Aizpurgi
Aizpurgi[1][a] Nabaskoze almiranterriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.
| Aizpurgi | ||
|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | ||
 Herriko aireko ikuspegia, 2020. urtean | ||
|
| ||
 | ||
| Kokapena | ||
| Herrialdea | Nafarroa Garaia | |
| Eskualdea | Pirinioak | |
| Udalerria | Nabaskoze | |
| Administrazioa | ||
| Mota | kontzeju | |
| Izen ofiziala |  Aspurz | |
| Posta kodea | 31450 | |
| Herritarra | aizpurgitar | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 42°43′23″N 1°09′18″W / 42.723°N 1.155°W | |
| Azalera | 23,08 km² | |
| Garaiera | 623 metro | |
| Distantzia | 56,0 km (Iruñetik) | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 21 (2021:  0) | |
2021 urtean 21 biztanle zituen.
Bertako biztanleak aizpurgitarrak dira.
Izena aldatu
Aizpurgi toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Aspurz
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Aspurz
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Aspurzi (1042)
- Aspurz (1063)
- Aspurci (1064)
- Aizpurdi (1071)
- Aizpurci (1104)
- Aspurci (1108)
- Aspurz (1199)
- Azpuruz (1234)
- Açpuruç (1234)
- Aspurç (1273)
- Aspurtz (1366)
- Aspurz (1534)
- Ayzpuruz (1587)
- Aizpuriz (1591)
- Aspurz (1802)
- Aizpurgi (1974)
- Aizpurgi (2000)
Etimologia aldatu
Mikel Belaskoren arabera, euskal itxurako izena da, baina azalpen zaila du. "Haitz" eta "buru" euskal ahotsak izenpean agertzen direla dirudi. Amaiera bat etor liteke -tze atzizki oparoarekin. Euskaltzaindiak Aizpurgi proposatu du euskara. Hiztun bakar baten ahotik jaso zen (Ezpartzaren Dionisia Garate). Ana Etxaidek ere 1961ean jaso zuen. Dokumentazio zaharrak, ordea, Aizpurtzi aipatzen du argi eta garbi.
Ezaugarriak aldatu
Armarria aldatu
Aizpurgiko armarriak honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean hiru dorreko urrezko gaztelu bat osatuta dago, bi gurutze zuriekin goialdean, bat ezkerraldean eta bat eskuinaldean, eta hiru ilargi-erdi zuriekin, bi ezkerraldean eta bat eskuinaldean, guztiak gurutzeen azpian. | » |
Geografia aldatu
Aizpurgi Nabaskoze almiranterrian barruan dago, Zaraitzu ibaiaren ibar geografikoan. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibai hau Irati ibaiaren adarra da.
Ingurune naturala eta kokapena aldatu
Nabaskozeko Almiradioa Nafarroako Foru Komunitatearen ekialdean dago. Nabaskoze kontzejuak edo almiradioburuak 636 metroko altitudea du itsas mailatik. Bere barruan bi unitate geomorfologiko handi bereizten dira: hegoaldean mendilerro bat eta iparraldean ordoki uhindu bat. Idokorriko mendilerroak Nabaskoze udalerriaren eta Gazteluberri eta Erromantzatua udalerrien arteko muga markatzen du. Mendebaldean, Idokorri gainak eta Illongo mendilerroak osatzen dute. Azken horren barruan daude San Kiriko mendia (1172 m), Monda (1281 m), Collado (1219 m) eta Borregil (1420 m). Mendilerroa Zaraitzu ibaiak mozten du zeharka, Aizpurgiko arroila eratuz. Goi-lautada uhindua udalerriaren iparraldean zabaltzen da, Zaraitzu eta Biniese ibaien artean, batez beste 790 metroko altuera du eta bi ibaien haranen artean dago zintzilik.
Klima eta landaredia aldatu
Aizpurgik klima submediterraneoa du, hego-mendebaldeko zenbait puntu izan ezik, horiek subatlantikoak baitira, eta foke eta karasol babestuak, gune mediterraneoak baitira. Urteko batez besteko tenperatura 12º eta 9 ° C artekoa da, urteko prezipitazioak 1000 eta 1400 mm artekoak, urtean 100 eta 120 egun euritsu bitartean gertatzen dira, eta ebapotranspirazio potentziala 700 eta 650 mm artekoa.
Almiranterriko baso-azaleraren % 42,6 pinu gorriak dira. Eremu hezeenetan pagoek populatzen dute, baso-azaleraren eta haritzen % 22,6, eta arroila eta karasoletan, klimatologikoki Mediterraneoko enklabeak direnak, arte artadi karraskak, % 3,4. 317 ha inguru birpopulatzekoak dira, batez ere basoko pinuak (baso-azalera osoaren % 20,2), Austriako pinu beltzak % 26,6 eta Austriako larizioak % 23,7.
Estazio meteorologikoak aldatu
Nabaskoze almiranterrian dagoen, Nabaskoze kontzejuan, itsasoaren mailatik 615 metrora, Nafarroako Gobernuak 1928n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
 Datu klimatikoak (Nabaskoze, 1984-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 24.0 | 26.0 | 29.0 | 34.0 | 40.0 | 40.0 | 41.0 | 38.0 | 31.0 | 25.0 | 23.5 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.1 | 11.0 | 14.3 | 16.5 | 20.7 | 25.7 | 29.5 | 29.5 | 25.0 | 19.3 | 12.8 | 9.7 | 18.6 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 5.2 | 8.0 | 10.4 | 14.2 | 18.2 | 21.0 | 21.0 | 17.2 | 13.1 | 7.8 | 4.7 | 12.0 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.2 | -0.7 | 1.7 | 4.2 | 7.7 | 10.6 | 12.5 | 12.4 | 9.4 | 6.8 | 2.7 | -0.2 | 5.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -16.0 | -13.0 | -14.0 | -5.0 | -4.0 | 0.0 | 5.0 | 3.0 | -1.5 | -5.0 | -10.0 | -15.0 | -16.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 86.3 | 77.7 | 73.8 | 107.9 | 79.2 | 66.0 | 38.9 | 39.8 | 62.1 | 103.0 | 113.0 | 88.4 | 936.1 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 58.0 | 60.0 | 52.0 | 71.5 | 45.0 | 71.5 | 66.0 | 48.0 | 54.0 | 120.0 | 75.0 | 76.0 | 120.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.4 | 10.9 | 10.4 | 13.1 | 12.1 | 7.8 | 5.2 | 5.2 | 7.9 | 10.7 | 12.9 | 12.0 | 120.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 2.9 | 1.7 | 0.7 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.9 | 1.8 | 11.0 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia aldatu
Errege-erreginen jaurerriaren antzinako lekua, zeinaren urteko bularra Antso VII.a Azkarra erregeak eguneratu baitzuen 1195ean, etxe bakoitzeko 4 soldatatan eta 2 olo-lapurretatan ezarriz, gehi 15 soldatako kopuru orokor bat, afari kontzeptuan; erregeak berak handik gutxira 1199n salbuetsi zituen bizilagunak solgo lan edo prestazio pertsonal guztietatik, eta gainera ezarri zuen elizgizonek ez zutela lekurik beren seme-alabentzat. Koroak ondoz ondo besterendu zuen hiribildua, Tota Errodrigitz (1234), Piarres Santxitz Mendikuekoa (1273), eta Joanes Milia Santxitz (1281); berriz ere erregeen ondarean sartua, Karlos II.a Nafarroakoak Ramiro Santxitz Arellaori 1367n esleitu zizkion bere errentak, eta, geroago, Leonor I.a Nafarroakoak Karlos Artiedakoari eman zizkion betiko 1466n. 1427an erregeari urtero ematen zitzaion bularrak 3 florin eta 4 garagar kahitze batzen zituen; gainera, bizilagunek 25 libera sendo ordaintzen zituzten Artesao eta Egurtzao terminoengatik, eta lehenxeago ustiatu zituzten 1418n.
Herriaren gainean San Joan kapera bat zegoen, Lisabeko monasterioaren mendekoa, Leireko abadiari emana 1042n, Gartzia III.a Santxitz erregeak. Era berean, Kozme eta Damen santuen ganga-dekania zegoen, Arbontzeko Santa Maria monasterioaren jabetzakoa, Leireri ere dohaintzan emandakoa 1063n; abadia horri berari gehitu zitzaion hurrengo urtean Santa Kolonbako monasterioa, Aizpurgiko arroila delakoan kokatua, alde batetik Napari eta Ugarra, eta bestetik Artesao eta Egurtzao terminoen artean.
1802an, Aizpurgi gobernatzen zuen erregeordeak izendatutako Nabaskozeko almiradioko alkateak eta herriko bizilagunen artean aukeratutako erregidoreek. 1850ean Zaraitzu ibaiaren gainean irin-errota bat zuen, eskola eta 1250 labore lapurtua; horietatik 1200 zerealetarako erabiltzen ziren, 4 bakoitzeko, eta horietatik 20 ureztatuak.
Demografia aldatu
2021 urteko erroldaren arabera 21 biztanle zituen Aizpurgik.[6]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 36 | 37 | 33 | 33 | 30 | 35 | 37 | 33 | 35 | 33 | 29 | 28 | 28 | 28 | 25 | 24 | 25 | 24 | 25 | 20 | 21 |
Ekonomia aldatu
Aizpurgiko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Garraioa aldatu
Nafarroako Autobus Konpainiak Nabaskoze Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[8]
Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.
Jaiak aldatu
- San Klementeko jaiak, irailaren lehengo asteburuan
Ondasun nabarmenak aldatu
- San Klemente eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza.
- Nabaskozeko San Kristobal eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Aizpurgi - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Nabaskozeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Aizpurgi» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
