Wikipedia

Irlandako literatura

Irlandako literatura Irlandako uhartean sortutako literatura da. Emankorra izan da historian zehar, herrialde hark idazle handiak eman baitizkio munduari, hala nola Oscar Wilde eta James Joyce. Gainera, Literaturako Nobel Saria eskuratu zuten William Butler Yeats (1923), George Bernard Shaw (1925), Samuel Beckett (1969) eta Seamus Heaney (1995) idazleek.

Oscar Wilde.
James Joyce.
 Artikulu honek erreferentziak behar ditu.
Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Irlandera, latina, ingelesa eta Ulsterko eskoziera erabili izan dira literatura honetan. Irlandako lehen idatzi ezagunak VII. mendekoak dira, eta fraideek latinez eta irlandera zaharrez idatzi zituzten. Idatzi erlijiosoez gain, erlijio-pertsona hauek poesia eta mitologia idatzi zituzten. Irlandar mitologiako lan asko iritsi dira gurera: adibidez, "Cuailnge-ko zezenaren lapurketa" (Táin Bó Cúailnge).

Ingeles hizkuntza lehen aldiz XIII. mendean iritsi zen Irlandara, normandiar inbasio baten ondoren. XVII. mendean, Ingalaterraren boterea handitu egin zen eta irlanderak behera egin zuen, baina XIX. mendera arte, azken hau literaturan hizkuntza nagusia izan zen. Mende horren amaieran, Gosete Handiaren ondorioz, biztanleria ingelesak biztanleria irlandarra ordezkatu zuen, eta irlandar herritarren zati handi batek herrialdetik alde egin zuen; honen ondorioz, ingelesa nagusitu zen uhartean.[1] Horrez geroztik, nazionalismo kulturalak bultzatuta, pizkunde- eta modernizazio-mugimendu bat egon da irlanderazko literaturan.

XVII. mendeko irlandar literaturaren idazle nagusiak Richard Head eta Jonathan Swift izan ziren, eta mende bat beranduago, Laurence Sterne, Oliver Goldsmith eta Richard Brinsley Sheridan nagusitu ziren. XVIII. mendean, irlanderaz eta irlandar literaturan inoiz idatzitako poema onenetakotzat hartzen dena idatzi zuen Eibhlín Dubh Ní Chonaill-ek: Caoineadh Airt Uí Laoghaire, idazlearen senarra hil ondoren idatzi zion keen bat (hildakoak oroitzeko olerkia).

XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, mundu osoan zehar famatuak egin ziren hainbat lan idatzi ziren irlandar literaturan. Autore ezagun batzuk Oscar Wilde, Bram Stoker, James Joyce, W. B. Yeats, Samuel Beckett, Elizabeth Bowen, C. S. Lewis, Kate O'Brien eta George Bernard Shaw izan ziren. Gehienek Irlandatik alde egin zuten eta beste herrialde batzuetara joan ziren: hala nola Ingalaterrara, Espainiara, Frantziara eta Suitzara. Ulster probintzian bizi ziren eskoziarren ondorengoek tradizio ulster-eskoziarra sortu zuten, eta bertan, olerkiak nagusitu ziren.

XX. mendean, ingelesa izan zen Irlandako literaturan nagusitu zen hizkuntza; hala ere, irlanderaz kalitate oso oneko lanak idatzi ziren, eta gaur egun ohitura horrek aurrera jarraitzen du. Irlandera erabili zuen idazle moderno esanguratsu bat Pádraic Ó Conaire izan zen. Bizimodu tradizionala mendebaldeko kostaldeko irlandar hiztunek sortutako autobiografia-bilduma batean era bizian kontatu zen, eta aipagarriak dira arlo honetan Tomás Ó Criomhthain eta Peig Sayers.  Máiréad Ní Ghrádak arrakasta izan zuten antzezlan ugari idatzi zituen, eta horietako askotan, Bertolt Brecht-ek eragina izan zuen. Gainera, Máiréadek Peter Pan liburuaren lehen irlanderazko itzulpena argitaratu zuen, Tír na Deo izenarekin, eta irlanderazko lehen zientzia-fikziozko liburua idatzi zuen: Manannán. Irlanderazko prosa modernoaren idazle nagusia Máirtín Ó Cadhain izan zen, eta poeta esanguratsu batzuk  Caitlín Maude, Máirtín Ó Direáin, Seán Ó Ríordáin eta Máire Mhac an tSaoi izan ziren. Idazle elebidun ezagun batzuk Brendan Behan (irlanderaz poesia eta antzezlan bat idatzi zituena) eta Flann O’Brien izan ziren. O’Brienek ingelesez idatzitako bi eleberri (At Swim Two Birds eta The Third Policeman) Irlandako fikzio modernoaren lehen lanen artean daude. Idazle berak irlanderaz nobela satiriko bat idatzi zuen: An Béal Bocht. Liam O’Flaherty ezaguna bihurtu zen bere ingelesezko lanengatik, baina irlanderaz idatzitako istorio motzen bilduma bat argitaratu zuen (Dúil). Gaur egun, irlanderazko literaturak hazten jarraitzen du, eta autore nagusiak Éilís Ní Dhuibhn eta Nuala Ní Dhomhnaill dira; lehenak eleberriak idazten ditu, eta bigarrenak, berriz, poesia.

Ingelesa erabiltzen duten autore irlandarrak oso garrantzitsuak izan dira eta hauek izan dira modernismoaren aitzindari. Aipatzekoak dira James Joyce eta bere Ulises eleberria, XX. mendean eragin handiena izan duten lanetako bat. Samuel Beckett antzerkigileak, fikzio-eleberri ugari idazteaz gain, antzezlan garrantzitsu batzuk idatzi zituen: adibidez, Godoten esperoan. Idazle asko arrakastatsuak izan dira ipuin motzak idazten: adibidez, Edna O’Brien, Frank O’Connor, Lord Dunsany eta William Trevor. XX. mendeko beste idazle irlandar esanguratsu batzuk Eavan Boland eta Patrick Kavanagh poetak, Tom Murphy eta Brian Friel antzerkigileak eta Edna O’Brien eta John McGahern nobelistak izan ziren. XX. mendearen amaieran, poetak nagusitu ziren, batez ere Ipar Irlandakoak. Izen batzuk Derek Mahon, Medbh McGuckian, John Montague, Seamus Heaney eta Paul Muldoon dira.

XXI. mendeko idazle irlandar ezagun batzuk Edna O'Brien, Colum McCann, Anne Enright, Roddy Doyle, Moya Cannon, John Boyne, Sebastian Barry, Colm Tóibín, Anna Burns, John Banville, Sinéad Gleeson, Paul Murray, Billy O'Callaghan, Kevin Barry, Emma Donoghue, Donal Ryan, Sally Rooney, Marina Carr, Sinéad Morrissey, Lisa McGee eta Martin McDonagh dira. Hauetako askok sariak irabazi dituzte haien lanengatik. Irlanderaz idatzitako lanek eta Ipar Irlandan idatzitakoek garrantzi handiagoa lortu dute azken urte hauetan.

Historia

aldatu

Erdi Aroa

aldatu

Irlanderak Europa mendebaldeko herri-literatura zaharrenetako bat du, greziar eta latindar literaturen ondoren.

Irlandar herritarrak V. mendean alfabetatu ziren guztiz, kristau erlijioaren etorrerarekin batera. Horren aurretik, "ogham" izeneko idazkera-sistema bat erabiltzen zen inskripzio txikiak egiteko (adibidez, "x y-ren semea da" bezalakoak). Latina Irlandara iristearekin batera, alfabeto latindarra irlanderara moldatu zen eta klase sozial alfabetatu bat sortu zen, jende gutxikoa (kleroa eta pertsona ez-erlijiosoak).

Irlandan sortutako lehen literatura-lanak Patrizio Irlandakoak idatzi zituen, latinez: Confessio eta Epistola. Irlanderaz sortutako lehen literatura-lanak olerki lirikoak eta urrutiko iraganean kokatutako prosa bildumak izan ziren. Olerki hauek VI. mendean idatzi ziren, eta fede erlijioso bizia edota naturaren mundua deskribatzen zituzten; gainera, batzuetan, eskuizkribu argiztatuen ertzeetan idazten ziren. “Belfast aintzirako zozoa”, IX. mendeko olerki zati bat, gaur egunera iritsi da. Seamus Heaney Nobel saridunak eta beste hainbatek (John Montague, John Hewitt, Ciaran Carson eta Thomas Kinsella idazleek) lan hau interpretatu eta itzuli dute. Gainera, Tomás Ó Floinn-ek gaur egungo irlanderara moldatu du. [2]

Idazleen sailkapena

aldatu

Hizkuntza nagusiaren arabera (ingeles edo eta gaelera) sailkatuko ditugu egileak.

Ingelesezkoak

aldatu

Ingeles eta gaelikozkoak

aldatu

Gaelikozkoak

aldatu

Liburu euskaratuak

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ (Ingelesez) Editors, History com. «Irish Potato Famine» HISTORY (kontsulta data: 2022-02-01).
  2. ↑ (Ingelesez) «The Blackbird of Belfast Lough keeps singing» the Guardian 2008-11-20 (kontsulta data: 2022-02-16).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Irlandako Ataria
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Irlandako_literatura&oldid=9340129"(e)tik eskuratuta