Donazaharre
Donazaharre Nafarroa Behereko erdialde-hegoaldeko udalerri bat da, Garazi eskualdekoa.
Donazaharre | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
![]() | |||||||||
Donazaharreko San Piarres Usakoa eliza, atzealdean Herriko Etxea ikus daiteke. | |||||||||
| |||||||||
Administrazioa | |||||||||
Estatua | Frantzia | ||||||||
Eskualdea | Akitania Berria | ||||||||
Departamendua | Pirinio Atlantikoak | ||||||||
Elkargoa | Euskal Hirigune Elkargoa | ||||||||
Barrutia | Baiona | ||||||||
Kantonamendua | Euskal Mendialdea | ||||||||
Izen ofiziala | Saint-Jean-le-Vieux | ||||||||
Auzapeza | Pierre Eiherabide (2008-2014) | ||||||||
Posta kodea |
64220 | ||||||||
INSEE kodea |
64484 | ||||||||
Herritarra | donazahartar | ||||||||
Kokapena | |||||||||
Koordenatuak | 43° 09′ 55″ N, 1° 11′ 36″ W / 43.1653°N,1.1933°WKoordenatuak: 43° 09′ 55″ N, 1° 11′ 36″ W / 43.1653°N,1.1933°W | ||||||||
Azalera | 11,64 km2 | ||||||||
Garaiera | 171 – 500 metro | ||||||||
Distantzia | 4 km Donibane Garazira | ||||||||
Demografia | |||||||||
Biztanleria |
849 (2017ko urtarrilaren 1a)![]() | ||||||||
| |||||||||
Dentsitatea | 74,05 biztanle/km² | ||||||||
Zahartze tasa[1] | % 25,5 | ||||||||
Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 36,75 | ||||||||
Ekonomia | |||||||||
Jarduera tasa[1] | % 69,7 (2011) | ||||||||
Genero desoreka[1] | % 3,54 (2011) | ||||||||
Langabezia erregistratua[1] | % 4,54 (2013) | ||||||||
Kultura | |||||||||
Euskaldunak | % 70,18 (2010) | ||||||||
Euskararen erabilera | % 40,65 (2011) | ||||||||
Datu gehigarriak |
GeografiaAldatu
SarbideakAldatu
Donazaharre RD-933 (antzinako RN-133), RD-18 eta RD-22 errepideek zeharkatua da.
HidrografiaAldatu
Udalerritik[2] Errobiko ibaiadarra den Lauribar pasa da. Baita azken honen ibaiadarra den Arzubi erreka eta bere ibaiadarra den Apateko erreka.
OrografiaAldatu
Behorlegiko mugan Aphanize mendia dago, hortik Burdin Olatze zeharkatuz Zuberoan dauden Altzai-Altzabeheti-Zunharreta edo Altzürüküra joan daiteke. Biduze eta Errobi arroen artean kokatuta, iparraldean Eltzarreko ordokia du.
AuzoakAldatu
- Bassabürüa
- Herri
- Urrutia
Udalerri mugakideakAldatu
- Jatsu iparraldean.
- Buztintze-Hiriberri ipar-ekialdean.
- Duzunaritze-Sarasketa ekialdean.
- Izpura mendebaldean.
- Ahatsa-Altzieta-Bazkazane hego-ekialdean.
- Donibane Garazi eta Zaro hego-mendebaldean.
- Aintzila hegoaldean.
ToponimiaAldatu
Donazaharre euskarazko toponimoa Donibane Zaharraren laburketa da[3].
Antzinean Imus Pyrenaeus zuen izena, latinez[3]. Frantsesezko Saint-Jean-le-Vieux toponimoak[4] itxura hauek izan ditu: Sant-Juan-el-Viejo (1479, Baionako kapitulua[5]), San-Juan-lo-Bielh (1513, Iruñeko paperak[6]), S-Iean le Vieux (1650) eta Sanctus-Petrus de Saint-Jean-le-Vieux (1685, Baionako elizbarrutiaren kolazioak[7]).
Frantziako Iraultzaren garaian, Direktorioak Franche izena bultzatu zuen udalerrirako[3]. Okzitanieraz Sent Joan lo Vielh du izena eta aragoieraz, berriz, San Chuan lo Biello.
Harrieta toponimoak[4] itxura hauek izan ditu: Ferriette (XII. mendea, Baionako eskutitzak[8]), Arrieta (1525, Comptos Ganberaren paperak[9]), Harrieta (1621, Martin Biscay[10]) eta Harriette (1863, Raymondek aipatua[4]).
Irunberri toponimoak[4], berriz, honakoak: La salle d'Irumberri (1328, Duchesne Bilduma CXIV. Liburukia, 177. orr.[11]), Yrumberri (1621, Martin Biscay[10]) eta Irumberry (1863, Raymondek aipatua[4]).
La Magdeleine toponimoak[4] beste hauek: La Magdelena (1513, Iruñeko paperak[6]) eta La Magdelaine (1763, Baionako elizbarrutiaren bisitak[12])
HistoriaAldatu
Erromatar Inperioaren garaian, Donazaharre Imus Pyrenaeus zen, Pirinioen oinean zegoen geltokia, Antoninoren Ibilbidean aipatua zena (IV. mendean batua baina 211. urteko mapetan oinarriturik)[13]. J.-L. Tobieren araketek termak eta monetak aurkitu zituzten udalerrian
Rikardo I.a Ingalaterrakoak 1177an eraitsi zuen gaztelu bat ere bazen bertan.
Priorena etxean (antzinean priorearen etxea zena, hortik izena), Donibane Garazi eta Garazi eskualdeko ahaldunak batzen ziren.
Philippe Veyrinek[14] Donazaharren 1660 arte estatu-zibilarekin lotuta zeuden errituak gaztelaniaz egin ohi zirela esan zuen, Eiheralarren bezala.
1790eko martxoaren 4eko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zuen. Era horretan, Ipar Euskal Herria eta Bearnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Ipar Euskal Herrian hiru barrutiak sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Ustaritze. Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta egoitza Ustaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak izan zitezen. Horrexegatik Donazaharre Franche, Donibane Garazi Nive-Franche, Ustaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren.
DemografiaAldatu
Donazaharreko biztanleria |
---|
![]() |
Datuen iturburua: INSEE |
AlkateakAldatu
Agintaldia | Alkatea | Alderdia |
---|---|---|
1989-2008 | Pierre Gastellou | |
2008-2014 | Pierre Eierabide |
EkonomiaAldatu
Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta, Irulegiko arnoaren eskualdean izanik.
AzpiegiturakAldatu
HezkuntzaAldatu
Udalerriak haur-eskola bi ditu, bata publikoa (Donazaharre[15]) eta bestea pribatua (Saint-Michel).
KulturaAldatu
Donejakue Bidea udalerritik igarotzen da, Larzabaletik datorrena. Hurrengo udalerria Donibane Garazi da.
JaiakAldatu
Donazaharreko jaiak abuztuaren lehen igandean ospatzen dira
EuskaraAldatu
Euskararen erabilera (behenafarrera) oso zabaldua dago: 1968an udalerriak 626 euskaldun zituen, erdigunean 180 eta kanpoko auzoetan 446.[18] Garaziko euskara[19] mintzatzen da herrian.
Ondasun nabarmenakAldatu
Urrutia auzoan (Donazaharreren izen zaharra dena), Donibane eliza erromaniko eta Harrieta gazteluaren[20] aztarnak daude, biak XIII. mendekoak.
San Piarres UsakoaAldatu
Eliza XII. mendekoa da, Orreagako monasterioaren menekoa zena. Hau ere eraitsia izan zen eta portale erromanikoa besterik ez zen geratu. 1630. urtean berriztatua izan zen[21].
Apat-OspitaleAldatu
Izenak adierazten duen moduan, monasterio eta ospitalea izan zen 1286. urtean Jerusalemgo Zaldun Ospitalarioek ireki zutena, Donejakuerantz zihoazen erromesak zaintzeko. Gaur egun, San Blas kapera erromanikoa bakarrik geratzen da, errota zahar baten ondoan dagoena. Laborantza-biltegi moduan dago erabilia[22][23][24].
Ikusteko beste lekuakAldatu
- Arkeologia-aztarnategi erromatarra[25], Herri-Bazterra auzoan, I. eta III. mendeen artekoa;
- Arsoritzea baserria[26] ;
- Haritzaldea baserria[27]
- Mariotenea baserria[28]
- Sokarroa baserria[29]XVII. mendekoa;
- Irunberri gaztelua[30] XVII. eta XVIII. mendeetakoa;
- Xala jauregia[31];
- Herriko plazaren bidegurutzea[32], Frantziako monumentu historikoa
- La Madeleine gurutzea[33] ;
- Bella Esponda gotorlekua[34] 1793 eta 1813 artekoa;
- San Piarresen eliza[35][36];
- Urrutiako San Joanes Batailatzailearen eliza[37][38][39] ;
- Hilerriak XVII. mendeko hilarriak ditu[40].
- Magdalena auzoko Peko Eihera, 1249an eraikia. Eraberritua urtetan itxita egon ondoren, gaur egun irina egiten du berriz ere[41].
Argazki galeriaAldatu
Donazahartar ospetsuakAldatu
- Louis Etxeberri (1853-1907), politikaria, euskal idazlea, Eskualduna aldizkariaren sortzailea.
- Jean Baptiste Etxarren (1928-2020), euskal idazlea eta euskaltzain urgazlea.
Ikus, gaineraAldatu
ErreferentziakAldatu
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Sandre datu-basea
- ↑ a b c Mérimée datu-basea:
- ↑ a b c d e f Paul Raymond, "Dictionnaire topographique Béarn-Pays Basque"
- ↑ Baionako kapitulua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
- ↑ a b José Yanguasek argitaratutako paperak
- ↑ XVII. eta XVIII. mendeetako eskuizkribuak - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
- ↑ Baionako eskutitzak edo Livre d'Or - XIV. mendeko eskuizkribua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
- ↑ Yanguas y Miranda, José. (1840). Diccionario de Antiguedades del reino de Navarra. Iruñea.
- ↑ a b Martin Biscay, "Derecho de naturaleza que la merindad de San-Juan-del-pie-del-puerto, una de las seys de Navarra, tiene en Castilla" - 1622
- ↑ Duchesne Bilduma, 99-114 Liburukiak, Oihenarten paperak, - Frantziako Liburutegi Nazionala
- ↑ XVIII. mendeko eskuizkribua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
- ↑ Gérard Folio. "La citadelle et la place de Saint-Jean-Pied-de-Port, de la Renaissance à l’Époque Contemporaine", "Cahier du Centre d’études d’histoire de la défense n° 25" "Histoire de la fortification", 2005 ISBN 2-11-094732-2, Online
- ↑ Philippe Veyrin "Les Basques"Arthaud, 1975, ISBN 2-7003-0038-6, 131. orr
- ↑ Donazaharre eskola
- ↑ «Larramendy, Beñat - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2019-01-03.
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2019-01-03.
- ↑ Ainhoa AROZAMENA AYALA: «Donazaharre: Lengua», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
- ↑ «Garazikoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-11-22.
- ↑ Mérimée datu-basea: Harrieta gaztelua
- ↑ Mérimée datu-basea: San Piarres Usakoa
- ↑ Mérimée datu-basea: San Blas
- ↑ Mérimée datu-basea: Magdeleine eliza
- ↑ Mérimée datu-basea: San Blas eliza Apat-Ospitalean
- ↑ Mérimée datu-basea: erromatar aztarnategia
- ↑ Mérimée datu-basea: Arsoritzea baserria
- ↑ Mérimée datu-basea: Haritzaldea baserria
- ↑ Mérimée datu-basea: Mariotenea baserria
- ↑ Mérimée datu-basea: Sokarroa baserria
- ↑ Mérimée datu-basea: Irunberri gaztelua
- ↑ Mérimée datu-basea: Xala
- ↑ Mérimée datu-basea: Bidegurutzea
- ↑ Mérimée datu-basea: Madeleine gurutzea
- ↑ MMérimée datu-basea: Bella Esponda gotorlekua
- ↑ Mérimée datu-basea: San Piarres eliza
- ↑ Mérimée datu-basea: San Piarres eliza
- ↑ Mérimée datu-basea: San Joanes Batailatzailearen eliza
- ↑ Mérimée datu-basea: San Joanes Batailatzailearen eliza
- ↑ Mérimée datu-basea: San Joanes Batailatzailearen eliza
- ↑ Palissy datu-basea: Hilarriak
- ↑ Berria egunkaria: Eiherak orainean eta geroan ere
Kanpo estekakAldatu
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa |