Basauri
Basauri Bizkaiko erdialdeko udalerri bat da, Nerbioi ibarrako eskualdekoa, Bilbo Handiaren barruan. Bilboko gune metropolitarreko herririk jendetsuenetan seigarrena da, 2024an 40.413 biztanle baitzituen. 7.16 km2 ditu. Biztanle-dentsitatea 5758,3 bizt/km2koa da.[4]
| Basauri | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bizkaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Basauri udalerria airetik ikusita. | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Bizkaia | ||||||||||
| Eskualdea | Bilbo Handia | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Basauri | ||||||||||
| Alkatea | Asier Iragorri (EAJ) | ||||||||||
| Posta kodea | 48970 | ||||||||||
| INE kodea | 48015 | ||||||||||
| Herritarra | basauriar | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°14′12″N 2°53′24″W / 43.236666666667°N 2.89°W | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 7,0 km² | ||||||||||
| Garaiera | 63 metro | ||||||||||
| Distantzia | 4,5 km Bilbora | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 40.413 (2023) 89 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 6293 bizt/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] |  -% 6,98 | ||||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 17,1 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 33,16 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 76,1 (2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[1] | % 7,21 (2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 15,21 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1] | % 22,55 (2010) | ||||||||||
| Kaleko erabilera [2] | % (2016) | ||||||||||
| Etxeko erabilera [3] | % 8.52 (2016) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://www.basauri.net/ | ||||||||||
Geografia aldatu
Hiru gune nagusi bereizten dira. Batetik, herriaren gune nagusia, udalerriaren iparraldean kokatua, Ariz auzotik Malmasin mendiko lehen maldetan zehar ekialdetik mendebalderako norabidean. Bestetik, gune horretatik hegoaldera, gune industriala kokatzen da. Bertan, Sidenor, Mercabilbao eta gainontzeko merkataritza-guneak daude. Azkenik, udalerriaren hegoaldean, San Migel auzoa dago.
Ingurune naturala eta klima aldatu
Nerbioi-Ibaizabal ibaiek osatzen duten haranaren behealdean dago Basauri, Bilbok eta Nerbioi itsasadarraren bi aldeetako herriek osatzen duten eskualde metropolitarraren barnean dago, Bilbo Handia edo Bilboaldea. Basauri Bizkaiko bi ibai garrantzitsuenek bat egiten duten lekuan sortu zen, hain zuzen ere, ibai horiek zenbait meandroren tartean (Etxebarriko mugaren aldea) ordeka mehar bat zabaltzen duten gunean: ordeka horretan gaur egun instalazio industrialak dauzkagu batez ere. Basaurin biltzen dira, bi ibai horien ibilbideari jarraituz, Urduñatik eta Durangotik datozen bideak ere. Hortik datorkio izena auzo bati: Bidebieta-Dos Caminos.
Udalerria alubioi aldean jaio bazen ere, horren eremua behetik gora igotzen doa apurka-apurka, eta, goia Arrigorriagako lurretan dagoen Malmasin mendian (361 m) jotzen du; horko lurra, bestalde, buztin-lurra da.
Basaurik klima ozeanikoa du, epela eta hezea. Euria urte guztian barna egiten du eta ez dago bereziki urtaro euritsurik. Tenperaturak epelak dira urteko sasoi guztietan, eta gorabehera termikoak txikiak dira.
 Datu klimatikoak (Basauri) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 13.2 | 14.5 | 15.9 | 16.8 | 20.1 | 22.6 | 25.2 | 25.5 | 24.4 | 20.8 | 16.4 | 14.0 | 19.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 9.0 | 9.8 | 10.8 | 11.9 | 15.1 | 17.6 | 20.0 | 20.3 | 18.8 | 15.8 | 12.0 | 10.0 | 14.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 4.7 | 5.1 | 5.7 | 7.1 | 10.1 | 12.6 | 14.8 | 15.2 | 13.2 | 10.8 | 7.6 | 6.0 | 9.4 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 126 | 97 | 94 | 124 | 90 | 64 | 62 | 82 | 74 | 121 | 141 | 116 | 1195 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13 | 11 | 11 | 13 | 12 | 8 | 7 | 8 | 9 | 11 | 12 | 12 | 128 |
| Eguzki orduak | 86 | 97 | 128 | 128 | 160 | 173 | 188 | 179 | 157 | 123 | 93 | 78 | 1584 |
| Iturria: Agencia Estatal de Meteorología,[5] Aena[6] | |||||||||||||
Udalerri mugakideak aldatu
Iparraldean, Etxebarrirekin eta Bilborekin egiten du muga; ekialdean, Galdakaorekin; eta hegoaldean Arrigorriagarekin eta Zaratamorekin.
Auzoak aldatu
Abaroa, Ariz, Arizgoiti, Artunduaga Atxikorre, Atxukarro, Azbarren, Basozelai, Benta, Bidebieta, Bizkotzalde, Errekalde, Finaga, Ibarguen, Ibarre, Kareaga (Kalero), Luzarre, Pozokoetxe, San Migel, Sarratu, Soloarte, Solobarria, Ugarte, Urbi, Uriarte eta Zabalandi.
Historia aldatu
Basauri Arrigorriagako auzo izan zen 1510era arte. Orduan udalerri independentea bilakatu zen. Independentea izan arren, XIX. mendera arte ez zuen Gernikako juntetxean ordezkaririk izatea lortu. Hasieran udalerriaren gune nagusia San Migel auzoa izan zen, baina 1902an, udalerriaren iparraldean kokatzen zen Arizgoiti gunera aldatu zuten udaletxea.
Aldaketa horren arrazoia gune berriak zeuzkan abantailak ziren, izan ere, biztanleria hazkunderik handiena zeukan gunea zen. Industrializazioak, bereziki La Basconia lantegiak[7], milaka pertsona erakarri zituen Basaurira eta biztanleria asko hazi zen hamarkada gutxiren buruan. XIX. menderarte nekazaritza herrixka bat izan zena 1978an 55.000 biztanle inguruko udalerri industriala bilakatu zen.
1980. urtetik aurrera izandako krisialdiaren ondotik, aurretik etorritako immigrante askok euren jaioterrietara bueltako bidea egin zuten. Egoera ekonomikoa okertzeak biztanleriaren jaitsiera handia eragin zuen. Udalerriaren erliebe zailak eta leku lauen faltak etxebizitza berriak eraikitzea ia ezinezkoa egiten du eta horregatik, basauriar askok inguruko herrietara bizitzera joan behar izan dute, Etxebarrira eta Galdakaora bereziki.
Ekonomia aldatu
XIX. mendeko industrializaziora arte, Basauri nekazaritza herria zen, artoa eta bestelako barazkiak landatzen ziren, eta abeltzaintzan ere aritzen ziren bertako biztanleak. Horrez gain, irina ekoizten zuten errotak zeuden herrian. Ondoren, XIX. mendeak aurrera egin ahala, nekazaritzaren gainbehera hasi zen eta industriak bere tokia bete zuen. Gaur egun, nekazaritza ia desagertu da herrian eta mendietako ortu txikietara mugatzen da.
XX. mendean zehar, larre eta ortuetan industria berriak eta etxebizitza-bloke handiak eraiki ziren. Eta horrez gain, Bilboaldeko azpiegitura handiak, Basauriko espetxea eta gune-metropolitarreko jangaiak merkaturatzen diren Mercabilbao merkatu handia ere egin ziren.
2018an langabezia-tasa %13,7koa zen.[4]
Jarduera ekonomikoa aldatu
2017an herriaren jarduera ekonomikoaren %66a zerbitzuak ziren, %26,1a industria, eraikuntza %7,8a eta lehenengo sektora %0,1a zen.[4]
Demografia aldatu
XX. mendearen bigarren erdialdean biztanleria asko hazi zen, sasoi hartako garapen ekonomikoak eragindako immigrazioaren ondorioz. Hala ere, 1980ko hamarkadatik aurrera gainbehera gertatu zen, XXI. mendearen hasieran jarraitu zuena.
| Basauriko biztanleria |
|---|
 |
Politika aldatu
Udal hauteskundeak aldatu
2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeen ondorioz, Asier Iragorri (EAJ) da Basauriko alkatea, lehenengo aldiz alkate izanik. Udalean ordezkaritza duten beste alderdiek (PSE-EE, EH Bildu, Podemos eta PP) bhoto zuria eman zuten[8]; Iragorri alkate izendatu zuten zerrenda bozkatueneko zerrendaburua zelako.
Basauriko udalbatza | |||||
Alderdia |
2015 |
2019 | |||
| Zinegotziak | Boto kopurua | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
| Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | 10 / 21 |
10 / 21 |
|||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 4 / 21 |
5 / 21 |
|||
| Euskal Herria Bildu | 3 / 21 |
3 / 21 |
|||
| Basauri Bai -> Ahal Dugu | 3 / 21 |
2 / 21 |
|||
| Alderdi Popularra (PP) | 1 / 21 |
1 / 21 |
|||
| Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean | |||||
Azpiegiturak aldatu
Basauriko garraiobide nagusia trena da, Bilboko Renfe Aldiriak eta Euskotreneko linea banak herria zeharkatzen dute. Renfek hiru geltoki ditu Basaurin: Bidebieta-Basauri, Abaroa-San Miguel eta Basauri; Euskotrenek, berriz, bakarra: Ariz-Basauri geltokia.
Horrez gain, 2011an Bilboko metroaren bi geltoki zabaldu ziren: Arizko geltokia eta Basauriko geltokia. Bi geltoki hauek Bilboko Metroaren L2-ko azken geltokiak dira.
Herriko kulturgune nagusia Social Antzokia da.
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Basauriko euskara mendebaldeko euskararen barnean dago katalogatuta, sartaldeko hizkeraren parte den Nerbioi ibarreko euskaran[11][12] hain zuzen. Hala ere, azken hamarkada hauetan herriko jatorrizko euskara desagertuaz joan da. Azken hiztun horien lekukotasunak jaso ahal izan dira, hein handi batean Jon Arretxek egindako "Basauriko euskara"[13] lanari esker.
Jaiak aldatu
Irailean ospatzen diren Sanmigelak eta urrian ospatzen diren San-faustoak dira herriko zaindarien omenezko jaiegunak.
| Jaieguna | Lekua | Data |
| San Isidro | Benta | maiatzak 15 |
| San Martin Finaga | Finaga | maiatzak 21 |
| San Juan | Pozokoetxe, Basozelai | ekaina |
| - | Kalero | iraila |
| San Miguel (zaindari-jaiak) | San Miguel | irailak 29 |
| San Fausto (zaindari-jaiak) | - | urriak 13 |
Basauriko ia auzo bakoitzak dauzka urtero bere ospakizunak. Ospetsuenak San Fausto zaindariaren (urriak 13) omenez egiten diren jaiegunak dira. Egun horietan, Escarabillera jai kutuna eta zurrakapotea edari tipikoa izaten dira. Herriko Taldeak antolakundean parte hartzen duten hamabost taldeek (edo koadrila) prestatzen dute zurrakapotea, eta lonjetara hurbiltzen direnei porroietan ematen diete.
Escarabillera Basauriko (beste hainbat herritan bezala) emakumeetan oinarritutako pertsonaia da. Emakume horiek, urritasun handiko garaietan XX. mendearen hasieran, lurrun trenak pasatzen zireneko trenbideetara edo galdategietako eskonbrotegietara joaten ziren guztiz erreta ez zegoen ikatzaren bila, gero sukaldean erabiltzeko. Ikatz hura garai hartako Basauriko kale eta bide asko asfaltatzeko erabili zen.
Elkarteak aldatu
- Baskonia Kirol Kluba, herriko futbol talde beteranoa.[15]
- Euskarabila, euskara elkartea. 1996tik "Ipuin Erotikoen Lehiaketa" arrakastatsua antolatzen du.[16]
- Atlético Basauri eskubaloi taldea.[17]
- A.D. Atletismo Artunduaga.
- Herriko taldeak, basauriko festetaz zein beste hainbat ekitalditaz arduratzen den elkartea.[18]
- Marienea 2012tik aurrera Basauriko emakumeen etxea.
Ondasun nabarmenak aldatu
Basaurin arkeologikoak izan daitezkeen lau eraikin katalogatuak izan dira[19].
- San Migel Goiaingeruaren eliza: XVI. mendekoa, estilo gotiko-errenazentistakoa eta dorre-elizpea 1771. urtean eraikia.[20]
- Arizko dorretxea: XVI. mendean eraikia, bizitoki-jauregi errenazentista, Erdi Aroko dorretxe baten tipologia mantentzen duena.[21]
- San Fausto Nekazariaren ermita: 1706. urtean eraikia.[22]
- Malmasin-Finagako Iruna: Erdi Arokoa, 1179ko erreferentziak badira Maluecín gaztelua izenarekin.[23]
- Finagako San Martin baseliza eta nekropolia.
Argazki galeria aldatu
-
-
Elexaldeko San Migel Goiangeruaren eliza. -
Arizko dorretxea -
Basauriko udaletxe zaharra (eraitsia). -
La Basconia konpainiaren bulego nagusi zaharrak.
Basauriar ospetsuak aldatu
- Jose Iraragorri (1912-1983), Athleticeko jokalaria.
- "Piru" Gaintza (1922-1995), Athleticeko jokalari ezaguna.[24]
- Agustin Ibarrola (1930 - ) margolari eta eskultorea.
- Jose Mari Larrea (1954-), idazlea.
- Mari Luz Esteban Galarza (1959), medikua, antropologo eta feminista
- Jon Arretxe (1963-), idazlea.[25]
- Alvaro Rabelli (1969-), idazle eta irakaslea.
- Mikel Caballero, Gatibu taldeko baxu-jotzailea
- Itziar Ituño (1974-), aktorea.[26]
- Fran Yeste (1979-), Athleticeko jokalaria.
- Naroa Intxausti (1981-), sopranoa.
- Iñigo Cabacas, Pitu (1983-2012), Ertzaintzaren pilotakada batez hildako athleticzalea.
- Mikel Rico (1984-), futbolaria.
- Joseba Garmendia (1985-), Athleticeko futbolaria.
- Borja Pérez, Joseba Caballero eta Rubén Ontiveros: Qué vida más triste telesaileko zuzendari eta aktoreak.
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ a b c «Web Eustat. Basauriko datu estatistikoak» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ Valores Climatológicos Normales. Bilbao/Aeropuerto. AEMET (Noiz kontsultatua: 2010-10-20).
- ↑ Monthly Weather Averages for Bilbao Airport. Aena (Noiz kontsultatua: 2010-10-20).
- ↑ «La Basconia | www.basauri.net» www.basauri.net (Noiz kontsultatua: 2021-06-28).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Basauri: cambio de cara pero no de siglas en la Alcaldía» El Correo 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-02-26).
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-27).
- ↑ «Euskararen gainbehera gerraren eraginez - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-27).
- ↑ «Nerbioi ibarrekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-27).
- ↑ «Basauri - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-27).
- ↑ «Basauriko euskararen azterketa linguistikoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-27).
- ↑ «Fiestas | www.basauri.net» www.basauri.net (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ (Gaztelaniaz) «C.D. Basconia» www.cdbasconia.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ Euskarabila. (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ «Atlético Basauri Balonmano Club» www.atlbasauri.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Herriko Taldeak» Herriko Taldeak (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ Ondare artistikoa, basauri.net
- ↑ Ondare arkitektonikoa: San Migel Goiaingeruaren eliza, basauri.net
- ↑ Ondare arkitektonikoa: Arizko Dorretxea[Betiko hautsitako esteka], basauri.net
- ↑ Ondare arkitektonikoa: San Fausto Nekazariaren Ermita[Betiko hautsitako esteka], basauri.net
- ↑ Ondare arkitektonikoa: Malmasin-Finagako Iruna[Betiko hautsitako esteka], basauri.net
- ↑ (Gaztelaniaz) «Biografía de Agustín Gaínza» biografias.wiki 2015-06-18 (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ «Jon Arretxe» www.jonarretxe.net (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
- ↑ «Itziar Ituño» IMDb (Noiz kontsultatua: 2020-05-04).
Kanpo estekak aldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa |
Datuak: Q765496
Multimedia: Basauri / Q765496
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Basauri
