Aurizko hizkera

Aurizko hizkera (†)
	Ahuritzeko izkere — euskara
	Aurizko hizkera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Nafarrera
Zati-euskalkia	Hegoaldeko goi nafarrera
Azpieuskalkia	Sortaldeko nafarrera
Kokapena
Eskualdea	Auritz eta Orreaga,; Nafarroa Garaia
Egoera
Estatus	berehalako desagerpena

Aurizko hizkera (Ahuritzeko izkere) hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Auritz (Ahuritze) eta Orreaga (Orriaga) udalerrietako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

Ez dago kontabilitate ofizialik, baina uste da, 2007an apenas geratuko dela ezagutzen duen jende mordorik. Horregatik, hizkera hori iraungitzat jotzen da, kontrakoa adierazten duen frogarik ezean.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Orriagako lautadako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ahuritze eta Orriaga sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Erroibarrera azpieuskalkian.^[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 308 euskaldun inguru egongo ziren Ahuritzen eta 92 Orriagan (guztira: 400), guztiak Aurizko hizkera hiztunak.^[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Aurizko hizkera hitz egiten zen Orriagako lautadako herri guztietan, Ahuritze eta Orriaga.

Luze Irigarairen 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan Ahuritzeko eta Orriagako 240 euskaldun izango zirela, guztiak ere Aurizko hizkera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Ahuritzeko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Ahuritzeko eta Orriagako 56 euskaldun Aurizko hizkera mintzo ziren.^[2]

Erroibarrera edo Aezkera bezalako egoera antzekoetan dauden beste azpieuskalki batzuekin alderatuta, Aurizko hizkera oso lurralde konkretu batean hitz egitearen berezitasuna aurkezten du, jende kopuru handiarekin. Hala, oso zaila izan zen XX. mendearen amaieran barietate horretako hiztunak aurkitzea.

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta Ahuritzen eta Orriagan Aurizko hizkera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. Ez dago kontabilitate ofizialik, baina uste da, azken hiztuna hil ez bada, apenas geratuko dela ezagutzen duen jende mordorik. Kasurik onenean, bertako lau hiztun egongo dira XXI. mendearen hasieran, eta horiek, ia erabateko segurtasunez, ez dira 2020ko hamarkadan biziko.

Kokapena aldatu

Aurizko hizkerako banaketa

Hizkera hau, Aurizkoa, herri hauetan bakarrik hitz egin da:

Ezaugarriak aldatu

Ahoskera aldatu

Gaur egungo euskalki gehienetan bezala, hatxe letrak antzinako euskarako ahoskera hasperenduna galdua du Ahuritzen ere, eta ahoskabea da gaur egun.

Gipuzkera ez denez, gainerako euskalki guztietan bezala, euskara batuko ahoskera sabaikaria du oro har jota letrak, eta ez gaztelaniazko ahoskera belarra.

Morfologia aldatu

Prolatiborako atzizkia -tako edo -dako da: neretako (niretzat/niretzako), guretako (guretzat/guretzako), haiendako (haientzat/haientzako), eta abar.

Adjektiboetatik sorturiko adizlagunetan, -ki atzizkia izan ohi dute: ongi, hobeki, ederki eta abar.

Euskalkiaren arabera -st- ala -rtz- aukeratzea dakarten hitzetan, bigarrena erabiltzen da ipar-esteribarreran: bertze, ortzegun, ortzilere, bortz, ertze...

Hainbat hiztunek -(r)eki soziatibo erabiltzen dute: zureki, beaiki (behiarekin)...Hala ere, gehienek "-n"dunak darabiltzate.

I eta U-ren ondorengo "a" ia beti "e" bihurtzeko joera dago. Adibidez: lurre, eztie, makile, igen (euskara batuan: «igan, igo»), maztekie, gatu'et («katu bat»)...

Hiztegia aldatu

Herri gehienek artzibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

Ahuritze: Auritz
Orriaga: Orreaga

Gainera, Aurizperri pareko herria Auritz-Berri edo Ahuritzeperria bezala izendatzen da.

Hiztunak aldatu

Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 2007tik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:


Hiztunak aldaeraren arabera	Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aurizko hizkera	Aurizko hizkera

Azken hiztunak aldatu

Euskal Herriko Ahotsak proiektuaren bidez, hizkera honetako azken hiztunetako batzuk elkarrizketatu ahal izan dira, eremu honetako kulturaren eta hizkuntzaren zenbait alderdi zaindu ahal izateko. Hauek dira Aurizko hizkerako azken euskaldun zaharrak:^[3]

Joakin Zilbeti arostegi (Auritz, 1910-?)

Konparaketa aldatu

Intza Aitak, XX. mendearen hasieran, Aurizko hizkerazko euskararen aditz forma batzuk bildu zituen. Horiek bat datoz, alderdi fonetiko txikiren bat izan ezik, Koldo Artolak urte batzuk geroago bildutakoekin. Hemen Erroibarrera, Artzibarrera eta Aezkera pareko euskalkietarekin batera aurkezten dira, bertan Aurizko hizkera sartu baitzen hasiera batean.^[4]


Euskara batua	Aurizko hizkera	Erroibarrera	Artzibarrera	Aezkera
Euskara batua	Aurizko hizkera	Aurizperrikoa	Iparartzibartar	Aezkera
naiz zara da gara zarete dira	naiz zara da gira zate dire	naiz zara da gara zate dire	naiz zara da gara zate dire	niz zira da gira zirate dira
nintzen ziren zen ginen zineten ziren	nitzen zinden zen ginden zindeten ziren	nitza zina ze gina zinate zire	nintza zina zen gina zinate zire	nitze zine ze gine zinate zire

Erreferentziak aldatu

Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Aurizko hizkera.

↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ ^a ^b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
↑ «Auritz, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-14).
↑ Intza Aita. Naparro'ko aditz-laguntzailea. Zuketako esakeran.