Minbizi

Oharra: Wikipediak ez du mediku aholkurik ematen. Tratamendua behar duzula uste baduzu, jo ezazu sendagilearengana.

Minbizia, kantzerra, mingaiztoa edo minjalea, gaixotasun oldarkorra da, hilgarria izan daitekeena. Minbizi edo neoplasia hitzak zelula ugalketa iraunkor, anormal eta autonomoa izendatzen du, zelulen alterazio genetikoaren ondorioz sortua dena eta bere progenie zelularrari transmititua izango dena.

Minbizi
Deskribapena
Mota	disease of cellular proliferation (en) , neoplasia, tumorea eritasuna
Espezialitatea	onkologia
Arrazoia(k)	minbiziaren arrazoia
Sortzen du	min onkologikoa
Honen izena darama	crab (en) eta Krustazeo
Tratamendua
Erabil daitezkeen botikak	prednisolona, dexametasona, Kolekaltziferol, prednisona, metilprednisolona, azido alfa-linoleniko eta antineoplasiko
Identifikatzaileak
GNS-10-MK	C80 eta C80.1
GNS-9-MK	199
GNS-10	C00-C97
O-GNS:	8000/3
DiseasesDB	28843
MedlinePlus	001289
eMedicine	001289
MeSH	D009369
Disease Ontology ID	DOID:162

Eritasun honen jatorria DNA-k kodifikatutako informazioan aldaketa patologikoren bat ematen denean dago, hau da, DNA-ren nukleotido sekuentzian aldaketak daudenean.

Pertsona batean gene bakoitzak mutazioak pairatzen ahal ditu 10⁹ aukera desberdin baino gehiagotan. Baina zelula normal bat zelula gaizto bihurtzeko, mutazio bakar bat baino gehiago eman behar da. Mutazio horiek modu sekuentzialean gertatzen dira, urte askotako periodoan zehar. Mutazio asko pairatzeaz gain, zelula hauek genetikoki ezegonkorrak izan ohi dira.

Eragileen artean hainbat ditugu: tabakoa, dieta, birus infekzioak, alkohola, faktore genetikoak, ingurune kutsadura eta abar, zeintzuetatik guztien buru tabakoa dagoen

Batzuetan organo batean gera daiteke. Beste batzuetan aldiz, gorputzeko beste organo batzuetara hedatzen da. Kasu horretan, metastasi izena hartzen du. Hori dela eta, oso garrantzitsua da gaixotasuna garaiz harrapatzea, metastasia gertatzen bada beranduegi izan daitekeelako.

Onkologia da minbiziak tratatzen dituen espezialitate medikoa.

Zatiketa zelularra: zelula osasuntsuetan eta minbizi zeluletan

Minbizi zelulek ez dute zatiketa zelularra gainerako zelula osasuntsuek bezala burutzen. Minbizi zelulen zatiketa ulertzeko, lehenik eta behin, zelula osasuntsu baten zatiketa zelularra ulertu behar dugu.

Zatiketa zelularra 4 faseetan osatutako prozesua da: G1, S, G2 eta M faseak.

• G1 eta G2 faseetaan zelula hazi eta zatitzeko prestatzen da.
• S edo sintesi fasean kromosomen erreplikazioa ematen da.
• M fasea edo mitosian zelula fisikokibi zelula alabatan banatzen da.

M fasea bukatzerakoan bi zelula alabek G1 fasea egiten hasiko dira berriro.

M fasea edo mitosia 4 azpifaseetan banatuta dago:

1. Profasea: kromatina moduan zegoen ADN-a kondentsatu egiten da kromosomak osatuz, mintz nuklearra eta nukleoloa desagertu egiten dira, bikoiztuta dauden organuluak zelularen periferian kokatzen dira eta zentrioloetatik ardatz mitotikoa sortuko duten mikrotubuluak eratzen dira. Mikrotubuluak hiru eratakoak izan daitezke: kromosomak lotuko dituztenak (kinetokoro MTak), bi ziri poloak elkarrekin lotuko dituztenak (MT interpolarrak), eta egitura mintz plasmatikoarekin lotuz fijatuko dutenak (MT astralak).
2. Metafasea: ardatz mitotikoa garatuta dago, zentrosomak zelularen poloetan kokatuta daude, kromosomak zinetokorotik elkartzen dira ardatz mitotikoaren mikrotubuluetara eta kromosomak zelularen plano ekuatorialean kokatzen dira plaka metafisikoa osatuz.
3. Anafasea: ardatz mitotikoaren mikrotubuluak uzkurtu eta kromatida (kromosoma osatzen duten subunitate bakoitza) ahizpak bereizten dira, kromatida ahizpak zelularen polo desberdinetara banatuz.
4. Telofasea: kromosomak desbiribildu eta kromatina sortzen da, mintz nuklearra eta nukleoloa berrigituratzen dira zelularen bi poloetan eta organuluak poloetan banatuko dira.

Zitozinesia

Prozesu honen bidez bi zelula kumeak fisikoki banatzen dira. Animalia zelulen kasuan, zitozinesian mintz plasmatikoa zelularen erditik uzkurtzen da, ama zelulatik beraien artean independenteak diren bi zelula kume sortuz.

Zatiketa zelularraren txekeo-sistema

Zelularen zatiketa prozesuan zehar, zelulak txekeo sistema bat du, honen bikoizketa ingurune egokian eta DNA eta organulu guztiak bikoiztu direnean ematen dela ziurtatzeko: ziklo zelularraren kontrol-sistema edo «checkpoint» sistema.

Kontrol-puntua edo txekeo-puntua, ziklo zelularraren etapa bat da, non zelulak barne eta kanpo seinaleak aztertzen dituen eta zatiketarekin jarraitu ahal duen edo ez erabakitzen duen. Txekeo sistema hau ziklo zelularraren momentu jakinetan jartzen da martxan. Hiru txekeo-puntu garrantzitsuenak honakoak dira:

• G1 txekeo-puntua: zelulak ingurugiroa ugalpenerako egokia den ala ez baieztatzen du, S fasearekin hasi baino lehen. S fasean, DNA erreplikatzeko energia asko behar da. Hortaz, zelulak zenbait galdera egiten dizkio bere buruari fase horretan sartu baino lehen:
  • «Inguruneko baldintzak egokiak al dira erreplikazioarekin hasteko?»;
  • «Elikagai eta energia-erreserba nahikoak al daude?»
  • «Tenperatura egokia al dago?».

Erantzuna baiezkoa bada, zelula S fasean sartuko da. Erantzuna ezezkoa bada, ordea, zelulak bi aukera ditu:

1. G1 fasea luzatzea, baldintzak egokitu arte.
2. Egoera hori luzerako bada, G0 fasean sartzea. Fase hau latentzia fase bat da, non zelula geldirik dagoen. Metabolismoa gelditu egiten da eta ez da zatiketa zelularra ematen; zelula zain gelditzen da.

• G2 txekeo-puntua: S fasean eman den erreplikazioa ongi eman dela frogatzen du zelulak puntu honetan eta, akatsak badaude, hauek zuzentzen saiatzen da. Txekeo-puntu hau mitosian sartu baino lehen ematen da, eta hurrengo galderak aztertzen dira:
  • «DNA ongi erreplikatu al da?»
  • «Behin bakarrik erreplikatu da?»
  • «Mutaziorik gabe?».

Erantzuna baiezkoa bada, zelula mitosiarekin hasiko da. Erantzuna ezezkoa bada, kasu honetan, zelulak apoptosira bideratuko du bere burua. Apoptosia, zelula heriotzera bideratzen duen mekanismo programatua da.

G1 fasean dagoenean, zelulak itxoin dezake, material genetikoa oraindik integroa delako. Baina G2 fasean, akatsen bat badago, oinarrizko materiala zuzena ez dela esan nahi du, eta zelulak zatiketarekin jarraitzen badu, akats hori sortuko diren bi zelula-alabei transmitituko zaie. Hori dela eta, puntu honetan zelulak bere burua suntsitzen du, kaltetutako DNA ekiditeko.

• M txekeo-puntua: M fasean zehar ematen da. Hemen, zelulak, kromosoma pareak ardatz mitotikoari lotuak daudela ziurtatzen du, honek kromosoma pareak banatu eta zelula berrietarantz bultzarazi baino lehen.
  • «Kromosomak modu egokian lotuta al daude ardatz mitotikoari?»

Erantzuna baiezkoa bada, zelulak zatiketarekin jarraituko du. Erantzuna ezezkoa bada, apoptosia burutuko du.

Txekeo-puntu hauetan arazorik detektatzen bada, beraz, zelula osasuntsuek zatitzeari utziko diote baldintzak zuzendu arte. Minbizi zelulek, aldiz, ez diete arau hauei kasurik egiten, eta hazten eta zatitzen jarraituko dute.

Zelulen gehiengoa ez da zatitzen ari momentu oro; beraien funtzioak betetzen jarduten dute. Portzentaia txiki bat soilik ari da prozesu hori pairatzen. Zelulak, kanpoko seinaleei erantzuteko zatitzen dira; seinale hauek jasotzerakoan, zatiketa zelularraren gene arduradunak aktibatu egiten dira eta zelula zatitzen hasten da.

Zelulak, gainera, beraien ingurunea sentitzeko eta aldaketei erantzuteko gai dira. Adibidez, zelula batek beste zelula batzuez inguratuta dagoela sentitzen duenean, zatitzeari uzten dio. Horrela, zelulak hazi egiten dira beharrezkoa denean, baina gelditu egiten dira beraien betebeharra betetakoan.

Minbizi zelulek, aldiz, ez diote zatitzeari uzten beste zelulekin kontaktuan daudenean. Zelula hauek, inguratuta daudenean ere hazten jarraitzen dute. Ondorioz, zelulak masa kontzentratu batean pilatzen joaten dira, tumorea eratu arte.

Minbizi zelulen ezaugarriak

Zatiketa zelularra minbizi zeluletan ez da zelula osasuntsuen modu berean ematen, hauen ezaugarriak direla eta.

• Ez dute kanpo seinale egoki baten beharrik zatitzeko.
• Ez dute kontaktuzko inhibizioa sentitzen. Zelula osasuntsuak beste zelulez inguratuta daudela ohartzeko gai dira, baina minbizi zelulek ez dute seinale hori jasotzen.
• Seinale apoptosikoak inhibituak dituzte.
• Ez die eragiten immunitate-sistemaren erasoak.
• Ez diote gelditzeko aginduari erantzuten. Zelula osasuntsuek kalte genetiko baten aurrean zatitzeari uzten dioten bitartean, zelula tumoralek ugaltzen jarraitzen dute. Ondorioz, zelula alabek DNA kaltetua izango dute, eta kromosoma kopuru anormal bat edukitzera ere irits daitezke, eta hala, ezingo dituzte beraien funtzioak modu egokian bete. Modu honetan, zelula amaren kalte genetiko hori etengabe transmititua izango da, DNA kaltetuta izango duten gero eta zelula gehiago sortuz.

Kontrolik gabeko zatiketa zelularrak zelula tumoralak sortzeko aukera handitzen du. Izan ere, zelulak etengabe ugaltzen dira, kalte genetikoen presentzian ere. Gainera, bikoizketa prozesuan kontrolik ez egotean, zelulek denbora gutxiago behar dute ziklo zelularra osatzeko eta, ondorioz, azkarrago bikoizten dira.

Mutazioa

Minbizia, zelularen zatiketa erregulatzen duten prozesuen akats baten emaitza da. Akats hauen Jatorria zelulen ADN-aren aldaketak dira, hau da, mutazioak. Mutazioak gure zelulen ADNaren sekuentzian gertatzen diren edozein aldaketak dira. Mutazioak nukleotido mailan, nukleotido gutxi  batzuei edo bakar bati eragiten dietenak, edo oso kromosoma mailan izan daitezke, kromosomen egituran aldaketa garrantzitsuak egiten dituztenak.

Mutazio motak mutazioaren jatorriaren arabera desberdintzen dira. Mutazio hauen artean bi hauek daude:

1. Mutazio sekuentzialak: zelulen ADN-a transkribatzerakoan, itzultzean edo erreplikatzerakoan base nitrogenatuen aldaketa bat ematen da. Aldaketa hau base nitrogenatuen adizioa, eliminazioa edo trukaketaren eraginez gertatzen da.
2. Mutazio estrukturalak: ADN-a erreplikatzerakoan tolestuta egotea, hau ADN-polimerasa nukleotido batzuen base nitrogenatuak ez erreplikatzea eragiten du. Proteinak eratzeko prozesuan mutazio baten eragina proteina hori guztiz disfuntzionala bihurtzea eragin dezake.

Onkogeneak eta tumoreen gene supresoreak

Giza genoman existitzen diren 30000 gene ingurutik, badago azpimultzo txiki bat minbiziaren prebentzioan, garapenean eta progresioan bereziki garrantzitsua dena. Izan ere, minbizi mota eta kasu anitzetan, gene hauek kaltetuta zeudela ikusi da,

Gene hauek bi talde handitan banatu daitezke, zelularen barruan duten funtzioaren arabera:

1. Protoonkogeneak: hauek kodifikatzen dituzten proteinek zelularen zatiketa bultzatzen dute. Zelularen ugalketa prozesua kontrolatzen dute. Gene hauek mutazio bat pairatzen dutenean onkogene izena hartzen dute.
2. Tumoreen gene supresoreak: hauek kodifikatutako proteinek gehiegizko zatiketa zelularra eragozten dute, eta zelula apoptosira edo heriotz programatura bideratzen dute DNA kaltzetzerakoan.

Onkogeneak

Protoonkogene batek mutazio bat pairatzen duenean, bere berezko funtzioa galtzen du: ugalketa eta hazkunde zelularra kontrolatzea, hain zuzen ere. Mutazio jasan duen protoonkogeneari onkogene deitzen zaio.

Hau gertatzen denean, ugalketaren kontrola galtzen da. Izan ere, onkogeneek zatiketa zelularra azeleratzen dute. Hau da, onkogeneek modu dominantean jokatzen dute, zatiketa zelularra bultzatuz.

Honek, zelula tumoralak sortzeko aukera handitu egiten du, eta zelula tumoral asko sortuz gero, hauek elkarrekin pilatu daitezke tumore bat osatuz.

Onkogeneen produktuak onkoproteinak dira. Hauek, inolako agindurik gabe hazteko beharrezkoak dituen nutrienteak edo baliabideak lortzen laguntzen diote zelulari, modu horretan kontrolik gabeko ugalketa bultzatuz.

Tumoreen gene supresoreak

Gene supresoreek modu atzerakorrean jokatzen dute, hau da, zelularen gehiegizko ugalketa eragozten edo frenatzen dute.

Gene mota honen adibide bat p53 proteina kodifikatzen duen genea da. Proteina honek lotura sendoa du minbiziarekin; izan ere, minbizi mota eta kasu gehienetan proteina honetan kalteak zeudela ikusi da. Proteina hau oso aztertua izan da, minbiziaren prebentzioan berebiziko garrantzia duen funtzio bat betetzen duelako: zelulak apoptosira bideratzea.

Apoptosia, zelulak hiltzeko bide programatua da, organismoak berak eragindakoa. Honen bidez, posible da kaltetutako zelulak hiltzea, minbizia bezalako gaixotasunak sahiestuz.

Gene supresoreek kodifikatzen dituzten proteinek hainbat funtzio betetzen dituzte:

• ziklo zelularra eten, DNAn kalte bat detektatzerakoan;
• DNAren konponketarako entzimak aktibatu, kalteak konpontzeko;
• apoptosiaren aktibazioa.

Gene hauek mutazioren bat jasaten dutenean, ordea, euren funtzioa galtzen dute, hots, ez dute gehiegizko ugalketa eragozten. Akatsa duen p53 proteina batek zelula kaltetuak hedatzea ahalbidetzen du, honen ondorioa minbizia garatzeko aukerak ugaritzea izanik.

Giza tumoreen %50ak, esaterako, p53 proteinan mutazioak dituela ikusi da.

Onkogeneek, mutazio bakar bat aski dute beraien funtzioa galtzeko eta, ondorioz, gehiegizko ugalketa bultzatzeko. Gene supresoreen kasuan, aldiz, mutazio bakarrak ez du efekturik eragiten genearen kopia batengan. Mutazio bat bakarrik pairatzen badute, zelulak bere funtzionamendu normalarekin jarraitzen du, bigarren mutazio bat jasan arte. Bi mutazio inaktibatzailek gene supresorearen funtzioa ezabatzen dute.

Tumore motak

Bi motatako tumoreak aurki ditzakegu.

Tumore onbera eta tumore gaiztoa. Minbizia eragiten duen tumorea tumore gaiztoa da. Zenbait desberdintasun daude bien artean:

Onbera:

• Zelula hauek hazten ari diren organoen zelulen itxura bera daukate.
• Normalean astiro hazten dira. Mitosi gutxi eta ohikoak egiten dituzte.
• Dauden organoan bikoizten dira, baina ez dute beste organorik erasotzen.
• Ez da metastasirik sortzen.

Gaiztoa:

• Ez dute dauden organo edo ehunen itxura bera.
• Hazkunde abiadura desberdinak dituzte, mitosi ugari eta arraroak.
• Alboko ehunak erasotzen dituzte.
• Metastasia dago: zelula batzuk jatorriko lekutik, kapilarren bidez, gorputzeko beste leku batera doaz, bertako organoak edo ehunak erasotuz; berez, honexeri deitzen zaio, orokorrean, minbizira.

Tumore gaiztoa zenbait ekintzen ondoren sortzen da:

• Hasierako aldia: gene batzuen bidez lehenengo tumorearen hazkuntza gertatzen da. Horrela tumore hau:
  • Handitzen jarraituko da, nahiz eta beste zelula batekin kontaktuan egon.
  • Ez da hazkuntza faktoreen menpe egongo
  • Hipoxiari aurre egingo dio: tumorea hazten den heinean, erdiko zelulei ez zaie hainbeste oxigenorik ailegatuko,eta hipoxikoak bihurtuko dira.

• Aurreratze edo progresio aldia:
  • Zelula hauek tumoretik askatuko dira. Mugitzen hasiko dira, ondoko ehunak erasotuz.
  • Hasierako kapilarretatik beste kapilar batzuk sortuko dituzte, leku gehiagotara iristeko. Horrela, era berean, 0xigenoa eta mantenugai gehiago hartzeko gai izango dira
  • Organo berrietara ailegatzean kapilarren bidez sartzen dira bertan. Giro berrira ohituko dira eta hazten hasiko dira berriro.

Horrela, metastasiaren bidez, minbizira gorputz osotik heda daiteke, kontrolik gabe. Horregatik, sendatzeko aukera gehiago ematen diote beti, tumorea azkar aurkitzen diotenari.

Gaixotasunaren garapena

Minbizi gehienak zelula klonal batetik sortu eta etapa desberdinetan garatzen dira.

Hasiera

Agente kantzerigenoak ADN zelularrean alterazio genetikoa eragiten du.

Promozio edo garapena

Zelula onkogeneen aktibazio progresibo eta independentegatik minbizi zelula bihurtzen da.

Progresioa

Progresio tumorala ondoko prozesu hauen bidez gauzatzen da:

• inguruko zelula edo organoen inbasioa;
• eskualdeko gongoil linfatikoen inbasioa;
• odoleko transmisioa.

Honela zelula minbizidunek toki urrunetan tumore berriak sortzen dituzte, metastasiarengatik.

Metastasia

Minbizia gorputzean zehar metastasiaren bidez hedatu egiten da. Metastasia, modu laburrean, minbizi zelulak gorputzean zehar migratzearen prozesua da.

Prozesua gertatzeko, minbizi zelulek beraien zitoeskeletoa berregituratu egiten dute eta beste zelula batzuei lotzen zaizkie beraien mintz-plasmatikoaren gainazalean dituzten proteina batzuk erabiliz. Hau egin ondoren, zelula hauek gorputzetik higitzen hasten dira pasatu ezin duten blokeo bat aurkitzen duten arte. Maiz, glikoproteinez eta proteinez osaturiko mintz basal bat izaten da, ehunak biltzen dituena. Honi aurre egiteko, zelulek entzima digestibo batzuk jariatzen dituzte mintz basala degradatu egiten dutenak. Blokeo hauek pasatu ondoren, gorputzaren bidez higitzeko modu desberdinak dituzte zelulek, adibidez odol-zirkulaziotik.

Odol-zirkulazioan sartzen direnean, normalean, honen bidez garraiatzen dira ehun berri batera iristen diren arte, eta momentu horretan tumore berri bat sortzen hasten dira.

Ondorio fisiopatologikoak

Tumore mota, kokapen, ezaugarri biologiko eta ostalariaren portaeraren araberakoak dira.

Sintomen agerpena tumorearen tamaina, hazkuntza abiadura eta kokapenaren araberakoa izango da. Tumoreak parasito gisa jokatzen du, ostalariaren bitartez elikatzen da eta ekoizten dituen hondakinak bere bitartez kanporatzen ditu. Berak ekoiztutako substantzia hauek markatzaile tumoral gisa ezagutzen dira.

Tumoreak hormonak ekoizten dituen kasuetan sindrome berezi bat agertzen da, sindrome paratumorala.

Tratamendua

Tratamendu espezifikoa hiru bidetik etor daiteke:

• Kimioterapia,
• Erradioterapia,
• Kirurgia.

Kasu terminaletan, gaixoak tratamendu espezifikorik ezin duenean hartu, tratamendu sintomatikoa baino ez du jasotzen, hil arteko tartea ahalik eta modurik hoberenean pasatzeko.

Immunoterapia

Immunitate-sistemak parte hartzen du minbiziaren prebentzioan. Minbiziaren aurka 3 immunoterapia bereiz daitezke:

• pasiboa: tumore zelulen antigorputz espezifikoen erabileran oinarritzen da;
• aktiboa: txerto antitumoralak ematean datza;
• egokituak: T linfozitoak aktibatzen dira laborategian, gero linfozito aktibatu horiek –minbizidun zelulei eraso egingo dietenak– gaixoari injektatzen dira.

Estatistikak EAEn

1995etik 2003 arte Txagorritxun, Santiagon, Basurtun, Gurutzetan, Galdakaon eta Donostia Ospitalean jasotako datuen arabera, hauexek dira emaitza orokorrean EAEari dagokionez:

Zortzi urte horietan 69.411 kasu antzeman zituzten guztira Osakidetzako aipatutako ospitaleetan, horietatik 41.144 gizonezkoak eta 28.267 emakumezkoak. Adin tarteak kontuan harturik, gehienek 60-79 urte zituzten diagnostikoaren momentuan (35.000 pertsona baino gehiago), bereziki 70-74 urte (10.532 kasu) eta 65-69 urte (10.215 kasu).

Aparatuen arabera, guztira heste lodiko minbizia ohikoena izan zen 9.222 kasuekin, bigarrena birikakoa 8.088rekin eta hirugarrena bularrekoa 7.861rekin. Sexuaren arabera, emakumezkoengan bularrekoa (7.760), ugaltze-aparatuarenak (4.942) eta heste lodikoa (3.493). Gizonezkoengan, birikakoa (7.112), heste lodikoa (5.729) eta ugaltze-aparatuarenak (5.127).

Ikus, gainera

• Mikrobioak eta minbizia

Kanpo estekak

• Jatorri genetikoko minbiziei buruzko artikulua Zientzia.net (2012)
• Onkologia, Arrate Plazaolaren ikuspegitik. Zientzia.net (2012)

• Datuak: Q12078
• Multimedia: Cancer (illness)