Wikipedia

Triasiko

Triasikoa, Trias ere deitua, 50,5 milioi urte hartzen dituen periodo geologiko eta sistema bat da. Duela 251,902 milioi urte (Ma) Periodo Permiarra amaitu zenetik duela 201,4 Ma Periodo Jurasikoa hasi zen arte iraun zuen.[1] Triasikoa Aro Mesozoikoaren lehen periodoa eta laburrena da. Bai periodoaren hasiera, bai amaiera, iraungipen masiboek markatzen dituzte.[2] Periodo Triasikoa hiru epokatan banatzen da: Triasiko Goiztiarra, Erdi Triasikoa eta Triasiko Berantiarra.

Triasiko
Triasiko

Garaia Saila Maila Urtea (Ma)
Jurasikoa Goiztiarra Hettangiarra berriagoa
Triasikoa Berantiarra Rhaetiarra 199.6–203.6
Noriarra 203.6–216.5
Karniarra 216.5–228.0
Erdikoa Ladiniarra 228.0–237.0
Anisiarra 237.0–245.0
Goiztiarra Olenekiarra 245.0–249.7
Induarra 249.7–251.0
Permiarra Lopingiarra Changhsingiarra zaharragoa
Garai triasikoaren banaketa, IUGS erakundearen arabera, 2009ko uztailean.
Kronologia
Hasieraduela 252.000.000 urte
Amaieraduela 201.300.000 urte
Honen parte daMesozoiko eta ICS Standard Global Chronostratigraphic (Geochronologic) Scale (en) Itzuli
OsatutaTriasiko Berantiar
Triasiko Ertaina
Behe Triasiko
Etimologia
Honen izena daramahiru
←Permiar Triasiko →Jurasiko

Triasikoa Permo-Triasiar iraungipen masiboaren ondorioz hasi zen; beraz, Erdi Triasikoko erdialdea arte ez zen berreskuratu aurretiko biodibertsitatea. Triasikoaren erregistro fosilean hiru organismo-kategoria bereiz daitezke: iraungipenetik bizirik atera zirenak, laburki loratu ziren talde berriak eta Aro Mesozoikoan nagusi izan ziren beste talde batzuk.

Narrastiak, batez ere arkosauruak, izan ziren periodo hartan ornodun lehortar nagusiak. Arkosauruen artean, Pseudosuchia kladoa nagusitu zen. Bestalde, arkosauru batzuk lehenengo ornodun hegalariak bihurtu ziren: pterosaurioak. Dinosauroak Triasiko Berantiarrean agertu ziren, baina ez ziren nagusitu Periodo Jurasikora arte.[3]

Terapsidoek, Periodo Permiarreko ornodun nagusiek, biodibertsitate-gehiagotze labur bat eduki zuten, batez ere Dicynodontia eta Cynodontia taxonak; hala ere, bere biodibertsitatea periodoan zehar murriztu zen, bukaeran gehienak iraungi arte, ugaztunak izan ezik. Lehen ugaztun basalek zinodontoen azpitalde espezializatu gisa eboluzionatu zuten, Triasiko-Jurasikoko iraungipenetik bizirik atera ziren eta, bizirauteari esker, Jurasikoan zehar dibertsifikatu ahal izan ziren.

Temnospondiloak anfibio nagusiak ziren Triasikoan. Hauek periodoan zehar eboluzio-erradiazioa izan zuten, Triasikoaren amaieran iraungi baino lehen. Hala ere, lisanfibio primitiboak ere ugaritu ziren Triasikoan zehar, eta Triasiko-Jurasikoko iraungipenetik bizirik atera ziren. Bestalde, lehen arrain neopterigio ezagunenak Triasikoaren hasieraren ondorentxe agertu ziren. Azkar dibertsifikatu ziren, eta ur gezatan zein gazitan arrain talde nagusien artean kokatu arte azkar eboluzionatu zuten.

Pangea superkontinenteak mundu osoa okupatzen zuen Triasikoan, baina Triasiko Berantiarrean eta Jurasiko Goiztiarrean zehar pixkanaka bi lur-masa bereizitan zabaltzen hasi zen: Laurasia eta Gondwana. Triasikoan munduko klima beroa eta lehorra zen batez ere,[4] baina klima hezetzen hasi zen Pangea desegiten hasi zenean. Periodoaren amaiera Triasiko-Jurasikoko iraungipenak markatu zuen. Horrek organismo talde asko eliminatu zituen, pseudosukio gehienak barne. Beraz, dinosauroak Jurasikoan domeinua hartu ahal izan zuten.

Etimologia

aldatu

Triasikoa 1834an izendatu zuen Friedrich August von Albertik. Horretarako, Alemaniako hegoaldean hedatuta dauden hiru arroka-geruza edo fazies ezberdinen segida batean inspiratu zen: beheko Buntsandsteina (hareharri koloretsua), erdiko Muschelkalka (maskorrak dituen kareharria) eta goiko Keuperra (koloretako buztina eta gatz ebaporitikoa).[5]

Triasikoaren ikerketaren historia

aldatu

Triasikoaren eskala kronoestratigrafikoa 3 serieko, 7 estaiko eta 15 azpiestaiko hierarkia bat da, ia bi mendetan zehar garatua. Triasikoko arroken azterketa geologikoak 1700go hamarkadaren amaieran hasi ziren Alemanian, eta 1834an amaitu ziren, Friedrich August von Albertik "Trias" terminoa sortu zuenean. 1860ko hamarkadan, Edmund von Mojsisovics geologo austriarra kronoestratigrafia triasiko zehatza eraikitzen hasi zen, ammonoideoen bioestratigrafian oinarrituta. 1895ean, Mojsisovicsek eta bere kolaboratzaile nagusiek, Wilhelm Waagenek eta Carl Dienerrek, gaur egun oraindik erabiltzen den kronologia triasikoa argitaratu zuten, egungo estaien eta azpiestaien izenak barne hartzen dituena hain zuzen. 1934an, Leonard Spathek ammonoideoen bioestratigrafian oinarritutako beste kronoestratigrafia triasiko bat proposatu zuen, Mojsisovicsenaren antzekoa. 1960ko hamarkadan, E. Timothy Tozerrek ammonoideoetan oinarritutako beste denbora-eskala bat proposatu zuen, Ipar Amerikako estandarretan oinarritua, eta honen arabera Triasiko Goiztiarra lau estaietan sailkatzen da (Griesbachiarra, Dieneriarra, Smithiarra eta Spathiarra).

Nazioarteko Estratigrafia Batzordeko (International Commission on Stratigraphy, ICS) Triasikoko Estratigrafia Azpibatzordea 1970ko hamarkadan lan egiten hasi zen, eta 7 estaietan zatitutako 3 serietan sailkatu zuen Triasikoa: Induarra eta Olenekiarra Triasiko Goiztiarrean; Anisiarra eta Ladiniarra Erdi Triasikoan; eta Carniarra, Noriarra eta Rhaetiarra Triasiko Berantiarrean. Sistema hau gehien erabiltzen da gaur egun. 1990ko hamarkadan Triasikoko konodontoen erregistro fosila erabiltzen hasi zen estai batzuetako (Induarra, Olenekiarra, Anisiarra eta Rhaetiarra) hasiera adinak mugatzeko. Ladiniarra eta Carniarraren hasierak, bestetik, ammonoideoen bioestratigrafiak definitzen ditu. Estai Noriarraren hasiera adina oraindik ez da mugatu, baina, seguruenik, konodontoen bidez mugatuko da etorkizunean.

Rhaetiarra izan ezik, Erdi eta Goi Triasikoko estaiak eta azpiestaiak nahiko egonkorrak izan dira azken hamarkadetan, baina Behe Triasikoko azpibanaketa kronoestratigrafikoei dagokienez askoz ere adostasun gutxiago egon da. Triasikoko eskala kronoestratigrafikoaren garapenak alderdi horrekin lotutako arazoak izan ditu: a) nomenklaturaren eta kontzeptuen egonkortasuna eta lehentasuna; b) taxonomiaren buruzko desadostasuna eta aldakortasuna; c) ammonoideoen edo konodontoen bioestratigrafiaren erabilera; d) sailkapen kronoestratigrafikorako gertakari biotikoen garrantziari buruzko iritzi desberdinak; e) estai laburren erabilgarritasunari buruzko desadostasunak; f) arazoak erreinu Tetiarraren eta Borealaren arteko korrelazioari buruz; eta g) Mundu Zahar eta Berrietatik datozen estandar kontrajarriak. Arazo horietako gehienak konpondu dira hiru serieko eta zazpi estaieko sortzearen bidez. Triasikoko eskala kronoestratigrafikoaren garapen berriak 15 azpiestai triasikoen definizioan eta karakterizazioan jarri behar du arreta, horiek askoz ere oinarri zehatzagoa emango baitute denbora triasikoaren banaketarako zazpi estaiak baino.[6]

Datazioa eta subdibisioak

aldatu
Garaia Saila Maila Urtea (Ma)
Jurasikoa Goiztiarra Hettangiarra berriagoa
Triasikoa Berantiarra Rhaetiarra 199.6–203.6
Noriarra 203.6–216.5
Karniarra 216.5–228.0
Erdikoa Ladiniarra 228.0–237.0
Anisiarra 237.0–245.0
Goiztiarra Olenekiarra 245.0–249.7
Induarra 249.7–251.0
Permiarra Lopingiarra Changhsingiarra zaharragoa
Garai triasikoaren banaketa, IUGS erakundearen arabera, 2009ko uztailean.

Paleogeografia

aldatu

Triasikoan zehar, lurreko ia masa guztia superkontinente bakar batean bilduta zegoen, Pangean (itzulpen literala: “lur osoa").[7] Superkontinente hau ekuatorean zentratua eta polotik polora hedatua zegoen, baina iparralderantz zihoan periodoak aurrera egin ahala. Hego Pangea, Gondwana bezala ere ezaguna, zenbait kratoiez osatuta zegoen, eta hauek oraindaino zenbait lurraldetan zatitu ziren: Hego Amerika, Afrika, Madagaskar, India, Antartika eta Australia. Ipar Pangea, Laurasia bezala ere ezaguna, gaur egungo Ipar Amerikari eta Eurasiaren zati handi bati dagokie.

Pangearen mendebaldeko muga ozeano erraldoi baten ertzean zegoen, Panthalassa (itzulpen literala: “itsaso osoa”), eta gutxi gorabehera Ozeano Bare modernoarekin bat zetorren. Triasikoan zegoen lurrazal ozeaniko sakon ia guztia plaka ozeanikoen subdukzioaren bidez birziklatu da; beraz, gutxi dakigu periodo honen ozeano zabalez. Panthalassako geologiari eta itsas bizitzari buruzko informazio gehiena da garai horretako uharte-arkuen eta akrezioaren bidez lurrazal kontinentalera garraiatutako itsas sedimentuen ondorio.

Pangearen ekialdeko ertza bi arro ozeanikok inbaditu zuten: Neo-Tethys (edo, besterik gabe, Tethys) eta Paleo-Tethys ozeanoek. Bata bestearengandik bananduta zeuden, Cimmeria izena duen mikrokontinente-soka luze baten bidez. Cimmeriako lurrazala Permiarrean Gondwanatik banandu zen, eta Triasikoan zehar iparralderantz mugitu zen. Prozesu honetan, Neo-Tethys ozeanoa zabaldu zen, eta Paleo-Tethys ozeanoa gaur egungo Asiako lurrazalaren azpian hondoratzen hasi zen. Triasikoaren amaieran, Paleo-Tethys ozeanoak eremu txiki bat hartzen zuen, eta Cimmeria Asiako hegoaldearekin talka egiten hasi zen. Talka honek, Orogenia Cimeriarra deritzonak, Jurasikoan eta Kretazeoan jarraitu zuen indarrean, eta, horren ondorioz, Turkiatik Malaysiaraino hedatzen den mendigune bat sortu zen.[8][9]

Triasiko Berantiarrean, Pangea failen eta rift-kubeten bidez hautsita zegoen, baina ez zegoen erabat zatituta. Pangea lehenengoz hautsi zuen rifteko sedimentuak Newark Supertaldea deitzen dira Estatu Batuetan.[10] Bioestratigrafia Triasiko lehortarra batez ere tetrapodoek eta kontxostrakoek osatzen dute.

Superkontinente batek itsasertz gutxiago du kontinente txikiago multzo bat baino; beraz, Triasikoko itsas metakinak ez dira oso ohikoak mundu mailan. Salbuespen garrantzitsu bat dago mendebaldeko Europan, non Triasikoa ikertu zen lehen aldiz.

Triasikoko itsas maila nahiko baxua zen beste periodo batzuekin alderatuta. Hasieran, gaur egungo itsas mailaren inguruan zegoen, baina Behe eta Erdi Triasikoan zehar 10-20 m igo zen. Itsas mailaren igoera Ladiniarrean azkartu egin zen, eta Karniarrean gaurkoa baino 50 metro altuagoa zen. Hala ere, Noriarrean jaisten hasi zen, eta gaurkoa baino 50 metro baxuagoa egon zen Rhaetiarrean. Triasikoan izotz-geruzak egotea ez da frogatu; beraz, inprobablea da eustasia glazialak itsas maila-jaiste hori eragitea.[11]

Triasikoa Euskal Herrian

aldatu
 
Euskal Herrian agertzen diren gesaltza ugariek triasikoko diapiroetan dute orokorrean oinarri

Keuper geruza garrantzi berezia izan zuen Euskal Herrian, leku askotan aurkitzen diren diapiroak sortzen baititu. Gainera, ofita izeneko arroka ere sortu zen, jatorri bolkanikokoa, faila nagusiak jarraituz.

Higadura zela eta, Euskal Herrian zeuden mendi asko ia lautu egin ziren eta, itsas-mailaren jaitsiera orokortu bat dela eta, laku eta padura ugari sortu ziren.[12] Beste gune batzuetan deltak egon ziren. Ingurune hauetan sortu ziren germaniar faziesak, leku batzuetan harea metatzen zen bitartean beste batzuetan ebaporitak agertu baitziren.

Aiako Harriaren eta beste mazizoen inguruan pikor larriko sedimentuz osatutako arrokak ikus daitezke, antzinako kostaren hedapenaren seinale.[13] Triasikoaren bukaeran eta Jurasikoaren hasieran karbonatozko sedimentuak metatu ziren.[14]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ International Stratigraphic Chart. Nazioarteko Estratigrafia Batzordea (Noiz kontsultatua: 2024ko azaroaren 12a).
  2. ↑ Sahney, Sarda; Benton, Michael J. (2008-04-07). «Recovery from the most profound mass extinction of all time» Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 275 (1636): 759–765.  doi:10.1098/rspb.2007.1370. ISSN 0962-8452. PMID 18198148. PMC PMC2596898. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  3. ↑ Brusatte, Stephen L.; Benton, Michael J.; Ruta, Marcello; Lloyd, Graeme T.. (2008-09-12). «Superiority, Competition, and Opportunism in the Evolutionary Radiation of Dinosaurs» Science 321 (5895): 1485–1488.  doi:10.1126/science.1161833. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  4. ↑ 'Lethally Hot' Earth Was Devoid of Life – Could It Happen Again?. National Geographic 2012-10 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012ko urriaren 20a).
  5. ↑ Friedrich von Alberti, Beitrag zu einer Monographie des bunten Sandsteins, Muschelkalks und Keupers, und die Verbindung dieser Gebilde zu einer Formation [Contribution to a monograph on the colored sandstone, shell limestone and mudstone, and the joining of these structures into one formation] (Stuttgart and Tübingen, (Germany): J. G. Cotta, 1834). Alberti coined the term "Trias" on page 324 : "… bunter Sandstein, Muschelkalk und Keuper das Resultat einer Periode, ihre Versteinerungen, um mich der Worte E. de Beaumont's zu bedeinen, die Thermometer einer geologischen Epoche seyen, … also die bis jezt beobachtete Trennung dieser Gebilde in 3 Formationen nicht angemessen, und es mehr dem Begriffe Formation entsprechend sey, sie zu einer Formation, welche ich vorläufig Trias nennen will, zu verbinden." ( … colored sandstone, shell limestone, and mudstone are the result of a period; their fossils are, to avail myself of the words of E. de Beaumont, the thermometer of a geologic epoch; … thus the separation of these structures into 3 formations, which has been maintained until now, isn't appropriate, and it is more consistent with the concept of "formation" to join them into one formation, which for now I will name "trias".)
  6. ↑ Lucas, Spencer G.. (2010-01). «The Triassic chronostratigraphic scale: history and status» Geological Society, London, Special Publications 334 (1): 17–39.  doi:10.1144/SP334.2. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  7. ↑ Forte, Giuseppa; Kustatscher, Evelyn; Preto, Nereo. (2022-09-01). «Carbon (δ13C) isotope variations indicate climate shifts and reflect plant habitats in the Middle Triassic (Anisian, Pelsonian) succession at Kühwiesenkopf/Monte Prà della Vacca (Dolomites, Northeast Italy)» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 601: 111098.  doi:10.1016/j.palaeo.2022.111098. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  8. ↑ Mazaheri-Johari, Mina; Roghi, Guido; Caggiati, Marcello; Kustatscher, Evelyn; Ghasemi-Nejad, Ebrahim; Zanchi, Andrea; Gianolla, Piero. (2022-01-15). «Disentangling climate signal from tectonic forcing: The Triassic Aghdarband Basin (Turan Domain, Iran)» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 586: 110777.  doi:10.1016/j.palaeo.2021.110777. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  9. ↑ Cocks, L. Robin M., ed. (2016). «Triassic» Earth History and Palaeogeography (Cambridge University Press): 195–207.  doi:10.1017/9781316225523.012. ISBN 978-1-316-22552-3. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  10. ↑ Lecture 10 – Triassic: Newark, Chinle. rainbow.ldeo.columbia.edu.
  11. ↑ «GSA Today - Triassic Eustatic Variations Reexamined» rock.geosociety.org  doi:10.1130/gsatg381a.1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-12).
  12. ↑ EDESO, J. M. Euskal Herriko Geologia Esparrua
  13. ↑ Euskal Herriko historia geologikoa
  14. ↑ ABALOS, B. Tectónica Comparada. X. gaia.

Kanpo estekak

aldatu
Mesozoikoa
Triasikoa Jurasikoa Kretazeoa
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Triasiko&oldid=9970471"(e)tik eskuratuta