Oltza (udalerria)

Oltza
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Ibero konztejuko gatzagak
; Bandera	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Ibarrak (Iruñerria)
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Iruñea
Izen ofiziala	Cendea de Olza / Oltza Zendea
Alkatea; (2023-2027)	Jose Maria Cuende Vallejo; (Independenteak)
Posta kodea	31171
INE kodea	31193
Herritarra	oltzatar
Geografia
Koordenatuak	42°49′21″N 1°45′14″W / 42.8225°N 1.7539°W
Azalera	40,7 km²
Garaiera	374-958 metro
Distantzia	11,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	1.842 (2024: 6)
Dentsitatea	4,53 bizt/km²
Zahartzea	% 8,95
Ugalkortasuna	‰ 49,63
Ekonomia
Jarduera	% 85,53 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 8,15 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 22.3 + % 14.4 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera	%
Datu gehigarriak
Webgunea	www.ayuntamientoolza.com

Artikulu hau udalerriari buruzkoa da; zendea edo kontzejua gaitzat duena beste hau da: «Oltza»

Oltza^[4]^[a] (ofizialki: Oltza Zendea)^{[oh 1]} Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 11,0 kilometrora. Altuera 374 eta 958 metro artekoa da, eta 40,7 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 1842 biztanle zituen.

Oltza udal-barrutiak Oltza zendea historikoaren zatirik handiena berreskuratzen du, Orkoien kontzejua izan ezik, 1991n banandu baitzen udalerri independente bihurtzeko. Bere lurralde gehiena laua da, gorabehera txikiekin, eta Arga eta Arakil ibaien arteko lurraldeak hartzen ditu. Iruñea hiriburuaren inguruan duen kokapenak hiri-kutsua duen landa-izaera ematen dio; izan ere, kontzeju txikietan antolatu arren, eraikin moderno batzuk hiri-inguruneetan ohikoagoak dira, bereziki Ororbian. Bere ekonomia tradizionalaz gain, batez ere nekazaritzakoa, azken hamarkadetan bere egoera pribilegiatuak industria enpresa handiak instalatzea ahalbidetu du, Volkswagenen kasuan bezala Aratzurin.

Bertako biztanleak oltzatarrak dira. Udalburua Ororbia kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Oltza beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Olza (ofizialki: Cendea de Olza)
nafar erromantzez edo aragoieraz: Olza

Toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

Olça (1099)
Olza (1274)
Olssa (1279)
Olça (1532)
Cendea de Olza (1534)
Cendea de Olza (1800)
Oltzaran (1926)
Oltza (1974)
Oltza (1990)
Oltza zendea (2009)

Etimologia

Udalerriak Oltza izen bereko zendeatik hartzen du izena.

Ezaugarriak

Armarria

Oltzako armarria Oltza zendeako armarria da, eta blasoi hau du:^[6]

«

Hondo urdin bat eta aurrean gari soro batez osatuta dago, urrezko ziriekin.

»

Bandera

Oltzako banderak zendeakoa da, eta zendeako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak eguzki bat du gainean.

Geografia

Oltza zendea Nafarroa Garaiaren erdialdean dago, Iruñerriko metropoli eremuaren ipar-mendebaldean, eta Nafarroako hiriburu Iruñetik hamar bat kilometrora.

Mugakideak

Ingurune naturala eta kokapena

Erliebe anitza du. Malda leunen beheko aldeak, Iruñeko margen gainean modelatuak, batzuetan kalkareniten azaleratzeek eteten dituzte, batzuetan Triasikoko formazio diapirikoek lagunduta. Arga, Arakil eta Urtxikia ibaietan garapen handia duten metaketa kuaternarioek hedadura lau zabalak sortzen dituzte. Azkenik, Sarbil mendilerroak, mendebaldean, huts egindako antiklinala, neurri batean bere harrien erresistentzia handiagoari esker nabarmentzen dena, malda konbexu bat eratzen du, Arakil ibaian amiltzen diren amildegietako ebakiduren ondorioz ospatzen dena.

Klima eta landaredia

Oltza zendeak azpimeditarraneo motako klima dauka, prezipitazioak urte osoan zehar ugariak diren arren, udaberri eta udazken garaian izaten dira ugarien 1.000mm eta 1.400mm euri jausten da urteko 120 egun euritsuetan. Tenperaturak 10 eta 13 gradu bitartekoak izaten dira eta udan bi hilabete idor izaten dira, (uztaila eta abuztua).

Landaredia klimaren araberakoa da, haritzak, birlandaturiko pinu lariziarrak, eta udalerriko gunerik altuenetan pagoren bat.

Estazio meteorologikoa

Oltza zendean ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Etxauribar pareko ibarrean, estazio bat dagoen Etxauri udalerrian, itsasoaren mailatik 387 metrora, Nafarroako Gobernuak 1976an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Otazu, 1976-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.2	22.0	28.5	29.5	34.0	42.0	43.4	44.0	41.0	32.8	24.5	21.0	44.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	10.9	14.3	16.2	20.4	25.0	28.0	28.3	24.9	19.2	12.9	9.7	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.2	8.7	10.6	14.1	18.1	20.7	20.9	18.0	13.7	8.6	6.0	12.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.5	3.1	4.9	7.7	11.1	13.4	13.6	11.0	8.2	4.3	2.2	6.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.0	-13.5	-10.0	-4.0	-1.8	2.0	4.0	5.0	2.0	-3.5	-7.5	-10.0	-14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	84.3	72.7	68.6	76.2	65.8	54.5	37.6	33.5	42.1	75.1	88.3	76.8	775.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	68.0	47.5	57.8	57.0	66.5	47.0	60.0	66.4	79.0	56.4	73.7	74.0	79.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.7	10.9	10.0	11.7	10.5	6.8	5.0	4.8	6.4	9.9	11.4	10.6	109.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.1	1.2	0.5	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	0.6	3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[8]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Oltzak 10 kontzeju ditu:

Gainera, udalerrian 2 herri hustu daude:

Oltza udalerriko herriak

Historia

Udalerriaren historia Oltza zendearen historia da, eta 1991n sortu zen, Orkoienek independentzia lortu ondoren.

Demografia

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, XX. mendearen lehen erdialdean biztanleak galduz joan zen. 1970eko hamarkadatik aurrera, berriz, Iruñearen hedapenak eraginda, populazioa hazten hasi zen, batez ere Orkoienen. 1992an Orkoien zendeatik banandu zenean, berriro jaitsi zen populazioa, baina XXI. mendearen hasieran hazten jarraitu zuen.

2024 urteko erroldaren arabera 1842 biztanle zituen Oltzak.^[9]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
1949	2019	2078	2074	1923	1793	2040	2282	2125	2056	2002	1928	1733	1399	2136	2268	1401	1762	1866

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Udaletxea

HELBIDEA: Angulo kalea, 2 (Ororbia kontzejua)

Udal hauteskundeak

Oltza Zendeako alkatea Independientes Cendea de Olza (ICO, eskuineko independenteak) José María Cuende Vallejo atera zen 2007ko udal hauteskundeetan. Udaleko bederatzi zinegotzietatik lau lortu zituen, eta gehiengo osoa izan ez arren, beste alderdiak ados jarri ez zirenez, ICO taldeak alkatetza lortu zuen. Baliogabeko botoak hamaika izan ziren (erroldaren %1,14) eta boto zuriak 31 (erroldaren %3,24). Abstentzioa %24,81koa izan zen.

**Oltza Zendeako Udala 2007**
Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Independientes Cendea de Olza (ICO)	349	4
Legarra	193	2
Oltzako Herria	188	2
Nafarroa Bai	131	1
PSN	64	0

2011n ere ICO izan zen bozkatuena eta zinegotzirik gehien (4) atera zuena. Aldiz, Oltzako Herriak (ezkertiar eta abertzaleak, 3 zinegotzi) sentsibilitate abertzaleko beste zerrendarekin (alkate izandako Juan Antonio Erbururen Zorroka, 2 zinegotzi) ituna egin zuen eta alkatetza Pedro María Azparren Ocañak lortu zuen. PPk eta PSNk ez zuten zinegotzi bat ere eskuratu^[10].

**Oltza Zendeako Udala 2011**
Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Independientes Cendea de Olza (ICO)	339	4
Oltzako Herria	261	3
Zorroka	231	2
PP	47	0
PSN	27	0

**Oltza Zendeako Udala 2015**^[11]
Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Independientes Cendea de Olza (ICO)	444	4
Oltzako Herria	408	4
Zorroka	143	1

Alkateak

Hauek izan dira Oltza Zendeako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
	1991	1995
	1995	1999
	1999	2003
Juan Antonio Erburu Antxaño	2003	2007
Jose Maria Cuende Vallejo	2007	2011	Independientes Cendea de Olza
Pedro Maria Azparren Ocaña	2011	2015	Oltzako Herria
Moises Garjon Villanueva	2015	2019	Oltzako Herria
Moises Garjon Villanueva	2019	Jardunean	Oltzako Herria^[12]

Garraioa

La Pamplonesa autobus konpainiak Oltza zendeako Aratzuri, Ororbia eta Iberoko kontzejuak Iruñearekin batzen ditu. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Etxauri - Ibero - Ororbia - Orkoien eta Iruñea

Konpainia beraren beste linea batek, Iruñea eta Ibero bitartekoa, honako ibilbidea egiten du:

Ibero - Izkue - Lizasoain - Ororbia - Aratzuri - Orkoien eta Iruñea

2018ko Irailetik aurrera gaueko autobus zerbitzua hasi zen, Oltza Zendeako kontzejuak, eta Etxauri, Iruñearekin batzen dituena.^[13] Hau da linea honen ibilbidea:

Iruñea - Aratzuri - Ororbia - Lizasoain - Oltza - Asiain - Izu - Artazkotz - Izkue - Etxauri - Ibero

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «Oltzako hizkera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Oltza zendeako herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[14]

Oltza zendeako euskara XIX. mendean galdu zen. 1863rako, gainbehera zihoan Iruñerriko hegoaldean, Zizur eta Galar zendeetan hain zuzen ere. 1904rako, berriz, aipatutako zendeetan zein Oltzakoan ere aienaturik zegoen erabat. Itzakoan bizirik iraun zuen urte batzuk gehiago, Aldatzen, Aritzen eta Orderitzen batik bat.

Koldo Zuazok, 2010ean, Oltza zendea ez-euskal eremuan sailkatu zituen.^[15]

Zendea honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeraz. Gaur egun desagertuta dagoen barietate hori inguruko hainbat zendeek partekatzen zuten, baita Iruñerriko beste ibar batzuek ere, Lizarrerriko Gesalatz ibarra barne.

2010eko otsailaren 18an Nafarroako Parlamentuak hizkuntz eremu mistoan sartzea erabaki zuen.^[16] Ordura arte eremu ez-euskaldunean zegoen udalerria. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %9,98k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 15,10k.

Ondarea

Aratzuriko gaztelua XV. mendearen hasieran eraiki eta XVI. mendearen erdialdean berreraiki zuten. 1966ko, urriaren 6an, Nafarroako Foru Aldundiak monumentu izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna.

Oltzar ospetsuak

Nicolás Ollo Bidaurreta (1816 - 1874), militar karlista.
Evaristo Txurruka (1841 - 1917), ingeniaria.
Ramon Goikoetxea "Evangelista de Ibero" (1873 - 1909), fraide euskaltzalea.
Manuel Artze (1879 - 1948), kardinala.
Benito Urdanotz, 1920ko hamarkadako txirrindularia.
Juan Martin Ocaña (1958-), txirrindularia.
Juan Martinez de Irujo (1981-), esku huskako pilotaria.
Aimar Oroz (2001-), futbol jokalaria.

Irudiak

Oharrak

↑ /ólt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza lehengo silaban

↑ Ez da nahastu behar Oltza zendea egiazko eta historikoarekin, bere lurraldea berdin-berdina izan baitzen 1991 arte. Gainera, Euskaltzaindiak dio zendea hitzarako grafia zuzena minuskulaz dela, eta ez maiuskulaz, udalak erabiltzen duen bezala.

Erreferentziak

Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
↑ Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
↑ «Oltza zendea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Olague» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
↑ Otazuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ «Oltza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
↑ Alianza entre Oltzako Herria y Zorroka, Diario de Navarra, 2011ko ekainaren 12a.
↑ (Gaztelaniaz) PAÍS, Ediciones EL. «Resultados Electorales en Cendea de Olza / Oltza Zendea: Elecciones Municipales 2015» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-11-07).
↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
↑ (PDF) Bando: Gaueko Autobusa. .
↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
↑ Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).^{[Betiko hautsitako esteka]}

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q1020550
Multimedia: Cendea de Olza/Oltza Zendea / Q1020550
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oltza

[5] /ólt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza lehengo silaban

[:0-6] Ez da nahastu behar Oltza zendea egiazko eta historikoarekin, bere lurraldea berdin-berdina izan baitzen 1991 arte. Gainera, Euskaltzaindiak dio zendea hitzarako grafia zuzena minuskulaz dela, eta ez maiuskulaz, udalak erabiltzen duen bezala.

[Udalbiltza-1] Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.

[2] Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.

[Erabilera-3] «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).

[4] Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .

[7] «Oltza zendea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).

[8] Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

[9] Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Olague» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).

[10] Otazuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).

[11] «Oltza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

[12] Alianza entre Oltzako Herria y Zorroka, Diario de Navarra, 2011ko ekainaren 12a.

[13] (Gaztelaniaz) PAÍS, Ediciones EL. «Resultados Electorales en Cendea de Olza / Oltza Zendea: Elecciones Municipales 2015» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-11-07).

[:0-14] (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).

[15] (PDF) Bando: Gaueko Autobusa. .

[16] Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.

[17] Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

[Eitb2-18] Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[4]

[a]

[oh 1]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]