Hegoaldeko goi nafarrera
Hegoaldeko goi nafarrera nafarrera euskalkiaren azpieuskalki bat da, Nafarroa Garaiko erdialdeko berezko euskara. Pirinioetako mendebaldeko ibarrak hartzen zituen (Esteribar, Erroibar eta Artzibar), Pirinioaurrea eta Iruñerria osoaz gain. Haren mugak Lizarerriko Gesalatz eta Sakanako Arakil ibarretaraino ere iristen ziren.
| Hegoaldeko goi nafarrera | |
|---|---|
 Hegoaldeko goi nafarrera, eremu euskaldunaren barruan | |
| Sailkapena | |
| Euskalkia | Nafarrera |
| Kokapena | |
| Eskualdea | Erdialdea, Iruñerria, Izarbeibar-Novenera, Larraun-Leitzaldea, Pirinioaurrea, Pirinioak eta Sakana, Nafarroa Garaia |
| Egoera | |
| Estatus | berehalako desagerpena |
Historikoki herrialdeko euskalkirik hedatuen eta mintzatuena izan da, azaleraz ere eremu zabalena baitzuen. Egun, halere, galzorian dago, transmisiorako bide naturalak eten baitira; hori dela eta, haren azken hiru hiztunak Erroibar ibarrean bizi dira (Lintzoainen eta Zilbetin). Bere garaian Iruñea hiriburuan mintzatzen zen azpieuskalkia zen. Gainera, antzinako literatur tradizioa handia zuen.[1]
Euskalki horren ordez, euskara batua erabiltzen da, XX. mendean euskalki horren belaunaldien arteko etena gertatu baitzen. Mendearen amaieran hizkuntza berpiztu zenean, euskara batua hedatu zen ia erabat, eta bertako euskara pertsona zaharrenen ahotan bakarrik geratu da.
Historia
aldatuSantxo Eltsoren Doctrina Christiana izan omen zen hegoaldeko goi nafarreran idatzitako lehen lana. Odietar apaiz horrek idatzi zuen eta, testua oraindik aurkitu ez den arren, obra horri egotzitako zenbait pasarte gorde dira. Egileak Iruñeko euskaraz idazten zuela adierazi zuen: "Iruñean hitz egiten den hartan idazten dut, Erresuma honetako hiriburua delako, eta Nafarroa osoan hedatuena eta hobekien ulertzen dena delako".[2]
Handik gutxira, Juan Beriain utergarrak idatzitako Tratado de como se debe oyr missa, escrito en romance y bascuence (1621) agertu zen, gaur egun arte gorde ez dena. Haren esaldi ospetsua da "Munduan ez dago bere hizkuntza maite ez duen naziorik, eta eskoletan irakasten ez duen herririk. Beraz, taxuzkoa da guk euskara estimatzea".
Bertze autore aipagarri bat Joakin Lizarraga da, Elkanoko apaiza. Hark hainbat sermoi eta otoitz-liburu idatzi zituen, eta hori ezinbesteko materiala izan zen Iruñerrian hitz egindako hizkuntza-barietatea hobeki ezagutzeko. Era berean, hainbat sermoi, administrazio-dokumentu eta bestelako dokumentu idatzi dira, Aro Modernoan zati-euskalki hori idatziz aztertzeko.
1869an, Luis Luziano Bonapartek euskararen euskalkien sailkapena egin zuen, eta euskalkietako bat hegoaldeko goi nafarrera zen.[3] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean, hegoaldeko goi nafarrerazko 24.500 euskaldun inguru bide ziren Nafarroa Garaian.[4]
1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, azpieuskalki horren eremuaren erdalduntzearen lekuko da, bereziki hegoaldeko zonaldeena, Orbaibar edo Izarbeibar kasu, han herri erdaldunak hasten baitziren.
Aingeru Irigaraien 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan hegoaldeko goi nafarrerazko 3.900 euskaldun bide zirela.
1930eko hamarkadan, azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo utzi zen eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.
Horren ondorioz, 1970ean bertze zenbaketa bat egin ondoren, Nafarroa Garaiko 600 euskaldun hegoaldeko goi nafarreraz mintzo ziren.[5]
250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta Nafarroa Garaian hegoaldeko goi nafarreraren kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an apenas geratzen zen Erroibarko euskara garbian mintza zitekeen inor: Lintzoaingo Gabriel Soto, Uretako Santiago Agorreta eta Zilbetiko Luis eta Agustin Iribarren aita-semeak baino ez, segur aski.[6] Horietatik, Santiago Agorreta 2013an hil zen, eta hiztun kopuru osoa hirukoa izan zen; egun, denak 50 urtetik gorakoak dira.
Zorionez, hegoaldeko goi nafarreraren gainbehera ez dator bat Nafarroa Garaiko euskararen gainbeherarekin; izan ere, joera positiboa da. Euskara batuaren eta ikastolen lanari esker, XX. mendearen amaieran euskal kulturaren berpiztearekin batera, eta iparraldeko goi nafarrera, lapurtera edo nafar-lapurtera bezalako euskalkien kontserbazioarekin batera, herrialdean euskararen ezagutzak gora egin du berriro ere, eta 2012an hiru gaztetik bat euskalduna da.[7][8]
Ezaugarriak
aldatu- Asimilazio bustidurak indar gutxiago du hemen. Euskalki horren eremu historikoan, ez zegoen batere bustidurarik: irine, mutile…
- Hiato batzuk silaba bakarrean (diptongo gisa) ahoskatzeko joera dago: étxia, bértzia.
- Bokal harmonia (ogia > ogie, ukatu > uketu) euskalki guztian hedatuta dago.
- Maizkara aditzen dira hasierako bokala galdutako aditzak (aferesia): ebaki > baki.
- Joan, jende… bezalako hitzetan, hasierako soinua y- da gaur, eta x- lehen.
- Eremu osoan, absolutu plurala -ak da eta ergatibo plurala, -ek: gizonak joan dira / gizonek erran dute.
- Instrumentala -s da (batuaz, -z) gehienetan.
- Ezaugarririk deigarrienetako bat lehenaldiko adizkietan -n falta izatea da: nue < nuen, ze < zen…
- -ote- erabiltzen dela -e- ren ordez: diotet (= diet), zioten (= zien), zaiote (= zaie).
- Nor-Nori lehenaldian, -ki- erroa erabiltzen da, ez –tza: zekion / zakion (zitzaion).
- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan, etab), geroaldiko forma -en egiten da.
- Oso ohizkoa da partizipioa -rik erantsita erabiltzea: operatuik.
- -raino denbora adierazteko erabiltzen da: eraikitzeko denboraraño.
- -ten ahal perifrasia erabiltzen da ahal izan aditzarekin: guk eztugu ja ere erraten ahal.
- Hitz eta aldaki asko sartaldekoak dira: afera ‘asunto’, antzin ‘aurrera’, gibel ‘atze’…
Sailkapena
aldatuEuskalkiak hiru azpieuskalki ditu, eta haietako bakoitzak, bere hizkerak eta aldaerak:
| Hegoaldeko goi nafarrera |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Sartaldeko azpieuskalkia
aldatuAzpieuskalki horretan sartzen diren hizkerek, izan aditzaren erabilera konparatuz, nahiz eta desberdintasunekin batera, -r-ren galera dute zara eta gara formetan eta horren ordez -d- hizkiaz ordezkatzea kasu batzuetan, oro har iparralderago dauden hizkeretan. Gainera, zarete atalean, tarteko -r- hitza desagertu egiten da, -aa- bokal bikoitza utziz (batzuetan -ea- bihurtzen da) edo bi silabak bat eginez (ara > aa > a). Aipatzekoa da, halaber, -e-ren erabilera dere (dira) kasuan. Iraganean, zu, gu eta zuek pertsonetako -n- ez da /ɲ/ ("ñ") ahoskatzen, /n/ ("n") baizik.
| Euskara batua | Gulibarrera | Oltza | Zizur | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Gulibar | Txulapain | Arakil | Goñerri | Oltza | ||
| naiz zara da gara zarete dira |
naiz zara da gara zaate dere |
naiz zara de gara zarate dire |
naiz zea da gea zeate dee |
neiz zada da gada zate dere |
naiz zada da gada zate dere |
naiz zare ? ? ? ? |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
nitzen ziñen zen giñen ziñeten ziren |
nitzen ziñen zen giñen ziñeten ziren |
nitzen ziñen zen giñen ziñeten zeen |
nitze ziñe ze giñe ziete zeie |
nitze zinde ze ginde ziñete zere |
? ? ? ? ? ? |
Sortaldeko azpieuskalkia
aldatuAzpieuskalki horretan sartzen diren hizkerek, izan aditzaren erabilera konparatuz, nahiz eta ezberdintasunekin batera, -r- gordetzen dute zara, gara eta dire (dira) formetan. Gainera, iraganean, zu, gu eta zuek pertsonetako -n- ez da /ɲ/ ("ñ") ahoskatzen, sartaldeko azpieuskalkian bezala, /n/ ("n") baizik.
| Euskara batua | Artzibarrera | Auritz | Eguesibarrera | Erroibarrera | Esteribarrera | Olaibarrera |
|---|---|---|---|---|---|---|
| naiz zara da gara zarete dira |
naiz zara da gara zate dire |
naiz zara da gira zate dire |
naiz zara da gara zarate dere |
naiz zara de gara zate dire |
näiz zara de gära zäte dire |
naiz zara da gara zate dire |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
nintza zina zen gina zinate zire |
nitzen zinen zen ginen zineten ziren |
nitza zina ze gina zinate zere |
nintze zine ze gine zineten ziren |
nitzen zinden zen ginden zindeten ziren |
nitzen ziñen zen giñen ziñeten ziren |
Izarbeibarko azpieuskalkia
aldatuIzarbeibarrera hizkera ez da inongo azpieuskalkitan sartzen, ez sortaldekoa ez sartaldekoa: berezko azpieuskalkia da, nahiz eta beti hegoaldeko goi nafarreraren barruan egon da. Sailkapen horretara daramaten aldeak izan aditzean ikus daitezke: orainaldia gainerako azpieuskalkien antzekoa da, baina zarate (zarete) forman, sartaldekoa bezalakoa da eta zare (zara) forman, sortaldekoa bezalakoa; lehenaldiak bere berezitasunak ditu, eta horien artean niza (nintzen) nabari da.
Azpieuskalki hori ere berezia da, ez baitu hizkera ezberdinik, osotasuna duelako. Hala ere, kontuan hartzen bada azpieuskalki horren azkartasun azkarra, beste bien aldean, eta Luis Luziano Bonapartek 1863an aztertu zuenean zuen egoera kaskarra, pentsa genezake informazio faltagatik gertatzen dela, eta datu gehiago izanez gero, hizkerak eta aldaerak ere zehatz litezkeela.
| Euskara batua | Izarbeibarrera |
|---|---|
| naiz zara da gara zarete dira |
naiz zare da gare zarate dire |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
niza zinda ze ginda zindate zire |
Iruñeko azpieuskalkia
aldatuIruñean hitz egiten den euskararen berezitasuna hizkera anitzen artean egotea da (Zizurkoa, Oltzakoa, Olaibarrera, Eguesibarrera, Artzibarrera...); gainera, Nafarroako Erresumako hiriburua denez, alde batetik hizkuntza erromantzeak sartu behar dira gizarteko goi mailetan, eta, bestetik, euskalki ugariren topagunea dela. Beraz, Iruñeko euskarari buruz gramatika aldetik gutxi dakigu; horrez gaine, egun euskara batuak ordezkatu du.
Hiztegia
aldatuHemen, hegoaldeko goi nafarrerazko hitz banaka batzuk iparraldeko goi nafarrerarekin eta euskara batuarekin alderatu dira.
| Euskara batua | Hegoaldeko goi nafarrera | Iparraldeko goi nafarrera |
|---|---|---|
| Lotsa | Alkea | Lotsa |
| Ilea | Biloa / Illea | Illea |
| Belarria | Biarrie | Belarrie / Bearrie |
| Lainoa | Lañoa | Lañoa |
| Ordua | Ordua / Ordue | Ordue |
| Burdina | Burdina | Burnie |
| Ostirala | Ortzilaria / Ortzileria | Ostirela / Ortzirela |
| Bost | Bortz | Bost / Bortz |
| Hiru | Iru | Iru |
| Arratoia | Arratoia | Arratorea / Arratoia |
| Larogei | Lauetanogei | Larogei / Lautanogei |
| Ongi etorri | Ongi etorri | Ongi etorri |
| Esan | Erran | Esan / San / Erran |
| Gara | Gara | Gara |
| Gizon hau | Gizon gau / Gizon au | Gizon au |
| Bainua | Mañua | Bañua |
| Kalea | Karrika | Karrika |
| Berria | Perria | Berria |
| Zuria | Txuria | Zuria |
| Etxea | Etxa | Etxea |
| Atea | Ata | Atea |
| Txikia | Txipia / Txikia | Txikia |
| Zaharra | Zaxarra / Zarra | Zarra / Xarra |
| Handia | Aundia | Aundia |
| Garaia | Gaña | Gaina |
| Beherea | Bera / Pera | Beitia |
| Bestea | Bertzea | Bestea / Bertzea |
Hiztunak
aldatuMorfología auxiliar del verbo vasco lanean, Pedro Irizarrek Luis Luziano Bonapartek jasotako azpieuskalki horren hiztunei buruzko datuak eta berak, Koldo Artolak eta Aingeru Irigaraik aurkitutakoak azaltzen ditu. Hona emaitzak:
| Hiztunak guztira | Hiztunak azpieuskalkiaren arabera |
|---|---|
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
| Hiztunak hizkeraren arabera | |
|---|---|
| 1870 | 1935 |
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
| 1970 | 2007 |
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Zati-euskalki horrek, gainerako euskalkiekin alderatuta (Erronkaribarrera izan ezik), bilakaera negatibo oso nabaria izan du. Euskal Herriko beste eskualde batzuetan, Lapurdin edo Amikuzen, esaterako, bilakaera positiboa da, baina kasu horretan bilakaera erabat negatiboa da, eta XXI. mendearen hasieran erabat galdu zen.
Xehetasunez aztertuz gero, hegoaldeko hizkerak (1870ean gainbehera zihoazen) lehenengo galdu zirela ikus daiteke. Horrela, 1935eko erroldarako, Zizur, Izarbeibar eta Eguesibarko hizkerak mapatik ezabatuta zeuden jada. Gainerakoak, iparraldekoak izan ezik (Erroibar, Esteribar eta Auritz), nabarmen murriztu dira hiztunen kopuruan, eta 1970eko erroldara larri iritsi ziren. 1936ko gerraren eta diktaduraren aurretik osasun onargarria zuten hizkerak (iparraldekoak) berehala parekatzen dira gainerako hizkerekin. Horietako bakar batek ere ez ditu 300 hiztun baino gehiago, eta haietako bik bakarrik ehun hiztun baino gehiago dituzte.
XXI. mendea igarota, 2007ko erroldak azpieuskalkiaren azken irudi bizia erakusten du, denera lau hiztun soilik baitaude, laurak Erroibarren. Kopuru hori hirutara jaitsi zen 2015ean, guztiak 50 urtetik gorakoak.
Konparaketa
aldatuHona hemen testu bera, lehenik hegoaldeko goi nafarreraz, eta gero, euskara batuaz:
| Kartutxoan! Bala, arrekin… bota ta. Erori ze…arri bat bezala: ruuuun! Ba, artsaldean, mendi artan… ni bueltan: “guazen ya… ilik dago edo, bitxo goi”. Juan gina ta, ezpel batean, burus beite sartuik, ilik; olaxe, sartu bala ta, bertze alderara, pastuik… Esnotza nola eman biar dugu? …E! Main dugu, main dugu… |
| Kartutxoan! Bala, harekin…bota eta. Erori zen… harri bat bezala: ruuuun! Ba, arratsaldean, mendi hartan… ni bueltan: “goazen… hilik dago edo, bitxo hori”. Joan ginen eta, ezpel batean, buruz behera sarturik, hilik; holaxe, sartu bala eta, beste aldera, pasaturik… Esnotza nola eraman behar dugu? … E! Eramango dugu, eramango dugu… |
Testigantzak
aldatuXVII. mendeko obra batzuek, hala nola Juan Beriainen lanek, herri-perpausak dituzte, hala nola Gure Aita:[9]
Aita gurea, zeruetan zaudena, santifika bedi zure izena, etorri bedi zure Erreñua, guregana egin bedi zure borondatea, zeruan bezala lurrean ere gure egun orosko ogia eman drazaguzu egun, eta barka drazkiguzu gure zorrak, guk barkazen dizkiotegun bezala geuren zordunei, eta ezkaizazula utzi tentazioan erortera aitzetik libra gaizazu gaizetik, Ala dela.
Gainera, duela gutxi, Euskal Herriko hainbat tokitako euskaldun zaharrak elkarrizketatu zituen Euskal Herriko Ahotsak proiektuak, haien euskararen berri izateko. Hona hegoaldeko goi nafarreraren azken testigantza bizietako batzuk:
| Gulibarrera | Olaibarrera | Esteribarrera | Erroibarrera |
|---|---|---|---|
| Arakilgo Inazio Etxarren | Odietako Mariano Ziganda | Iragiko Gaspar Lintzoain | Lintzoaingo Santiago Presto |
Bibliografia
aldatu- "Erroibarko eta Esteribarko Hiztegia" (Orreaga Ibarra, 2007).
- "Hegoaldeko Goi-Nafarrera Elortzibarko Aldaera Hiztegia - Nafarroako Euskalkiak" (Aitor Arana, 2009)
- "Hegoaldeko goi-nafarrera. Ezkabarteko aldaera" (Aitor Arana, 2007)
- "Hegoaldeko goi nafarrera (Goñerriko aldaera) - Hiztegia" (Aitor Arana eta Koldo Colomo, 2021)
- "Hegoaldeko goi-nafarrera - Gosalazko aldaera" (Aitor Arana, 2005)
- "Hegoaldeko goi nafarrera (Itzarbeibarko aldaera) - Hiztegia" (Aitor Arana, 2005)
- "Lexikoaren hedapena goi-nafarreraren hiru ibarrotan: Erroibar, Esteribar eta Anue" (Orreaga Ibarra, 2006).
- "Nafarroako euskalkiak: hegoaldeko goi-nafarrera (Artzibarko aldaera)" (Aitor Arana, 2004)
- "Hegoaldeko Goi-Nafarrera: Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak" (Deustuko Unibertsitatea, 1996)
Oharrak
aldatu- ↑ Ez da benetan hizkera bat, inguruko hizkera desberdinak elkarrekin bizi baitziren. Informazio gehiago: Iruñeko euskara
Erreferentziak
aldatu- Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera.
- Euskarabidea. Hegoaldeko goi-nafarrera.
- ↑ http://paperekoa.berria.info/plaza/2007-04-08/042/005/lege_info.htm[Betiko hautsitako esteka] Hegoaldeko goi-nafarrera. Iruñeko aldaera. Hiztegia. Egilea: Aitor Arana. Argitaletxea: Hiria. Data: 2007. Berria.info
- ↑ Ricardo Urrizola Uharte. Antso Eltso eta bere Doctrina Cristiana, gaztelaniaz eta euskaraz. www.vianayborgia.es
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ «Bitxikeriak» Erroibarko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-09-03).
- ↑ Gascon, Ainara Arratibel. «Gazte elebidun gehiago egon arren, euskara gutxiago erabiltzen dute» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-08-16).
- ↑ (Gaztelaniaz) olazarán, maría. (2012-10-25). «Nafarroako 16 eta 34 urte bitarteko hiru gaztetik bat erdara/euskara elebiduna da» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2022-08-16).
- ↑ «Juan Beriain: Dotrina kristioarena euskaras» web.archive.org 2008-10-07 (Noiz kontsultatua: 2022-08-16).
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q12258978
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
