Gorza

Nafarroa Garaiko udalerria

Gorza[4][a] Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Gorza, Igari eta Erripalda herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 72,9 kilometrora. Altuera 635 eta 1187 metro artekoa da, eta 26,84 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 37 biztanle zituen.

Gorza
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Gorza kontzejuko sarrera, bere elizarekin
Gorza bandera
Bandera

Gorza armarria
Armarria


Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioak
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaEzka-Zaraitzu
Izen ofiziala Güesa / Gorza
Alkatea
(2019-2023)
Luis Antonio Iriarte Rekalde
(talde independente)
Posta kodea31452
INE kodea31119
Herritarragorztar, igaritar, erripaldar
Geografia
Koordenatuak42°48′23″N 1°05′41″W / 42.8063684°N 1.0947077°W / 42.8063684; -1.0947077
Azalera26,84 km²
Garaiera635-1187 metro
Distantzia72,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria37 (2023:  3)
alt_left 16 (%43,2)(2019) (%59,5) 22 alt_right
Dentsitatea0,01 bizt/km²
Zahartzea[1]% 40,4
Ugalkortasuna[1]‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 2,43 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[2][3]% 0,00 (2018: %0)
Datu gehigarriak
Sorrera1846. urtean

Udalerri hau Gorza, Itzalle eta Erripalda terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Lehengo bi herriek, kontzeju estatusaren pean, eta hirugarrena etxaldekoaren, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak gorztarrak, igaritarrak eta erripaldarrak dira. Udaletxea Gorza kontzejuan da.

Gorza toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Udalerriak Gorza izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.

Etimologia

aldatu

Gorza edo Güesa (erromantze) jatorri zalantzagarriko euskal toponimoa da. Patxi Salaberrik "lur gogorreko lekua" proposatzen du (gor -"gogor"- + tza -atzizki lokatiboa-). Mikel Belaskok uste du izena ezin dela Zangoza izenarekin alderatu, non -oz(a) atzizkiak euskaraz eta -ues(a) atzizkiak erromantzez (Sangüesa) agertzen diren. Hori horrela da Güesa izenaren euskal izena ez delako Goza, Gorza baizik. Hala ere, erromantze modua azaltzeko, beharrezkoa da euskal hiztunek erabili bide zuten Gosa dokumentatutik abiatzea. Hau da, modu primitiboan: Gorza, gaur egun zaraitzuarren eta duela gutxi arte Bidankoze kontserbatzen dena, Gosa euskal aldaera ere lortzen da (-rz- > -s- eboluzio fonetikoa aski ezaguna da euskaraz), eta modu horretan erromantze diptongazioak eragiten du.

Ezaugarriak

aldatu

Armarria

aldatu

Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]

« Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. »


Bandera

aldatu

Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Geografia

aldatu

Gorza Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Mugakideak

aldatu

Inguru naturala eta kokapena

aldatu

Iruñea Nafarroako hiriburutik 73 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.

Klima eta landaredia

aldatu

Gorzaren behealdeko guneetan, mediterraneoaren antzeko klima dago, eta gune altuetan, atlantiar motako klima. Oro har, bi klimak nahasten diren arren, batez besteko tenperatura aldakorra da puntu batetik bestera, 6º eta 10º bitartekoa. Prezipitazioa, berriz, 900 eta 1200mm ingurukoa da, eta urteroko egun euritsuak 115 dira, batez beste.

Jatorrizko landaredia pinu basatiek osatzen dute, basoen azaleraren %51,6. Basoak, oro har, udalerriaren ekialdean daude, eta pinuez gain, haritzak eta pagoak ere badaude, azken bi espezie hauek, gunerik euritsuenetan kokatzen dira. Birlandatutako espezieen artean, haritz amerikarra eta Austriako pinu beltza daude.

Estazio meteorologikoak

aldatu

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


      Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 25.0 28.0 32.0 36.0 38.0 38.0 35.0 29.0 23.0 21.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 9.6 12.6 14.2 18.7 23.5 26.8 26.6 22.6 17.4 11.7 8.6 16.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 3.4 4.3 6.8 8.7 12.6 16.6 19.2 19.1 15.6 11.6 6.8 4.1 10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.0 1.0 3.2 6.6 9.7 11.5 11.5 8.5 5.8 2.0 -0.4 4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -14.0 -13.0 -4.0 -2.0 1.0 3.0 0.0 0.0 -3.0 -10.0 -13.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 106.8 99.9 88.5 124.4 101.6 64.1 45.4 51.2 79.7 122.1 136.5 139.0 1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 63.5 51.0 55.7 45.4 42.7 53.0 57.4 82.0 76.0 111.2 77.0 74.2 111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.4 11.7 12.1 15.5 15.9 10.1 7.7 8.4 10.1 14.2 14.6 13.8 147.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 4.8 5.2 3.7 2.7 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.9 4.1 23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

aldatu

Gorza udalerriak 2 kontzeju ditu:

Gainera, udalerrian leku bat dago:


 
Galoze udalerriko herriak

Historia

aldatu

Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Gorza eta Igari "Gorza" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa, eta Erripalda etxalde gisa.

Demografia

aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 37 biztanle zituen Gorzak.[8]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
110 267 249 270 265 265 254 280 269 280 280 277 267 149 113 90 72 52 34
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

aldatu

Gorzako jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Politika

aldatu

Gorzako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Sartzeko eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Luis Antonio Iriarte Rekalde da, Gorzako Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

aldatu

Udal hauteskundeak

aldatu
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Gorzako Talde Independentea 5 - 5 1 1 1 1 3 3 - 3
Miraldea-Mantxola - - - - - - - - - 3 -
Hiru Hiriak - - - - - - 0 - - - -
Ezkerren Nafar Batasuna 0 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Geroa Bai 14 53,85 4
 Navarra Suma 7 26,92 -
 Ahal Dugu 2 7,69 0
 Euskal Herria Bildu 1 3,85 1
 Izquierda-Ezkerra 1 3,85 0
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 12 40,00 ?
 Geroa Bai 10 33,33 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 2 6,67 ?
 Ahal Dugu 2 6,67 ?
 Euskal Herria Bildu 2 6,67 ?
 Izquierda-Ezkerra 1 3,33 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 3,33 ?

Udalaren egoitza eta udaletxea Gorza kontzejuan dago.

Egungo banaketa

aldatu

Gorzako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Luis Antonio Iriarte Rekalde da, Gorzako Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

  • Juan Antonio Larranbe Arrese (Gorzako Talde Independentea)
  • Juana Maria Orotz Mendibe (Gorzako Talde Independentea)

Alkateak

aldatu

1979tik, Gorzak 3 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[9]
Zelestino Larranbe Paskualena 1979 1983 Gorzako Talde Independentea
Esteban Tainta Rodrigo 1987 2003 Gorzako Talde Independentea
Zelestino Larranbe Paskualena 2003 2011 Gorzako Talde Independentea
Zelestino Larranbe Paskualena 2011 2015 Miraldea-Mantxola
Luis Antonio Iriarte Rekalde 2019 jardunean Gorzako Talde Independentea

Garraioa

aldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

aldatu

Euskara

aldatu
Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[10]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

aldatu
Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

aldatu
 
Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[12]

Tradizioak

aldatu
 
Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[13]

Ondasun nabarmenak

aldatu

Irudiak

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. /góɾs̻a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak

aldatu
  1. a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Ezpartza» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. «Gorza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  10. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  11. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  12. (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  13. «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu