Wikipedia

Antzinako Erromako artea

Antzinako Erromako artea edo erromatar artea Antzinako Erroman eta Erromatar Inperioaren lurraldeetan egindako arte bisualen adierazpen oro da. Erromatar artearen lehendabiziko adierazpenak etruriar artearen itzalpean agertu ziren, eta Antzinako Greziako artearen eragina izan zuten. Izan ere, erromatarrek greziar artea ezagutu zuten Italiako hegoaldean, zehazki Magna Graecia edo Grezia Handiko kolonietan, Erromatar Inperioak penintsularen lurraldea batzeko prozesuan kolonia horiek menderatu zituenean, K.a. IV. eta III. mendeetan. Greziarren eragin hori K.a. II. mendean areagotu zen, Erromatar Inperioak Mazedonia eta Grezia konkistatu zituenean.[1]

Ponpeiako Misterioen Villako freskoa.

Erroma zein Inperioko beste hirietan bizi zirenek estilo eta euskarri desberdinetako artelanak ikusten zituzten egunero. Arte publikoa edo ofiziala – eskultura, garaipen-zutabeak edo garaipen-arkuak bezalako monumentuak eta moneten ikonografia barne – askotan bere esanahi historikoagatik edo ideologia inperialaren adierazpen gisa aztertzen da[2][3]. Bainu publiko inperialetan, baliabide apaleko pertsona batek horma-pinturak, mosaikoak, estatuak eta barne-dekorazioa ikus zitzakeen, askotan kalitate handikoak[4]. Eremu pribatuan, erlijio-eskaintzetarako, hileta-ospakizunetarako, etxeko erabilerarako eta merkataritzarako egindako objektuek hainbat kalitate-maila estetiko eta trebetasun artistiko erakuts zitzaketen[5]. Pertsona dirudun batek kulturarekiko estimua erakuts zezakeen bere etxeko pintura, eskultura eta dekorazio-arteen bidez, nahiz eta gaur egungo ikusle batentzat egiten zen esfortzua errepikakorra eta aspergarria iruditu ahal zaion[6]. Greziar arteak eragin handia izan zuen erromatar tradizioan, eta greziar estatuen adibide ospetsuenetako batzuk erromatar bertsio inperialengatik eta greziar edo latindar literatur iturri baten deskribapen noizbehinkakoagatik bakarrik ezagutzen dira[7].

Artelanei ematen zitzaien balio handia gorabehera, artista ospetsuek ere estatus sozial baxua zuten greziarren eta erromatarren artean, artista zein artisauak eskulangiletzat hartzen baitzituzten. Aldi berean, kalitatezko lanak ekoizteko behar zen trebetasun maila aitortzen zen, eta jainkozko dohaintzat ere hartzen zen[8].

Arte bisualak aldatu

Erretratuak aldatu

Erretratua, nagusiki eskulturaren bidez adierazten zena, arte inperialaren formarik oparoena izan zen. Garai hartako erretratuek gazteen eta klasikoen proportzioak erabiltzen dituzte, eta geroago errealismo eta idealismo nahasketa baterantz eboluzionatzen dute[9]. Erretratu errepublikarrek verismo nabarmena izan zuten ezaugarri, baina K.a. II. mendean heroi biluziaren konbentzio grekoa hartu zen jeneral konkistatzaileak erretratatzeko. Erretratu inperialen eskulturek buru heldu edo zahar bat egin zezaketen, gorputz biluzi edo erdi biluzi leun eta gazte baten gainean, muskulatura perfektuarekin; erretratu-buru bat beste helburu batekin sortutako gorputz bati ere gehi zekiokeen[10]. Toga edo jantzi militarra jantzita, gorputzak jarduera-maila edo -eremua komunikatzen zuen, ez gizabanakoaren ezaugarriak[11].

Enperadorearen familiako emakumeak askotan jainkosak edo Pax bezalako pertsonifikazio jainkotiarrak bezala jantzita irudikatzen ziren. Pinturan egindako erretratuak ere baziren, adibidez Fayumgo momien erretratuak, Egiptoko eta Erromako tradizioak gogora ekartzen dituztenak, Inperioko teknika piktoriko errealistekin hildakoak oroitzeko. Marmolean zizelkatutako erretratuak margotu egiten ziren, eta, mendeetan zehar pintura-aztarnarik oso gutxitan iraun duten arren, Fayumen erretratuek adierazten dute zergatik harritzen ziren antzinako literatura-iturriak arte-errepresentazioen errealismoaz[12].

Eskultura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erromako eskultura» eta «Erromatar sarkofago»
 
Ludovisiren Sarkofagoa, III. mendeko borroka eszenen adibidea: "Erromatarrek eta gotikoak" konposizio klasikoa eta antzinakoa betetzen dute. [13]

Erromatar eskulturaren adibide ugari kontserbatzen dira, askotan hondatuta edo zatikatuta egon arren, marmolezko, brontzezko eta terrakotazko estatua eta estatuatxo independenteak barne, eta eraikin publikoen erliebeak, Ara Pacis, Trajanoren Zutabea eta Titoren Arkua bezalako tenplu eta monumentuak[14]. Koliseoa bezalako anfiteatroen nitxoak, jatorriz, estatuez betetzen ziren, eta lorategi formalik ez zegoen estatuarik gabe[15].

Tenpluetan jainkoen kultu-irudiak zeuden, askotan eskultore ospetsuen lanak[16]. Erromatarren erlijiotasunak aldare apainduen ekoizpena, santutegirako jainkoen irudikapen txikiak edo eskaintza botiboak, eta tenpluetan erabiltzeko beste pieza batzuk sustatu zituen.

Erromatar sarkofagoak antzinako Erromako hiletetan erabiltzen ziren eta, beraz, erromatarren hileten artelanetan. II. mendetik IV. mendera ohikoak ziren marmolezko eta kareharrrizko erliebean egindako sarkofagoak goi mailako ehorzketak [17] egiteko. Gutxi gorabehera 10.000 erromatar sarkofago iraun dute gaurdaino eta zatiak kontuan izanik 20.000 inguru. [18] Eszena mitologikoak oso erabiliak izan arren, [18] sarkofagoen erliebea "erromatarren ikonografiaren iturri aberatsena»" izendatua izan da [18]; hildakoaren bizitza, eszena militarrak eta beste hainbat gai ere irudikatzen ziren.

Margolaritza aldatu

 
Flora izan daitekeena, Estabiako etxe bateko horman.

Erromatarrek margolaritza etruriarraren zati bat eta grekoaren beste zati bat xurgatu zituzten beren hasierako ereduak eta teknika piktorikoak lantzeko. Erromatar pinturaren adibideak aurki daitezke zenbait jauregitan (gehienak Erroman eta inguruetan), katakonba askotan eta zenbait hiribildutan, hala nola Livia villan.

Erromatar pinturari buruz ezagutzen denaren zati handi bat etxe partikularren barne-dekorazioan oinarritzen da, batez ere Ponpeian, Herculanon eta Estabian kontserbatutakoak, 79. urtean Vesuvio sumendiaren erupzioaren ondorioz. Dekorazio-ertzez eta irudi geometriko edo begetalak dituzten panelez gain, horma-pinturak mitologiako eta antzerkiko eszenak, paisaiak eta lorategiak, birsorkuntza eta ikuskizunak, lana eta eguneroko bizitza, eta arte erotikoa irudikatzen ditu.

Dura-Europos sinagoga, "Siriako basamortuko Ponpeia" ezizenez ezaguna, juduen pintura figuratiboaren iturri paregabea da Inperioaren pean[19].

Mosaikoak aldatu

 
Neptunoren garaipena irudikatzen duen mosaiko bat, Africa Proconsularisen egina, gaur egungo Tunisia.

Mosaikoak erromatar arte apaingarririk iraunkorrenetako bat dira, eta zoruen eta beste elementu arkitektoniko batzuen gainazalean daude, hala nola hormak, sabai gangatuak eta zutabeak. Forma ohikoena mosaiko teselatua da, harria eta beira bezalako materialen pieza uniformez (teselak) osatua. Mosaikoak in situ egiten ziren, baina batzuetan mihiztatu eta bidali egiten ziren, panel aurrefabrikatuak bailiran. Mosaikoen tailer bat maisuak (pictor) zuzentzen zuen, eta bi laguntzaile kategoriarekin lan egiten zuen[20].

Mosaiko figuratiboek gai asko partekatzen dituzte pinturarekin, eta, kasu batzuetan, ia konposizio berdinetan aurkezten dituzte gaiak. Motibo geometrikoak eta eszena mitologikoak Inperio osoan agertzen diren arren, eskualde-lehentasunak ere adierazten dira. Afrika iparraldean, mosaikoetan bereziki aberatsa zen iturrian, jabeek beren lursailetako bizitzaren, ehizaren, nekazaritzaren eta tokiko faunaren eszenak aukeratzen zituzten. Gaur egungo Turkiatik, Italiatik, Frantziako hegoaldetik, Espainiatik eta Portugaldik ere erromatar mosaikoen adibide ugari eta garrantzitsuak datoz[21]. III. mendeko Antiokiako 300 mosaiko baino gehiago ezagutzen dira[22].

Opus sectilea antzeko teknika bat da, non harri laua, normalean marmol koloreduna, motibo geometriko edo figuratiboak eratzen dituzten formetan doitasunez mozten den. Teknika hau, zailagoa, oso estimatua zen eta bereziki ezaguna egin zen luxuzko azaleretarako IV. mendean, Junio Basoren basilikaren adibide nabarmenarekin[23].

Arte dekoratiboak aldatu

Luxuzko kontsumitzaileentzako dekorazio-arteek zeramika fina, zilarrezko eta brontzezko ontziak eta lanabesak eta beirateria izan ohi ziren. Zeramika kalitate ugaritan fabrikatzea garrantzitsua zen merkataritzarako eta enplegurako, beiraren eta metalurgiaren industrietan bezala. Inportazioek ekoizpen-zentro berriak sustatu zituzten. Galiako hegoaldea zeramika gorri distiratsuenaren (terra sigillata) ekoizle nagusietako bat bihurtu zen, I. mendeko Europako produktu komertzial nagusietako bat zena[24]. Erromatarren ustez, beira puztua Sirian sortu zen K.a. I. mendean. III. mendeko Egipto eta Renania beren beira finagatik ezagunak ziren[25]Txantiloi:Sfnp.


Arte performatiboak aldatu

Antzerkigintza aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erromako antzerkigintza»
 
Gizonezkoz osatutako antzerki-talde bat, maskarekin, antzerkirako prest. Poeta Tragikoaren Etxean aurkitutako mosaikoa.

Erromatarren tradizioan, greziarrengandik hartua, antzerki literarioa pertsonai bat nola sentitzen zen "ikustea" ahalbidetzen zuten aurpegi-adierazpen oso markatuak zituzten maskarak erabiltzen zituzten gizonek bakarrik osatutako taldeek antzezten zuten. Batzuetan, maskara horiek paper jakin baterako ere espezifikoak ziren, eta, beraz, aktore batek hainbat paper antzeztu zitzakeen, maskara aldatuz. Emakumeen paperak gizon trabestituek antzezten zituzten. Erromatar antzerki literarioaren tradizioa Senekaren tragediek bereziki ongi irudikatzen dute latinezko literaturan. Hala ere, Senekaren tragediak antzezteko inguruabarrak ez daude argi; aditu batzuek uste dute gutxitan irakurtzen zirela audientziaren aurrean, eta beste batzuek uste dute produkzio osoak egiten zirela.

Antzerki literarioa baino ezagunagoa zen mimus antzerkia, generoak desafiatzen zituena eta inprobisazio askez, hizkuntzaz eta tonuz igotako txistez, sexu eszenez, akzio sekuentziaz eta satira politikoz gidatutako agertokiak aurkezten zituena, dantza, malabare, akrobazia, funanbulismo, striptease eta hartz dantzariekin batera[26]. Antzerki literarioan ez bezala, mimusa maskararik gabe antzezten zen eta interpretazioan errealismo estilistikoa sustatzen zuen. Emakumeen paperak emakumeek antzezten zituzten, ez gizonek[27]. Latin Literature: A History. Johns Hopkins University Press. p. 128.. Mimusa pantomimus izeneko generoarekin lotuta zegoen, ahozko elkarrizketarik gabeko ipuin-balletaren forma primitiboa. Pantomimusak dantza adierazkorra, musika instrumentala eta libreto kantatu bat konbinatzen zituen, askotan mitologikoa, tragikoa edo komikoa izan zitekeena[28].

Musika eta dantza aldatu

 
Musikari hirukote bat aulosa, cymbala eta tympanuma jotzen. Ponpeiako mosaikoa.

Batzuetan erromatar kulturan elementu arroztzat hartzen diren arren, musika eta dantza antzinatik existitzen ziren Erroman[29]. Musika ohikoa zen hiletetan, eta tibia edo aulos-a, haizezko instrumentua, sakrifizioetan jotzen zen espiritu txarrak uxatzeko[30]. Abestia (carmen) gizarteko ia abagune guztien parte zen. Horazioren Carmen saeculare, Augustok enkargatua, K.a. 17. urtean interpretatu zuen jendaurrean haurren koru misto batek. Musikak kosmosaren ordena islatzen zuela uste zen, eta bereziki matematikarekin eta ezagutzarekin lotzen zen[31].

Haize, metal, hari, zitara eta perkusio instrumentuak jotzen ziren. Kornua, musikariaren gorputzaren inguruan kurbatzen zen metalezko haize tubularreko instrumentu luzea, seinale militarretarako eta desfileetarako erabiltzen zen. Instrumentu hauek Inperio osoan zehar aurkitu dira, baita jatorrizkoak ez ziren lekuetan ere. Musika probintzietan zehar zabaldu zen erromatar kulturaren alderdietako bat zela adierazten dute. Instrumentu ugari agertzen dira arte grafikoetako irudietan[30].

Organo hidraulikoa (hydraulis) "Antzinaroko lorpen tekniko eta musikal garrantzitsuenetako bat" izan zen, eta gladiadore-jokoak eta anfiteatroko ekitaldiak eta antzezpen eszenikoak laguntzen zituen. Neron enperadoreak jo zuen tresnetako bat izan zen[30].

Nahiz eta batzuetan dantza mota batzuk ez ziren onartzen, ez zirelako erromatarrak edo gizonezkoek egiteko modukoak, dantza Erroma arkaikoko erritu erlijiosoen parte zen[32]. Saliarrek eta Arval Anaiak, adibidez, dantza erritualen egileak ziren. Dantza estasikoa erlijio mistikoen ezaugarri bat zen, bereziki Zibelesen gurtzan parte hartzen zuten apaiz eunukoena, Galloak; Isisen gurtzan ere garrantzitsua zen. Eremu profanoan, Siria eta Cádizeko dantzariek ospe handia zuten[33].

Gladiadoreak bezala, artistak ere infames ziren legearen aurrean, esklaboak baino pixka bat hobeto, teknikoki askeak izan arren. "Izarrek", ordea, aberastasun eta ospe handia izan zezaketen, eta klase altuekin, enperadoreekin barne, harreman sozial eta sexualak izaten zituzten. Artistek elkarri laguntzen zioten gremioak osatuz, eta antzerki-komunitateko kideen oroitzapenezko hainbat monumentu kontserbatzen dira. Antzerkia eta dantza, sarritan, Inperio Berantiarreko kristau polemistek kondenatzen zituzten[29] , eta beren kultu praktiketan dantza eta musika tradizioak integratzen zituzten kristauak, Elizaren Gurasoek eskandalagarriro "paganotzat" hartzen zituzten. San Agustinek esan omen zuen pailazoak, aktoreak eta dantzariak etxe batera ekartzea espiritu maltzurren talde bat gonbidatzea bezala zela[34].

Sakontzeko, irakurri: «Latinezko literatura»
 
Ponpeiako fresco bat, poeta batekin (akaso Euforion Kaltziskoa) eta emakumezko bat diptiko bat irakurtzen.

Literatur kanon tradizionalean, Augustoren garaiko literatura, Errepublika berantiarreko literaturarekin batera, latinezko literaturaren "Urrezko Aroa" kontsideratu da, "multzoaren batasuna, zatien proportzioa eta itxuraz pitzadurarik ez duen konposizio baten artikulazio arduratsua"ren ideal klasikoen haragitzea[35]. Eragin handieneko hiru poeta latindar klasikoak -Virgilio, Horazio eta Ovidio- garai horretakoak dira. Virgiliok Eneida idatzi zuen, Erromarako epopeia nazional bat sortuz, Greziako epopeia homerikoen antzera. Horaziok latinezko bertsotan metro liriko grekoen erabilera hobetu zuen. Ovidioren poesia erotikoa oso herrikoia izan zen, baina Augustoren programa moralarekin talka egin zuen; enperadoreak Tomisera (gaur egungo Constanta, Errumania) erbesteratu zuen kausa nabarmenetako bat izan zen, non bere bizitzaren amaierara arte iraun zuen. Ovidioren Metamorfosiak hamabost liburuko poema jarraitua izan zen, mitologia greko-erromatarra lantzen zuena unibertsoaren sorreratik Julio Zesarren deifikazioraino. Greziar mitoen Ovidioren bertsioak ondorengo mitologia klasikoaren iturri primarioetako bat bihurtu ziren, eta bere lanak hain eragin handia izan zuen Erdi Aroan, ezen XII. eta XIII. mendeei "Ovidioren aroa" deitu izan baitzaie. Augustoren garaiko latinezko prosazko autore nagusia Livio historialaria da. Bere sorreraren eta Erromako historiaren lehen urteen kontakizuna literatura modernoaren bertsiorik ezagunena bihurtu zen. Vitruvioren De architectura liburua ere garai horretakoa da, Antzinateko arkitekturari buruzko lan oso bakarra[36].

Idazle latinoak Greziako tradizio literarioan murgilduta zeuden, eta haien formak eta edukiaren zati handi bat egokitu zituzten, baina erromatarrek greziarrak gainditzen zituzten generotzat jotzen zuten satira. Horaziok satirak idatzi zituen bertsotan, Augustoren gorteko poeta izan aurretik, eta Printzerri goiztiarrak Pertsio eta Juvenal satirikoak ere sortu zituen. Juvenalen Satirek hiriko gizartearen ikuspegi kaskarina eskaintzen dute.

I. mendearen erdialdetik II. mendearen erdialdera bitarteko aldiari latinezko literaturaren "Zilarrezko Aroa" deitu izan zaio. Neronen agindupean, idazle desilusionatuek agustinismoaren aurka erreakzionatu zuten. Hiru idazle aipagarrienak -Seneka, filosofoa, antzerkigilea eta Neronen tutorea; Lukano, bere iloba, Zesarren gerra zibila poema epiko bihurtu zuena; eta Petronio (Satyricon) nobelagilea bere buruaz beste egin zuten enperadorearen nahigabea eragin ondoren. Seneka eta Lukano Hispaniatik zetozen, ondorengo epigramatiko eta gizarte-behatzaile zorrotz Martzial bezala, bere herentzia zeltiberiarraz harro zegoena. Martzialek eta Estazio poeta epikoak, Silvae olerki-bildumak Errenazimentuko literaturan eragin handia izan zuenak, Domizianoren erregealdian idatzi zuten[37].

"Zilarrezko Aroa" deiturikoak hainbat idazle ospetsu sortu zituen, horien artean Plinio Zaharra entziklopedista, bere iloba, Plinio Gaztea bezala ezaguna, eta Tazito historialaria. Plinio Zaharraren Historia Naturala, 79an Vesuvioren erupzioaren ondoren sorospen lanetan hil zena. Flora eta faunari, harribitxiei eta mineralei, klimari, medikuntzari, naturaren fenomenoei, artelanei eta antzinako jakinduriari buruzko bilduma zabala da. Tazitok literatura-artista gisa duen ospeak berdindu edo gainditu egiten du historialari gisa duen balioa; bere esperimentazio estilistikoak "prosa latinoaren estilo boteretsuenetako bat" sortu zuen[38]. Hamabi Zesarrak, Suetonio garaikidearena, biografia inperialaren iturri nagusietako bat da.

Grezieraz idatzi zuten historialari inperialen artean, Dionisio Halikarnasokoa, Josefo historialari judua eta Dion Kasio senataria daude. Inperioaren beste autore greko handi batzuk Plutarko biografo eta antikuarioa, Estrabon geografoa eta Luziano erretoriko eta idazle satirikoa dira. Greziako eleberri erromantiko ezagunak Petronioren Satirikon eta Apuleioren Urrezko astoa lanek latinez antzeztutako hats luzeko fikziozko lanen garapenaren parte izan ziren.

II. eta IV. mendeen artean, latinezko Elizaren Guraso bihurtuko ziren egile kristauek aktiboki hitz egin zuten tradizio klasikoarekin, haren baitan hezi baitziren. Tertuliano, Afrika erromatarretik zetorren kristautasunaren aldekoa, Apuleioren garaikidea izan zen, eta ahots kristau argia ezarri zuen prosazko lehen egileetako bat. Konstantinoren konbertsioaren ondoren, latinezko literatura kristau ikuspegiak menderatzen du[39] . Simako hizlariak Erromako tradizio erlijiosoak kontserbatzearen alde egin zuenean, Milango apezpiku eta etorkizunean santu izango zen Anbrosioren aurkakotasunarekin topo egin zuen[40].

IV. mendearen amaieran, Jeronimok Bibliaren latinezko itzulpena egin zuen, Vulgata bihurtu zena. Agustin, Afrikako probintziako Elizaren beste Guraso bat, "mendebaldeko kulturan eragin handiena duen idazleetako bat" deitua izan da, eta bere Aitorpenak mendebaldeko literaturaren lehen autobiografiatzat hartzen dira batzuetan. Jainkoaren hiria lanean, Agustinek Erroma betierekoaren eta espiritualaren ikuspegi bat eraikitzen du, inperium sine fine berri bat, erortzen ari den inperioak baino gehiago iraungo duena.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) «Erromako artea» hmn.wiki (Noiz kontsultatua: 2022-10-13).
  2. ↑ Kousser 2008, 1 orr. .
  3. ↑ Potter 2009, 75–76 orr. .
  4. ↑ Potter 2009, 82-83 orr. .
  5. ↑ Gazda 1991, 1–3 orr. .
  6. ↑ Zanker 1998, 189 orr. .
  7. ↑ Kousser 2008.
  8. ↑ Gagarin 2010, 312–313 orr. .
  9. ↑ (Ingelesez) Toynbee, J. M. C.. (1971-12). «Roman Art - Helga von Heintze: Römische Kunst. (Belser Stilgeschichte, iii.) Pp. 200; 14 colour-photographs, 166 half-tone photographs, 12 linedrawings. Stuttgart: Belser, 1969. Cloth, DM.24.80.» The Classical Review 21 (3): 439–442.  doi:10.1017/S0009840X00221331. ISSN 1464-3561. (Noiz kontsultatua: 2023-02-02).
  10. ↑ Gagarin 2010, 451 orr. .
  11. ↑ Fejfer, Jane. (2008). Roman portraits in context. Walter de Gruyter ISBN 978-3-11-020999-0. PMC 646803383. (Noiz kontsultatua: 2023-02-02).
  12. ↑ Gagarin 2010, 453 orr. .
  13. ↑ Kleiner 2010.
  14. ↑ Kousser 2008, 13 orr. .
  15. ↑ Gagarin 2010, 274–275 orr. .
  16. ↑ Gagarin 2010, 242 orr. .
  17. ↑ Newby 2011.
  18. ↑ a b c Elsner 2011.
  19. ↑ Jensen 1999.
  20. ↑ Gagarin 2010, 459–460 orr. .
  21. ↑ Gagarin 2010, 463 orr. .
  22. ↑ (Ingelesez) Belis, Alexis. (2016-03-30). «Roman Mosaics in the J. Paul Getty Museum» www.getty.edu (Noiz kontsultatua: 2023-02-05).
  23. ↑ Dunbabin 1999, 254 orr. .
  24. ↑ Gagarin 2010, 202 orr. .
  25. ↑ Butcher, Kevin. (2003). Roman Syria and the Near East. J. Paul Getty Museum ISBN 0-89236-715-6. PMC 52001730. (Noiz kontsultatua: 2023-02-06).
  26. ↑ Slater, William J.. (2002). «Mime Problems: Cicero Ad fam. 7.1 and Martial 9.38» Phoenix 56 (3/4): 315–329.  doi:10.2307/1192603. ISSN 0031-8299. (Noiz kontsultatua: 2023-02-06).
  27. ↑ Conte 1994, 128 orr. .
  28. ↑ Franklin, James L.. (1987). «Pantomimists at Pompeii: Actius Anicetus and His Troupe» The American Journal of Philology 108 (1): 95–107.  doi:10.2307/294916. ISSN 0002-9475. (Noiz kontsultatua: 2023-02-06).
  29. ↑ a b Naerebout 2007, 146 orr. .
  30. ↑ a b c (Ingelesez) Ginsberg‐Klar, Maria E.. (1981-02). «The archaeology of musical instruments in Germany during the Roman period» World Archaeology 12 (3): 313–320.  doi:10.1080/00438243.1981.9979806. ISSN 0043-8243. (Noiz kontsultatua: 2023-02-06).
  31. ↑ Habinek 2005, 90ff orr. .
  32. ↑ Naerebout 2007, 146ff orr. .
  33. ↑ Naerebout 2007, 156–157 orr. .
  34. ↑ Hen, Yitzhak. (1995). Culture and religion in Merovingian Gaul, A.D. 481-751. E.J. Brill ISBN 90-04-10347-3. PMC 32508366. (Noiz kontsultatua: 2023-02-06).
  35. ↑ Roberts 1989, 3 orr. .
  36. ↑ (Ingelesez) Roux, Marie. (2016-08-03). «“Ovidian Strategies in Early Imperial Literature”» www.judaism-and-rome.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-19).
  37. ↑ The poetry of Statius. 2008 ISBN 978-90-474-2465-9. PMC 647871676. (Noiz kontsultatua: 2023-02-19).
  38. ↑ (Ingelesez) Sage, Michael M.. Tacitus' Historical Works: A Survey and Appraisal. (Noiz kontsultatua: 2023-02-19).
  39. ↑ Albrecht 1997, 1294 orr. .
  40. ↑ Albrecht 1997, 1443 orr. .

Bibliografia aldatu

  • Dunbabin, Katherine M. D.. (1999). Mosaics of the Greek and Roman World. Cambridge University Press.
  • Elsner, Jaś. (2011). Introduction to Life, Death and Representation: Some New Work on Roman Sarcophagi. De Gruyter.
  • Gagarin, Michael. (2010). The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Oxford University Press ISBN 9780195388398..
  • Gardner, Helen. (2005). Gardner's art through the ages: the Western perspective. 1 Cengage Learning.
  • Gazda, Elaine K.. (1991). Roman Art in the Private Sphere: Architecture and Décor of the Domus, Villa, and Insula. University of Michigan Press.
  • Habinek, Thomas N.. (2005). The World of Roman Song: From Ritualized Speech to Social Order. Johns Hopkins University Press.
  • Kousser, Rachel Meredith. (2008). Hellenistic and Roman Ideal Sculpture: The Allure of the Classical. Cambridge University Press.
  • Potter, David S.. (2009). The Roman Empire at Bay. Londres y Nueva York: Routledge ISBN 978-0415100588..
  • Naerebout, Frederick G.. (2009). Ritual Dynamics and Religious Change in the Roman Empire. Proceedings of the Eighth Workshop of the International Network Impact of Empire (Heidelberg, July 5–7, 2007). Brill.
  • Newby, Zahra. (2011). A Companion to Greek Mythology. Blackwell.
  • Roberts, Michael. (1989). The Jeweled Style: Poetry and Poetics in Late Antiquity. Cornell University Press.
  • Zanker, Paul. (1998). Pompeii: Public and Private Life. Harvard University Press.

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinako_Erromako_artea&oldid=9534010"(e)tik eskuratuta