Zerrenda:Zuberoako herrietako ezizenak

Zuberoako herrietako ezizenak herrialde honetako herri bakoitzeko biztanleak izendatzeko jarri ohi diren ezizenak dira. Batzuetan deskriptiboak edo herri honetako nortasun ikur bati erreferentzia egiten diotenak dira; gehienetan ironikoak edo peioratiboak, sarritan auzo-herrietakoek jarriak eta zenbaitetan norberak bere buruari harrotasunez eskainiak; batzuk oso zabalduak, beste batzuk gutxik erabilitakoak. Kasu guztietan herri-kulturaren adierazlea dira, Euskal Herrian eta munduko leku guztietan.

Ikerketak

Herrialde honetako herri gehienetako goitizenak bi lanetan bilduta daude:

Julien Vinson hizkuntzalariaren Le Folk-lore du Pays Basque liburuan daudenak^[1]. Iturrien artean Sohütako Jean Elixirigiti-Hegillorrek 1869an emandako datuak aipatzen ditu. Joseba Aurkenerenak Kazeta.infon taulan agertzen diren zubererazko hainbeste hitzen azalpen oso baliotsua ete ematen du.
Ziberoko herrien epixtola izenburuarekin Herria astekarian "J.B.B. Santa Graztarra" ezizenez sinatu zuen batek egindako zerrenda^[2].

Bi iturriek herria izan gabe nortasun handia duen Lanbara edo Lanbarre auzo sakabanatuko ezizena biltzen dute: "xarpheruak"^[1] edo "txarpeuak"^[2], hau da traperoak; auzoa Urdiñarbe, Garindaine eta Ainharberen artean banatuta dago.

Fusioen ondorioz Zuberoako udalerri asko gaur egun bi edo hiru herrik osatzen dute; herri bakoitzak bere ezizena duenez, taulan herriak bereizita agertzen dira.

Falta direnak

Bi iturri nagusiekin herrialdeko herri gehien-gehienetakoak biltzen dira. Falta direnen artean batez ere Pettarrako batzuk daude; gaskoia tokiko hizkuntza nagusia den hiru kasuez (Ozaraine, Erribareita, Jeztaze) Ozarainekoa hizkuntaz honetan jasota dago eta oso adierazgarria da: okzitanieraren eremuan egonik ere, auzo-herri biarneseko biztanleek herriaren euskal nortasuna aitortzen diote, los bascos d'Ossaranh ezizena erabiltzen baitute^[3]^[4].

Ezizenen zerrenda

Herria	Ezizena	Azalpenak
Ainharbe	Uhuñak^[1], uhuiñ saintiak^[2]	"Uhuña" = ohoina, lapurra^[1] .
Aloze Ziboze Onizegaine	Kantari handiak^[1] Lohiz estaliak^[1]^[2], lohidestak ^[1] Bilañak^[1]	"Lohidestak" = lohiz guztiz zikinduta^[1] "Bila(i)ña" = bilaua, gaiztoa^[1]^[2].
Altzai Altzabeheti Zunharreta	Andrekari (handi)ak^[1]^[2], jokülariak^[1] Dantzari handiak^[1], dantzari gaixtuak^[2] Orijinalak^[2]	"Andrekari" = andrezale^[1]
Altzürükü	Eskalanpu handiak^[1]^[2]	"Eskalanpu" = eskalapoi, zurezko oinetakoak^[1].
Arrokiaga	Phapakariak^[1], karakoil-biltzaliak^[2]	"Phapakari" = borrokalari^[1].
Arüe Ithorrotze Olhaibi
Atharratze Sorholüze	Banitatusak^[1], ballentiusak^[2]	"Banitatusa" = zuhur, diruzalea^[1] .
Barkoxe	Xorro gorriak^[1], jinko faltsiak^[1]^[2]	"Xorro" = sabel^[1] Barkoxtarrak, jainko faltsuak.
Berrogaine Lahüntze
Bildoze Onizepea	Ardatxeruak^[1], belhagiliak^[1], krepautak^[2] Sonü egiliak^[1]^[2]	"Ardatxeru" = ardatz egile^[1]. "Belhagilia" = sorgin^[1] "Sonü egilia" = biolin jolea^[1].
Domintxaine Berroeta
Eskiula	Bahanka biltzailiak^[1], karakoil biltzailiak^[1], serora bühürtekariak^[2]	"Bahanka" = barea^[1]
Etxarri
Etxebarre	(Jente) er(h)oak^[1], erruak^[2]
Ezpeize Ündüreine	Südür okerrak^[2] Uzker-egile handiak^[2]
Gamere Zihiga	Saintü-jaliak^[2] Ahüntz basa lasterkazaliak^[2]
Garindaine	Gaizki ikasiak^[1]^[2]
Gotaine Irabarne	Fraidiak^[2] Tziminuak^[2]
Hauze	Agaramuntes urgüllutsiak^[1]^[2]	Herria agramondarren menpean egon zen, eta harro omen.
Idauze Mendi	Ardu-edale handiak^[2] Txipazorruak^[2]
Iruri	Proseskariak^[1]^[2]	"Proseskariak" = liskartiak^[1].
Jeztaze
Lakarri Arhane Sarrikotagaine	Intzaur jale handiak^[1], arto jale handiak^[1], asekariak^[2] Laminak^[1] ,arnegü egiliak^[1] ,hüme-egiliak^[2] Serora üzkü apalak^[2] Kota gorriak^[1]	"Arnegü" = hitz zatarra^[1] "Kota" = gona^[1].
Larraine	Jente karesant (handiak) (bena fripuak)^[1]^[2], koki handiak^[1], uhuñak^[2]	Larraintarrak, "karesant" -maitakor- (baina "fripuak", bihurriak)^[1] "koki" = bihurri^[1] .
Lexantzü Zunharre	Jente txarrak^[1] ,ardunoiak^[2] Intzaur (intzagor^[2]) jale handiak^[1]
Ligi Atherei	Ezpel zanko okerrak^[1], xorogorritarrak^[2] Arrantzaliak^[1], laminak^[1], ezpel zanko okerrak^[2]
Liginaga Astüe	Itzal jankinak^[1], lamina gose-jankinak^[2] Asto handiak^[1], gose jandinak^[1], asto-bürü itzal-jankinak^[2]	"Jandinak" = gosez hiltzen ari dena^[1].
Lohitzüne Oihergi
Maule Lextarre	Jente txarra^[1], jente tzar inpartinentak^[2]
Mendikota	Bühamiak^[1], buhame galantak^[2]
Mitikile Larrori Mendibile	Tratalant^[1], burhauti^[1], gezürti^[1], trünpürrak^[1] Basa saintu zanko mehiak^[1], kartakariak^[2]	"Tratalant" =zaldi tratante^[1] "Burhauti" = akats bilatzaile^[1] "Trünpür" = tranpati^[1]
Montori/Berorize	Higanautak^[1]^[2]	"Higanautak" = protestanteak; herriko historian biztanle asko protestanteak izan dira.
Muskildi	Buhamiak^[1], aztal beltz handiak^[2]
Ospitalepea	Izoztatü^[1], minakaisto^[1], gorejankin^[1], pergüt^[1], eskele^[1], güsak^[1]	"Minakaisto" = musu triste^[1] "Gorejankin" = gosez bizi dena^[1] "Pergüt" = miserable^[1] "Eskele" = eskale^[1] "Güsa" = zarpailote^[1]
Ozaraine Erribareita	Los bascos^[3]^[4]	Okzitanieraz; ahoskera: /lus 'baskus/.
Ozaze Zühara	Jente txar üxkü-xilotak^[2] Oihü-egile handiak^[2]
Pagola	Erlijione gabiak^[1]
Santa Grazi/Urdatx	Kontrabandista salbajiak^[1], salbajiak^[1], kuntrebandixt salbaje handiak^[2]
Sarrikotapea	Haien sendizaliak^[2]
Sohüta	Jente herrestak^[1], serora bühürtiak^[1], jente bankarrotak^[2]	"Herrestak" = zabarrak^[1] "Serora bühürtia" = erlijiobidea utzi duen moja^[1] .
Urdiñarbe	Jente desunesta^[1]
Ürrüstoi Larrabile	Killakariak^[1]^[2], jokülariak^[1] Kartakariak^[1], basa saintü zanko mehiak^[2]	"Killakari" (oc quilha hitzetik) = bolo jokalari^[1] "Kartakari" = karta jokalaria^[1] .
Zalgize Doneztebe	Itzal hotzak^[2]

Beste guztiak, manexak

Goitizenen arloarekin zerikusia duelakoan herrialde honetako euskal hiztunek sortu duten hitz ezagun bat ere ekar daiteke gogora: "manexak". Zuberotarrek hala deitzen diete beste euskaldun guztiei. Battittu Coyosek "manexina" forma femeninoa ere jaso du^[5].

Baretosekoak

Zuberoarekin era guztietako harremanak izan dituen Baretos ibarreko herri batzuetakoak, baita Sarraltzüne auzokoa ere, bildu zituzten Vinsonek^[1] nahiz Ziberoko herrien epixtola delakoaren egileak^[2]. Konparaziorako okzitanieraz jasotakoekin batera azaltzen dira ondoko taulan:

Herria	Ezizena euskaraz	Ezizena okzitanieraz
Aramitze/Aràmits	Bühame müstrüak (ijito handiak)	Eths graulhèrs, eths bohèmis
Arhantze/Ansa	Karreterak (bide egileak)	Los cabòs
Ereta/Areta	Broia^[6] jale handiak	Los hartanèrs, los cabècs
Inhasi/Hiars	Jente itsusia
Landa/Lana	Xerxebrütak (auzi bilatzaileak)
Sarraltzune/eth Barlanés	Karreterak

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf ^bg ^bh ^bi ^bj ^bk ^bl ^bm ^bn ^bo ^bp ^bq ^br ^bs ^bt ^bu ^bv ^bw ^bx ^by ^bz ^ca ^cb ^cc ^cd ^ce ^cf ^cg ^ch ^ci ^cj ^ck ^cl ^cm ^cn ^co ^cp Julien Vinson: Le Folk-lore du Pays Basque, Maisonneuve, 1883. Julien Vinson euskalaria eta Iparraldeko herriei buruzko erran zaharrak (II) izenpean Joseba Aurkenerenak Kazeta.infon gogora ekarritakoak.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az J.B.B. Santa Graztarra, Herria, 2063. zkia., 1990. Interneten Bertso eta olerkien hemerotekan Armiarma.comek jasoa.
↑ ^a ^b Andreu Horcada: La philosophie du béarnais à travers les proverbes. Lo bearnés a travèrs los arreporèrs, Los Caminaires elkartea. Autoedizioa. 415.or.
↑ ^a ^b Maison de la Cultura Occitana deras Hautas-Pireneas: Pirinio Atlantikoetako okzitanierazko ezizenen zerrenda.
↑ Battittu Coyos: Xiberotarra Zuberera. Le dialecte souletin, Elkar, Donostia, 2007; 8.or.
↑ Urez eta arto irinaz egindako salda.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Julien Vinson euskalaria eta Iparraldeko herriei buruzko erran zaharrak (II), Joseba Aurkenerena, Kazeta.info, 2010eko urtarrilaren 4a. Taulan jaso diren hitzik arraroenen azalpenak ere ematen ditu.
Ziberoko herrien epixtola, Bertso eta olerkien hemeroteka.
(Okzitanieraz) Pirinio Atlantikoetako okzitanierazko ezizenen zerrenda.

[Vinson-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf ^bg ^bh ^bi ^bj ^bk ^bl ^bm ^bn ^bo ^bp ^bq ^br ^bs ^bt ^bu ^bv ^bw ^bx ^by ^bz ^ca ^cb ^cc ^cd ^ce ^cf ^cg ^ch ^ci ^cj ^ck ^cl ^cm ^cn ^co ^cp Julien Vinson: Le Folk-lore du Pays Basque, Maisonneuve, 1883. Julien Vinson euskalaria eta Iparraldeko herriei buruzko erran zaharrak (II) izenpean Joseba Aurkenerenak Kazeta.infon gogora ekarritakoak.

[Epixtola-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az J.B.B. Santa Graztarra, Herria, 2063. zkia., 1990. Interneten Bertso eta olerkien hemerotekan Armiarma.comek jasoa.

[Horcada-3] Andreu Horcada: La philosophie du béarnais à travers les proverbes. Lo bearnés a travèrs los arreporèrs, Los Caminaires elkartea. Autoedizioa. 415.or.

[Chafres-4] Maison de la Cultura Occitana deras Hautas-Pireneas: Pirinio Atlantikoetako okzitanierazko ezizenen zerrenda.

[5] Battittu Coyos: Xiberotarra Zuberera. Le dialecte souletin, Elkar, Donostia, 2007; 8.or.

[6] Urez eta arto irinaz egindako salda.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]