Hartz
Hartzak Ursidae familiako ugaztun haragijaleak dira. Caniformia gisa sailkatzen dira, txakur-itxura duten haragijaleak. Zortzi hartz-espezie baino ez dauden arren, oso hedatuta daude, eta habitat-aukera zabal batean agertzen dira Ipar hemisferioan eta, partzialki, Hego hemisferioan. Hartzak Ipar Amerikako, Hego Amerikako, Europako eta Asiako kontinenteetan daude.
| Hartz | |
|---|---|
| Eozeno-gaur egun | |
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Animalia |
| Filuma | Chordata |
| Klasea | Mammalia |
| Ordena | Carnivora |
| Superfamilia | Ursoidea |
| Familia | Ursidae G. Fischer de Waldheim, 1817
|
| Generoak | |
| Banaketa mapa | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | bearskin (en)  eta bearskin rug (en) |
Hartz modernoen ezaugarri komunak hauek dira: gorputz handiak, hanka sendoak dituztenak, mutur luzeak, belarri biribildu txikiak, ile luze eta lodia, bost atzapar ez erretraktil dituzten hanka plantigradoak eta isats laburrak.
Hartz polarra batez ere haragijalea da, eta panda erraldoia ia erabat banbuz elikatzen da; gainerako sei espezieak orojaleak dira, dieta anitzekin. Gorteiatzen ari diren helduak eta kumedun amak izan ezik, hartzak animalia bakartiak izan ohi dira. Egunekoak edo gauekoak izan daitezke, eta usaimenaren zentzu bikaina izan dezakete. Gorpuzkera astuna eta martxa baldarra izan arren, korrikalari gaituak dira; eskalatzaileak eta igerilariak dira. Hartzek aterpeak erabiltzen dituzte, hala nola leizeak eta enborrak, haien gordeleku. Espezie gehienek neguan hartzen dituzte beren gordelekuak hibernazio-aldi luze batean, 100 egun arte.
Hartzak historiaurretik ehizatu izan dira, beren haragiak eta azalak erabiltzeko; gizakiak, gainera, entretenimendu gisa erabili izan du, izan kaltea eginez edo dantza egitera behartuz. Beren presentzia fisiko indartsuarekin, paper nabarmena dute arteetan, mitologian eta zenbait gizartetako beste alderdi kultural batzuetan. Garai modernoetan, hartzak presiopean egon dira beren habitaten inbasioaren eta hartzen legez kanpoko salerosketaren bidez, Asiako hartz-behazun merkatua barne. IUCNk kalteberak edo desagertzeko arriskuan dauden sei hartz-espezie aipatzen ditu, eta are gutxiago espezie kezkagarriak, hala nola hartz arrea, zenbait herrialdetan desagertzeko arriskuan daude. Mehatxatuen dauden populazio horietako ehiza eta nazioarteko merkataritza debekatuta daude, baina oraindik ere gertatzen da.
Etimologia aldatu
Hartz hitza zelta hizkuntzetako *arz hitzarekin lotu da, aitzineuskarako *haṝc hitzetik. Galoz artos eta aitzinindoeuroperaz *h₂ŕ̥tḱos hitzak berregin dira[1]. Hitz berdinetik eratortzen da grezierako ἄρκτος hitza zein latinezko ursus. Artiko eta antartiko hitzak ere hortik eratortzen dira, Hartz Handia konstelazioaren presentzia adierazten duena Ipar hemisferioko zeruetan[2].
Espezieak aldatu
B : aurreko oinatza
C : atzeko oinatza
D : Hartz arrearen burua
E : aurreko oinatza
F : atzeko oinatza
G : Hartz beltzaren burua
H : aurreko oinatza
I : atzeko oinatza
- Ursus arctos – Hartz arrea.
- Ursus arctos middendorffi – Kodiak hartza.
- Ursus arctos horribilis – Grizzly hartza.
- Ursus maritimus edo Thalarctos maritimus: Hartz polarra edo zuria.
- Euarctos americanus – Hartz beltza.
- Ursus americanus kermodei – Hartz mamua.
- Ursus spelaeus – Leize-hartza.
- Helarctos malayanus edo Ursus malayanus – Malaysiako hartza.
- Melursus ursinus – Ezpaindun hartza.
- Selenarctos thibetanus edo Ursus thibetanus – Asiar hartz beltza.
- Tremarctos ornatus edo Ursus ornatus – Hartz betaurrekoduna.
- Ailurus – Panda.
Euskal Herrian aldatu
Historiaurrean aldatu
Euskal herrian gutxienez hiru hartz espezie bizi izan ziren lurralde. Aztarna zaharrenak (240.000 urte) Lezetxikin aurkituak izan dira eta Deningeriko hartzari (Ursus deningeri) dagozkio. Espezie honen bilakaeraren ondorioz leizeetako hartz (Ursus spelaeus) ezaguna sortu zen (150.000-25.000 urte)[3]. Askondoko (Mañaria) haitzuloan aurkitutako leize-hartzen eskeleto osoak gorde ziren[4]. Hartz arreari (Ursus arctos) dagozkion aztarnak urriagoak dira eta azken 10.000 urteetakoak dira; bestalde, Goi Paleolitoko artean haragijaleen errepresentazioak gutxi badira ere, Euskal Herrian bi haitzulotan aztarna esanguratsuak aurkitu dira. Ekaingo leize-zuloko hormetako (Zestoa) bi hartzen ingerada doi eta beltzek eta Isturitzeko harpeko (Donamartiri) tamaina txikiko lau irudikapenek gizaki eta hartz arrearen arteko harremana adierazten dute nolabait, haitzuloetako babesaren bila lehian baitzebiltzan[3].
Gaur egun aldatu
Historikoki Piriniotan animalia horiek bizi izan baziren ere, gaur egun oso gutxi geratzen dira. Erronkariko ibarrean bizi da jatorrizko azken euskal hartza, Camille izenekoa. Ospe handia lortu zuen bere joan-etorriengatik, eta bertako artzainen ardietan egindako harrapaketengatik. Haurrentzako panpina bat sortu zuten halaber, "Kamiltxo" izenekoa. Hala ere, Camille hartza hiltzat jo zuten 2010ean, haren aztarnak desagertu zirenean[5][6].
1996, 1997 eta 2006an[7], Esloveniatik ekarritako zenbait hartz arre ekarri eta askatu zituzten Okzitaniako Pirinioetan, espeziea Pirinioetan berreskuratzeko. Esloveniako hartzak dira Pirinioetako hartzetatik hurbilen daudenak eta Euskal Herriraino ere iritsi dira horien edo horiek kumeak[8]. 2010eko otsailean, Frantziako agintariek esan zuten zehaztu gabeko kopuru eta lekuetan,[9] berriro ere hartzak askatuko zituztela Pirinioetan. Neurri horrek ezbaia, kezka, sortu zuen bertako jendearen artean, besteak beste, Zuberoako zein Nafarroako zenbait auzapezen aldetik. Pirinioetan, 65 hartz inguru daudela estimatzen da.
Bizkaiko azken hartza Eskuagatxeko mendilerroan, Urkiola inguruan harrapatu zuten 1871ko abenduan.
Iberiar penintsulan aldatu
Iberiar penintsulan, Asturiasen daude azken hartzak, Somiedo eta Narceako natur parkeetan. Gaur egun, kantauriar mendikatean, 330 hartz inguru daude eta batzutan herrixketara jeisten dira gauen zehar.
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Matasović, Ranko.. (2009). Etymological dictionary of proto-Celtic. Brill ISBN 978-90-04-17336-1. PMC 262430534. (Noiz kontsultatua: 2020-01-27).
- ↑ «NIGHT SKY~THE GREAT BEAR & THE LITTLE BEAR» www.souledout.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-26).
- ↑ a b «Gordailuak San Telmorekin batera Gipuzkoan hartzak izan duen presentziari buruzko erakusketa antolatu du Ekainberrin» www.kulturklik.euskadi.eus (Eusko Jaurlaritza) 2017-05-09 (Noiz kontsultatua: 2020-12-02).
- ↑ Hontza-Bqn. Aldi Baterako Erakusketa: LEIZE-HARTZA, Ursus Spelaeus – HONTZA MUSEOA Museo de Ciencias Naturales de Bizkaia. (Noiz kontsultatua: 2020-12-02).
- ↑ (Gaztelaniaz) «OSO CAMILLE» La Senda de Camille (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Sin noticias de Camille, el último oso del Pirineo» El Diario Vasco 2010-10-30 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
- ↑ Estrategia para la conservación del oso pardo ("Ursus arctos") en los Pirineos. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino, Centro de Publicaciones D.L. 2009 ISBN 978-84-491-0938-6. PMC 733881446. (Noiz kontsultatua: 2020-12-02).
- ↑ Beloki, Ekhi Erremundegi. «'Claverina' hartza Zuberoan sartu da, baina ez da inon kokatu» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-12-02).
- ↑ Berria egunkariaren artikulua[Betiko hautsitako esteka]
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
| Wikiztegian orri bat dago honi buruz: hartz . |
- Pirinioetako hartzaz
- (Gaztelaniaz) Kantauriko hartz arreaz
