiev, Verona, Bordele, Sapporo, Cincinnati, Harare eta Monterrey
MatrikulaM eta MUC
stadt.muenchen.de…, stadt.muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, stadt.muenchen.de, stadt-muenchen.de, stadtmuenchen.de eta muenchen.travel

2009ko ikerketa baten arabera, Munich da Alemanian bizi-kalitaterik onena eskaintzen duen hiria[2].

Etimologia

aldatu

XI mendean monje beneditarrak joan ziren inguru haietara. Hiriaren izena Munichen ("monjeak") hitzetik dator.

Geografia

aldatu

Isar ibaiak zeharkatzen du hiria 13,7 kilometrotan zehar. Ibaiak hainbat uharte ditu, hala nola Museumsinsel (Museoen uhartea) eta Praterinsel. Hadaude hainbat laku ere badaude: Ammersee, Wörthsee eta Starnberger See, besteak beste.

Historia

aldatu

Aurrez monje beneditarrak bazeuden ere, hiriari buruzko lehendabiziko aipamena 1158koa da: urte hartan, Henrike III.a Lehoia (Heinrich der Löwe) Saxonia eta Bavariako Dukeak Isar ibaia zeharkatzeko zubia eraiki zuen bertan. Gatzaren ibilbidean zegoenez, tokia azkar hasi zen aberasten eta 1175ean, Munich hiribildu bihurtu zen.

1240an, Enrike III. Habsburgotarrak Bavaria galdu eta Otto II.a Wittelsbach (Otto II der Erlauchte) nagusitu zen Bavaria osoaz. Harez geroztik, Wittelsbach etxeak lurralde guztian agindu zuen, 1918 arte. Otto II.ak Bavaria bitan banatu zuen eta Munich bihurtu zen Goi Bavariako hiriburu. 1314an Luis IV.a Bavariakoa Alemaniako errege eta 1328an Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadore bihurtu zen eta Munich hiri garrantzitsu bilakatzen hasi zen.

 
Municheko hiriko erdigunea: bertan Udaletxe Berria eta Munichko katedrala ikus daitezke.

Bilakaera handia bazen ere ,1349an iritsi zen Izurri beltza eta 150 urte behar izan ziren gaitzaren ondorioak erabat gainditzeko. Ordukoa da Schäfflertanz (upelarien dantza), izurria ez itzultzeko zazpi urtean behin egiten zena eta gaur egun Marienplatzeko erlojuan panpinek egiten dutena.

1506an Bavaria biak elkartu zirenean, Munich bihurtu zen Estatu osoaren hiriburu. XIX. mendearen hasieran Napoleonek Rhineko Konfederazioan sartu zuen eta haren inperioa eroritakoan, Bavaria Konfederazio Germanikoan sarturik geratu zen. 1871n Alemaniako Inperioan barneratu zen. Mende hartan, Munichen eraikuntza asko altxatu ziren, gaur egun hiriari halako sona ematen diotenak. Italiar estiloko etorbide zabalak ere egin ziren.

Lehen Mundu Gerra oso gogorra izan zen Munichen. Aliatuek janaria eta erregaiak blokeatu zituztenez, gosea ikaragarria izan zen. Hori gutxi balitz, frantsesek hiria bonbakatu zuten. Versaillesko Itunak Alemaniari ezarritako baldintza gogorrak zirela eta, Langileen Alderdi Nazionalsozialista Alemaniarra berehala sortu zen eta 1923an Municheko Putscha izenaz ezagutzen den estatu-kolpe saiakera izan zen, Adolf Hitlerrek gidatua. Bigarren Mundu Gerran 71 bonbaketa jaso zituen hiriak, 1945ean aliatuek okupatu zuten arte. Munich erabat kaltetua geratu zen.

1972an, hiriak 1972ko Udako Olinpiar Jokoak antolatu zituen. Joko haietako gauzarik aipagarriena ordea palestinar komando batek israeldar jokalarien aurka eginiko atentatua izan zen. 17 pertsona hil ziren orduan.

1980ko hamarkadatik Munichek eta bere inguruko eskualdeak hazkunde ekonomiko handia bizi dute, industriari esker eta langabeziaren tasa baxuak direla-eta. BMW, Siemens, MAN, Linde eta Allianz moduko enpresek hemen daukate egoitza nagusia.

      Datu klimatikoak (Munich)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.2 21.1 23.3 26.6 30.0 33.8 36.1 35.0 30.0 26.1 18.8 20.5 36.1
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 1.1 3.5 8.4 13.3 18.0 21.4 23.8 22.9 19.4 13.6 6.5 2.3 12.81
Batez besteko tenperatura (ºC) -2.2 -0.4 3.4 7.6 12.2 15.4 17.3 16.6 13.4 8.2 2.8 -0.9 7.78
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -5.0 -3.7 0.4 2.9 7.1 10.4 12.0 11.7 8.8 4.5 0.2 -3.5 3.82
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -26.6 -22.7 -15.5 -6.1 -2.7 -2.7 3.8 3.8 0 -6.1 -14.4 -21.1 -26.6
Pilatutako prezipitazioa (mm) 54.0 45.2 60.1 69.9 93.4 123.6 117.6 114.5 90.3 69.4 71.0 58.4 967.4
Euri egunak (≥ 1 mm) 10.0 8.6 10.5 10.9 11.6 13.8 12.0 11.4 9.6 9.1 10.7 11.2 129.4
Eguzki orduak 61 84 128 157 199 209 237 213 173 129 69 49 1708
Hezetasuna (%) 80 74 62 57 55 58 55 55 61 71 80 81 65.75
Iturria: http://worldweather.wmo.int/016/c00058.htm World Meteorological Organisation

Banaketa administratiboa

aldatu
 
Munichko auzoak
  • 1.Altstadt-Lehe
  • 2.Ludwigsvorstadt-Isarvorstadt
  • 3.Maxvorstadt
  • 4.Schwabing-West
  • 5.Au-Haidhausen
  • 6.Sendling
  • 7.Sendling-Westpark
  • 8.Schwanthalerhöhe
  • 9.Neuhausen-Nymphenburg
  • 10.Moosach
  • 11.Milbertshofen-Am Hart
  • 12.Schwabing-Freimann
  • 13.Bogenhausen
  • 14.Berg am Laim
  • 15.Trudering-Riem
  • 16.Ramersdorf-Perlach
  • 17.Obergiesing
  • 18.Untergiesing-Harlaching
  • 19.Fürstenried-Solln
  • 20.Hadern
  • 21.Pasing-Obermenzing
  • 22.Aubing
  • 23.Allach-Untermenzing
  • 24.Feldmoching-Hasenbergl
  • 25.Laim
Munich hiriaren ikuspegi panoramikoa Municheko Olinpiar Estadioaren eremutik ikusita.

Ondasun nabarmenak

aldatu
 
Munichko katedralaren dorreak

Musika

aldatu

Jaialdiak

aldatu

Munich mundu osoan famatu bihurtu duena Oktoberfest garagardo jaialdia da. 1810. urteaz geroztik ospatzen da.

Kirolak

aldatu

FC Bayern Munich futbol taldea da nagusi. Bigarren futbol talde bat ere badago, TSV 1860 München, baina gaur egun bigarren mailan ari da. Halaber, 2006an izan zen egoitzetako bat Futbol Munduko Kopan, Estadio Olinpikoan baino Allianz Arena berrian.

Bestela, hiria ezaguna da ibai-surf dela-eta. Izan ere badago artifizialki sortutako olatua Englischer Garten parkearen inguruan Isar ibaian. Aipatzekoak dira Bayern Munich saskibaloi taldea eta izotz-hockeykoa, EHC Munich.

Munichtar famatuak

aldatu

Hiri senidetuak

aldatu

Munich ondorengo hiriekin senidetuta dago:

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. Euskaltzaindia. 157. araua: Europako hiriak. .
  2. Ongi bizitzeko: Dusseldoft, Frankfurt eta Munich
  3. Edinburgh - Twin and Partner Cities. © 2008 The City of Edinburgh Council, City Chambers, High Street, Edinburgh, EH1 1YJ Scotland (Noiz kontsultatua: 21 December 2008).

Kanpo estekak

aldatu