Lapurtarren Biltzarra

Lapurtarren Biltzarra Erdi Arotik Frantziako Iraultzara arte Lapurdi gobernatu zuen batzarra izan zen. Euskal Herriko beste herrialdeek bere Batzar Nagusiak edo Gorteak zituzten bezala, Lapurdik bere botere legegile eta zerga-ezartzailea zuen Biltzarra.

Etimologia

Biltzar hitzak Bil(-era) eta Zahar hitzen lotunea du erroa eta 'agureen bilera' esan nahi omen du^[1].

Historian zehar idazkera ezberdinak izan ditu:

Bilsarre (1595eko urtarrilaren 24ko bilkuraren agiria^[2])
Bilçar (1950, Étienne Dravasa^[1]).

Ezaugarriak

Biltzarra Lapurdiko elizate guztiek aukeratutako baldam-apheza'ustari' edo alkate-abadeen bilera izan zen. Hauek etxe-frankoen jabeek aukeratzen zituzten (hau da, beste etxe batzuen menpe ez zirenek), arazo komunak konpontzeko. Biltzarrak bere bilerak igandeko meza eta gero egiten zituen egun oraindik kapitaleku izena duten lekuetan eta kapito-harri inguruan. Uztaritzeko Motteko gaztelua egoitza orokor bihurtu zen. Biltzarrak Hirugarren Estatuarentzat besterik ez ziren, hau da, nobleteria eta apaizeria ezin ziren sartu^[3].

Osaera

Urteen joan-etorrian, Biltzarrean parte hartutako elizateen kopurua aldatzen joan zen. 1567ko urtarrilaren 24ko bilkuran 29 ordezkari izan ziren.

1567an eginiko bilkura batean ^[4], 31. Hona hemen:

XVII. mendeko hasieran, Ziburu eta Hendaiako elizateak Biltzarrera lotu ziren^[4]. 1789an, ordezkariak zituzten elizateak aipatutakoak gehi Hendaia eta Urkoi gabe izan ziren.

Gixune, Ahurti eta Bardoze, Agramondeko dukerrian zeudenak, 1763 arte ezin zuten Biltzarrera joan. Historialari batzuen arabera, Frantziako Iraultzara arte, Gixuneko ordezkariek eskatu zioten Biltzarrei kontuak euskaraz eman zitezela.

Funtzionamendua

Biltzarrak bi alditan hartzen zituen erabakiak. Lehendabizikoan, sindikoak (Biltzarreko idazkari eta diruzaina, bi urteko agintea zituena) alkate-abadeei eztabaidatzeko gaiei buruzko txostena ematen zuen. Gero, bakoitzak bere elizatean kontsultatu eta eztabaidatu ondoren, zortzi egun geroago berriro biltzen ziren bere herrikideen erantzunak emateko^[5]. Ordezkariak ezin zuen erantzuna aldatu, aldiz, bere herrikideen bozeramalea izateko agindua zuen. Elizate bakoitzak ahots bakarra zuen, biztanle edo etxeen zenbakia zeinahi ere zen. Behin elizate guztiek bozkatu azkenengo emaitza "demokratikoa" izan zen.

Artxiboak eta historia

Uztaritzeko Biltzarraren bilera antzinena 1567ko urtarrilaren 24an egindakoa izan zen^[6], presidentea Lapurdiko baileren teniente-jenerala zen Micheau Sosiondokoa zuena. Ezagutzen dugun bigarrena 1593. urtekoa da^[7].

Biltzarraren azken bilera 1789ko azaroaren 18an egin zen. Biltzarraren agiriak Estatu Nagusiek sortutako Asanblada Nazionalari eskatu zion egungo funtzionamendua mantentzea (...) edo behintzat hiru euskal herrialdeentzako departamendua sortzea.

Biltzarraren eskubideak

Biltzarraren eskubide nagusia, herrialdeko beste batzarrak ziren Bizkaiko Batzar Nagusiak edo Nafarroako Gorteen moduan, finantza-autonomia izan zen. Bere funtzionamendurako zergak bildu ez ezik, erregearen altxorraren kontribuzioa negoziatu ere egiten zituen. Egun, Hego Euskal Herrian kupoarekin egiten zuten bezala, behin kontribuzioa onartuta biltzarrak bilketaz eta banaketaz arduratzen zen.

Biltzarraren sindiko orokorraren eginkizuna erabakiak betetzea zen, lapurtarren autonomia erregearen funtzionarioen gehiegikerietatik at mantenduz. Bera erregearen zergen atzerapenaren arduraduna zenez batzuk preso hartu zituzten, herrialdearen finantza-independentzia galzorian ez jartzeko.

Erregeak Nafarroa Beherean eta Lapurdin funtzionarioak izendatzeko herrialdeko erakundeei galdetu behar izan zien: Lapurdin Biltzarra izanda. Horrexegatik 1567an Biltzarrak erregeari hiru hautagaiak Uztaritzeko Gortean bailliageren teniente jenerala izateko proposatu zizkionean, euskararen ezaguera baldintza ukatuezin bihurtu zen, "bere menpean izango zuen herriak beste hizkuntzarik ulertuko ez zuelako".

1660ean, 1659ko azaroaren 7an Pirinioetako Ituna sinatu eta berehala,Luis XIV.a Frantziakoak Espainiako infanta ezkondu zuenean^[8], Biltzarrak herrialdearen izenean 20.000 libraren borondatezko ekarpena egin zuen Donibane Lohizuneri gertakizunaren antolakuntzan laguntzeko.

Hain zen inportantea sindikoaren eginkizuna eta hain mingarria erregearentzat, ezen honek bere sindiko berezko izendatu baitzuen. Erregearena Urtubi zuen izena, biltzarrarena, aldiz, Xurio. Honek eskatima sortu zuen xabel xuri (Xurioren aldekoak) eta Xael gorri (Urtubiren aldekoak) artean. Xurio garaile atera bazen, hil egin zuten. Erregeak, orduan, bailli izendatu eta honek Biltzarraren gai-zerrenda finkatu zuen.

Biltzarraren ordezkari ezagunak

Dominique-Joseph Garat, 1789an Estatu Nagusietan Biltzarraren ordezkaria.

Garat anaiak (Dominique-Joseph eta Dominique) Biltzarrak aukeratuak izan ziren 1789ko Estatu Nagusietan bere ordezkariak izateko. Hauke Hirugarren Estatuaren ordezkariak izanda, Makeako bizkondea nobleteriarena eta Doneztebeko jauna, Ziburuko apaiza, apaizteriarena izan ziren.
Dominique-Joseph Garatek, Konbentzioan Danton ordezkatuz Justizia Ministroa izan zena, Luis XVI.aren heriotz-zigorra irakurri zuen.

Lapurdiko sindikoen zerrenda

Lapurdiko sindikoen zerrenda^[1]
Hasiera	Bukaera	Izena	Elizatea	Lanbidea
1513		Dabarosne
1545		Martin Mondutegi
1551		Antoine Iturbide
1557		Petry Duhalde	Kanbo
1558	1559	Miguel/Michau Etxalartekoa	Urruña
1584		Petry Duhalde	Kanbo
1590	1593	Saubat Darmore	Senpere	Notarioa
1597		Jean Latsage
1599	1603	Charles Etxegoien	Uztaritze	Abokatua
1624	1626	Guyon Bidarrai	Uztaritze	Erret-notarioa
1632	1634	Martin Mondutegi	Uztaritze	Erret-notarioa
1636		Pierre Urruti	Uztaritze	Abokatua
1641		Pierre Bidartekoa	Uztaritze
1653		Martin Txurio	Azkaine	Notarioa
1657		Pierre Urruti	Uztaritze	Abokatua
1659		Bernard Latsage	Uztaritze
1667		Pierre Haritzmendi-Lamothe	Milafranga
1670		Pierre Duvergier	Uztaritze	Olaberrietako jauna
1671	1672	Pierre Lamasse
1673		Martin Molères	Uztaritze	Notarioa
1674		Pierre Duvergier	Uztaritze, Holaberriette
1675		Martin Molères	Uztaritze	Notarioa
1678		Martin Mondutegi	Uztaritze	Erret-notarioa
1679		Jean Urruti	Uztaritze
1680		Dominique Habans	Uztaritze	Abokatua
1683	1684	Bernard Iriarte	Uztaritze	Aronako jauna
1685	1686	Jean Artaguielle	Lekorne	Ironako jauna
1687	1688	Jean Uhulke	Urruña	Notarioa
1689		Louis Ducasalar	Hazparne	Notarioa
1690	1691	Martin Molerers
1692	1694	Bernard Latiage
1694	1696	Jean Artaguielle	Lekorne	Ironako jauna
1696	1698	Jean Iriarte
1698	1708	Duhalde Ibarren
1708	1714	Jean Planthion^[9]	Biarritz	Notarioa
1714	1721	Martin Duhalde-Daguerre^[10]	Milafranga	Notarioa
1721	1725	Martin Dolhabide^[11]	Ainhoa
1725	1730	Salvet Iriarte^[12]	Hazparne	Notarioa
1730	1734	Pierre Segure^[13]	Larresoro	Notarioa
1734	1740	Laurent Elizalde^[14]	Milafranga
1740	1743	Doyhenard[^[15]
1743	1751	Bertrand Planthion	Arrangoitze
1751	1758	Pierre Darancette^[16]	Kanbo	Notarioa
1758	1770	P. L. Elizalde-Lahet^[17]	Ezpeleta	Notarioa
1770	1777	Pierre Amestoi^[18]	Bardoze	Notarioa
1777	1781	Louis Dominique Aranbilage^[19]	Hazparne	Notarioa
1781	1789	Pierre Aranburu^[20]	Sara	Notarioa
1789	1789	Pierre Eustache Iriarte^[21]	Donibane Lohizune	Notarioa

Egungo Lapurtarren Biltzarra

Lapurtarren Biltzarraren oroitarria Uztaritzeko herriko etxe edo udaletxean. "Laphurdiko herriek eta Eskualzaleen Biltzarrak 1930an egina".

Demoek Paueko artxiboan zegoen Biltzarraren Akta-Liburua lapurtu eta Baionako artxiboa irekitzean itzuli zuten^[22].
Egun, Uztaritzen izen honen duen euskararen aldeko jaialdia egiten dute, antzinako Biltzarra oroitzeko^[23]. 1979an lehendabizikoz ospatu zen, Bai Euskarari kanpainari bukaera emateko^[24]

Bibliografia

Philippe Veyrin (1975) "Les Basques de Labourd, de Soule et de Basse-Navarre, leur histoire et leurs traditions" Arthaud ISBN 2-7003-0038-6 ^[25]
Léon Boussard (1975) "Jeiki, Jeiki, etxenkoak ou le défi des Basques" Albatros
Étienne Dravasa^[26] (1950) "Les privilèges des Basques du Labourd sous l'Ancien Régime" San Sebastiàn

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c Étienne Dravasa, "Les privilèges des Basques du Labourd sous l'Ancien Régime", Donostia, 1950, 124. orr.
↑ Jatorrizko hitzak frantsesez: aujourd'hui vingt quatrième jour du mois de Janvier mil cinq cens quatre vingt quinze ... estans illec assemblés en plain Bilsarre à la manière accoustumée, les abbés et députés du dit païs de Labourd, tractans et communiquans des affaires communes des paroisses du dict bailliage - Archives communales de Bayonne, E.E. 17 F° 46
↑ Auñamendi: Historia de Lapurdi. Estratificación social en el antiguo régimen
↑ ^a ^b Manex Goihenetxe, "Histoire générale du Pays basque" 2. Liburukia, Elkarlanean, 1999, ISBN 2-913156-24-X, 161. orr.
↑ Kazeta.info: Maite Lafourcade: «Demokrazia zuzena zegoen Lapurdin 1789ko iraultza heldu arte»^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques, C 1620 (1711-1737 urteak), C 1621 (1758-1792 urteak).
↑ Agiri E. Goienetxek argitaratua, "Gure Herria", 1955, 4. alea, 195-200. orr.
↑ Infanta Maria Teresa Austriakoa izan zen, Espainiako erregea zen Filipe IV.a eta Ixabel Frantziakoaren alaba
↑ Planthion izeneko batek, agian sindikoak berak baina Arbonako erret-notarioa zena, "Inventaire et description des Privilèges et Franchises du Labourd" (Baiona, 1713) argitaratu zuen
↑ 1714ko uztailaren 14an hautatua
↑ 1721eko abuztuaren 21ean hautatua
↑ 1725eko urriaren 10ean hautatua
↑ 1730eko urtarrilaren 11n hautatua
↑ 1734ko abenduaren 10ean hautatua
↑ Pierre Iturbideren zerrendan Étienne Dravasak gehitua
↑ 1751ko maiatzaren 10ean hautatua
↑ 1758ko azaroaren 17an hautatua
↑ 1770eko abenduaren 24an hautatua
↑ 1777ko otsailaren 5ean hautatua
↑ 1781eko otsailaren 13an hautatua
↑ 1789ko irailaren 28an hautatua
↑ Diario Vasco: Los archivos del País Vasco francés volverán a Bayona en dos años
↑ Berria: Lapurtarren Biltzarra ospatuko dute gaur egun osoan Uztaritzen^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Kazeta.info: Lapurtarren Biltzarreko 29. edizioak bestaz bustiko du Uztaritze
↑ Berrargitaratua, lehendabiziko argitalpena 1947 urtekoa izanda
↑ Zuzenbidean doktorea

Ikus, gainera

Elkargune Onaren Ituna

Kanpo estekak

Datuak: Q1141734

[Dravasa-1] Étienne Dravasa, "Les privilèges des Basques du Labourd sous l'Ancien Régime", Donostia, 1950, 124. orr.

[2] Jatorrizko hitzak frantsesez: aujourd'hui vingt quatrième jour du mois de Janvier mil cinq cens quatre vingt quinze ... estans illec assemblés en plain Bilsarre à la manière accoustumée, les abbés et députés du dit païs de Labourd, tractans et communiquans des affaires communes des paroisses du dict bailliage - Archives communales de Bayonne, E.E. 17 F° 46

[3] Auñamendi: Historia de Lapurdi. Estratificación social en el antiguo régimen

[Goienetxe-4] Manex Goihenetxe, "Histoire générale du Pays basque" 2. Liburukia, Elkarlanean, 1999, ISBN 2-913156-24-X, 161. orr.

[5] Kazeta.info: Maite Lafourcade: «Demokrazia zuzena zegoen Lapurdin 1789ko iraultza heldu arte»^{[Betiko hautsitako esteka]}

[6] Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques, C 1620 (1711-1737 urteak), C 1621 (1758-1792 urteak).

[7] Agiri E. Goienetxek argitaratua, "Gure Herria", 1955, 4. alea, 195-200. orr.

[8] Infanta Maria Teresa Austriakoa izan zen, Espainiako erregea zen Filipe IV.a eta Ixabel Frantziakoaren alaba

[9] Planthion izeneko batek, agian sindikoak berak baina Arbonako erret-notarioa zena, "Inventaire et description des Privilèges et Franchises du Labourd" (Baiona, 1713) argitaratu zuen

[10] 1714ko uztailaren 14an hautatua

[11] 1721eko abuztuaren 21ean hautatua

[12] 1725eko urriaren 10ean hautatua

[13] 1730eko urtarrilaren 11n hautatua

[14] 1734ko abenduaren 10ean hautatua

[15] Pierre Iturbideren zerrendan Étienne Dravasak gehitua

[16] 1751ko maiatzaren 10ean hautatua

[17] 1758ko azaroaren 17an hautatua

[18] 1770eko abenduaren 24an hautatua

[19] 1777ko otsailaren 5ean hautatua

[20] 1781eko otsailaren 13an hautatua

[21] 1789ko irailaren 28an hautatua

[22] Diario Vasco: Los archivos del País Vasco francés volverán a Bayona en dos años

[23] Berria: Lapurtarren Biltzarra ospatuko dute gaur egun osoan Uztaritzen^{[Betiko hautsitako esteka]}

[24] Kazeta.info: Lapurtarren Biltzarreko 29. edizioak bestaz bustiko du Uztaritze

[Les_Basques-25] Berrargitaratua, lehendabiziko argitalpena 1947 urtekoa izanda

[26] Zuzenbidean doktorea

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]