Akitaniera

Antzinako Akitanian hitz egiten zen hizkuntza edo antzinatean Pirinio mendebaldean hitz egiten zen hizkuntza-multzoa

Akitaniera[1] Pirinioen bi aldeetan mintzatu zen hizkuntza hil bat da. Aztarna arkeologiko, toponimiko eta historikoek erakusten dute euskal hizkuntza bat edo batzuk izan zirela edo, zuzenean, euskararen aurrekaria izan zela[2].

Akitaniera
UMMESAHARF.jpg
UMMESAHAR inskripzioa duen hilarria.
Datu orokorrak
Lurralde eremuaAkitania eta Tarraco
EskualdeaPirinioen ekialdea
Hizkuntza sailkapena
Euskal hizkuntza
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3xaq
Glottologbaliorik ez
IETFxaq

Geratu diren arrasto nagusiak Antzinako Erromako sasoiko hilarrietan, estelatan zein jainko-jainkosei eskainitako inskripzioetan daude. Hor, latinez idatzitako testuen baitan, 400 bat pertsona-izen eta jainko eta jainkosen 70 bat izen ageri dira.

Erromatarren konkistaren aurretik hitz egiten zen eta Goi Erdi Arora arte iraun zuen.

Pertsonen eta jainko-jainkosen izenakAldatu

Akitanierazko izenak dituzten aztarnak Pirinioen iparraldean zein hegoaldean aurkitu dira.

Iparraldean, Novempopulania (Akitania) erromatar probintzian 400 antroponimo (pertsona izen) eta 40 teonimo (jainko- eta jainkosa-izen) aurkitu dira:

  • Antroponimoak: Belexeia, Lavrco, Borsei, Andereseni, Nescato, Cissonbonnis, Sembecconi, Gerexo, Bihossi, Talsconis, Halscotarris...
  • Teonimoak: Baigorixo, Ilunno, Arixoni, Artahe, Ilurberrixo, Astoiluno, Haravsoni, Leherenno, Herauscorritsehe, Itsacurrinne, Erditse...

Hegoaldean, egungo Nafarroa, Gipuzkoan, Bizkaian, Araban, Errioxan, Aragoin eta Sorian[3]:

Eremu hauetatik urrun, agertu dira izenak beste leku hauetan:

  • Hagenbach- en (Alsazian) erromatar garaiko piezak zituen altxor bat aurkitu zen, eta tartean, jainko-jainkosei eskainitako zilarrezko xaflak, eskaintzailearen izendunak gehienak. Horietako izen asko akitaniarrak ziren[5]: Andossus, Xembe, Xembesus[6][7] [8].
  • Ascoliko brontzea, Erroman agertu zen K.a.-tik II mendeko dokumentua da. Bertan Turma Salvitana-ko zaldunen izenak agertzen dira. Soldadu mertzenario hauek Ebro bailarako hainbat herritakoak izanik, iberierazko izenak dituzte batez ere, baina izen batzuk euskal ezaugarriak dituzte: Enneges[9], Arranes eta Arbiscar[10].

Kataluniako Guissonatik hurbil dagoen Florejachs herrian agertu zen idazkun batean Laurbeles izena irakur daiteke[10].

Hedadura geografikoaAldatu

 
Akitanierazko izenak aurkitu diren tokiak, eta horietako batzuk.

Erromatarrek Galia konkistatu zutenean, Akitania izan zen Garona ibaiaren eta Pirinioen artean zegoen lurraldea. Julio Zesarren arabera, Galiako zelten desberdinak ziren akitaniarrak, bai ohituretan bai hizkuntzari dagokionez.[11]

Akitanieraren eremua ekialderantz gutxienez Aran haraneraino eta iparralderantz gutxienez Biscarrosseraino iristen zela erakusten duten aztarna toponimikoak daude. Atzizkitzat ‑os, ‑osse, ‑ons, ‑ost eta ‑oz dituzten toponimoak (Biscarrosse, Biscarrues, Bardoze, Beskoitze...) jatorri akitaniarrekoak direla uste da. Elementu horri Pirinioen bi aldeetan sendo eutsi zaio toponimian, eta hizkuntzaren jarraitutasuna adierazten du.

Euskararen eta akitanieraren arteko antzekotasunakAldatu

 
Erromatarren garaiko Akitaniako idazkun batzuk, Latina bakarrik erabilita, nekez uler daitezke. Hitz horiek euskararekin konparatu dira.
 
Akitanierazko[Betiko hautsitako esteka] izenak grabatuta dituzten zilarrezko Hagenbach-eko xaflak. Spirako Palatinadoko Historia museoa.

Akitanieraren izen asko erraz ulertzen dira egungo euskaratik abiatuta.

Akitaniera Aitzineuskara Euskara
adin *adiN adin
andere, er(h)e *andere andre/andra/andere
andos(s), andox *andoś
arix *aris aritz
artahe, artehe *artehe arte
atta *aTa aita/atta
belex ?*beLe bele
bels *bels beltz
bihox, bihos *bihos bihotz
bon, -pon *boN on
bors *bors bortz
cis(s)on, gison *gisoN gizon
-c(c)o *-Ko -ko
corri, gorri *goRi gorri
hals- *hals haltza
han(n)a ?*aNane anaia
har-, -ar *aR ar
hars- *hars hartz
heraus- *herauś herauts
il(l)un, ilur *iLun il(h)un
leher *leheR leher
nescato *neśka neska, neskato
ombe, umme *unbe ume
oxson, osson *otso otso
sahar *sahaR zahar
sembe *senbe seme
seni *śeni sein
sesen zezen
-ten *-teN -ten
-t(t)o *-To -t(t)o
-x(s)o *-tso -txo,-txu

IruditegiaAldatu

  • Antestius Sesencoren estela, Soriako Tierras Altasen aurkitua.

  • Antestia Oandissenen estela. Soriako Tierras Altasen aurkitua.

  • Antestia Oandissenen estelaren marrazkia

  • Abelio jainkoari eskainitako aldarea

  • Fano Herauscorritseheri eskainitako aldarea. Atarratzeko Aranheko Maria Madalenaren kaperan aurkitu zen

  • Astello jainkoari eskainitako aldareren zatia

  • Silvanobi, Hotarren semea eta Amoena, Sembetennoren alabaren hilarria.

  • Cierp-Gauden aurkitutako epitafioa, orain Luxongo museoan dagoena. Gaizki irakurtzen da: Gela, Borsen (edo Borseren) alaba, hemen datza.

  • Hercules Ilun Andoso jainkoari eskainitako aldarea.

  • Andossiciusen epitafioa Sain Bertrand de Commigeseko katedralaren atariaren ondoko horman sartuta dago.

  • Hannarus (edo Hannarr) izen akitaniarra zuen hildako bati eskainitako.

  • Lergako edo Zaharren semea den Ummeren hilarria

  • Abellio jainkoari esakinitako aldarea.

  • Cazaril-Laspèneseko Saint-Martin elizaren horman berrerabilitako hilarri kubikoa (cippus). Akitanierazko izenak: Orkotar, Hotar, Senar edo Sentar eta Bontar

  • Hagenbacheko zilarrezko laminak

  • Saint-Julien kaperan, Saléchan, Pirineo-Graiak, Frantzia. Latindar esaldiaren barruan "nescato" izen akitaniarra irakur daiteke

  • Hauteson eta Halscotar izenak dituen hilarria.

  • Valcabrèreko Saint Just basilika dagoen hilarria. Akitanierazko bi pertsona izen ditu: Hautenso eta Haiscotar.

  • Fuscus, Tottonisen semea denaren hilarria, bere emaztea, Neureseni, Sendiren alaba da.

  • Erge jainkoari eskainitako aldaretxoa.

IkertzaileakAldatu

Hainbat historialari eta hizkuntzalarik ikertu ditu Akitanieraren arrastoak. XIX. mende amaieran, Achille Luchairek 1877.n eta 1879.n publikatu zituen bi liburutan euskara, gaskoia eta akitanieraren arteko lotura egiten du. 1892. urtean Julien Sacaze frantziarrak Inscriptions antiques de des Pyrénées[12] liburuan katalogatu zituen idazkun horiek. Gero, 1931. urtean, Raymond Lizop frantsesak, bere tesia aurkeztu zuen Tolosako unibertsitatean: Le Comminges et le Couserans avant la domination romaine, eta bertan Saint-Bertrand de Cominges-en aurkitutako inskripzioak aztertu zituen. Hain zuzen ere, herri horretan aurkitu dira orain arte akitanierazko izenak dituzten inskripzioen multzo handiena. Koldo Mitxelenak bere obra zabalean hainbat idazlanetan berraztertu edo aipatu zituen aurreko ikerketak. 1984. urtean, Joakin Gorrotxategik bere doktore tesia aurkeztu zuen: Estudio sobre la onomastica indígena de Aquitania[13], orain arte lan garrantzitsuena. Gaur egun, akitanieraren edota aitzin-euskararen inguruko ikerketek jarraitzen dute, adibidez, Joseba A. Lakarra, Blanca Urgell, Mikel Martínez Aretaren [14][15] eta Fernando Fernández Palaciosen lanen bidez.

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-23).
  2. ↑ Trask, L. The History of Basque Routledge: 1997 ISBN 0-415-13116-2
  3. ↑ Ikus Akitaniera Sorian artikulua.
  4. ↑ Izen hau eztabaidan dago
  5. ↑ a b (Gaztelaniaz) Fernández Palacios, Fernando. (2009). «Actualización en onomástica vasco-aquitana» Acta Palaeohispanica X: 533-537. ISSN 1578-5386..
  6. ↑ (Gaztelaniaz) ImagoPyrenaei |, por. «16. Las palmae votivas pirenaicas – Imago Pyrenaei» www.imagopyrenaei.eu (Noiz kontsultatua: 2020-08-20).
  7. ↑ Gorrotxategi, Joakin; Igartua, Iván; Lakarra, Joseba A.. (2018). "Euskara Antzinatean" In: Euskararen historia. (1. goa. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 267 or. ISBN 978-84-457-3433-9. PMC 1077574995. (Noiz kontsultatua: 2020-08-20).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) Gorrotxategi, Joaquín. (2003). «Las placas votivas de plata de origen aquitano halladas en Hagenbach (Renania-Palatinado, Alemania)» Aquitania 19: 25-47..
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Fernández Palacios, Fernando. (2013). Notas acerca de la extensión, itensidad y cronología del vascuence peninsular antiguo.. , 553-565 or. ISSN 1578-5386..
  10. ↑ a b (Gaztelaniaz) Fernández Palacios, Fernando. (2010). «Casos y cosas peninsulares relacionadas con la denominada onomástica "vasco-aquitana"» Palaeohispánica: Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania antigua 10: 363-378. ISSN 1578-5386..
  11. ↑ Julio Zesar. Commentarii de bello Gallico, I, 1.
  12. ↑ (Frantsesez) Sacaze, Julien (1847-1889) Auteur du texte. (1892). Inscriptions antiques des Pyrénées / par Julien Sacaze,... ; Avant-propos, par M. Albert Lebègue,.... (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Gorrochategui Churruca, Joaquín. (1984). Onomástica indígena de Aquitania. Servicio Editorial Universidad del País Vasco y la colaboración de Universidad de Salamanca, Secretariado de Publicaciones e Intercambio Científico ISBN 84-7585-013-8. PMC 14272684. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  14. ↑ «Mikel Martínez Areta | University of the Basque Country, Euskal Herriko Unibertsitatea - Academia.edu» ehu.academia.edu (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  15. ↑ (Ingelesez) «(PDF) Indagaciones intergeneracionales en la antroponimia aquitana / Intergenerational inquiries into the Aquitanian anthroponymy» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

Ikus, gaineraAldatu

BibliografiaAldatu

  • Gorrotxategi Txurruka, Joakin; Igartua, Ivan; eta Lakarra, Joseba. (arg.). 2018. Euskararen historia. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. (Aleak, euskaraz, 860 orrialde ditu: koloretako mapak eta grafikoak. Liburuaren gaztelaniazko bertsioa ere badago. (Bibliografia: 801-847 orrialdeetan) ISBN: 978-84-457-3433-9.
  • Gorrotxategi Txurruka, Joakin. 2015. "Akitaniera eta euskara", Hemen: Fernández, Beatriz eta Salaburu, Pello: Ibon Sarasola, Gorazarre. Honatge, Homenaje. EHU. ISBN: 978-84-9082-097-1
  • Astrain Nuñez, Luis. 2004. El euskera arcaico. Extensión y parentescos. Tafalla: Txalaparta. ISBN 8481363006
  • Orduña Aznar, Eduardo. Llengües paleohispàniques no indoeuropees . (ikusia: 2021-02-08)


Euskara
Euskarari buruzko artikuluak
Euskalkien mapa
BizkaieraGipuzkeraNafarreraNafarreraLapurteraLapurteraBehe nafarreraZubereraArabako euskaraEkialdeko nafar euskalkia 
Irudi honen inguruan

Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.

 

Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.

     > % 80     > % 60     > % 40

     > % 20     > % 0


Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Akitaniera&oldid=8654195"(e)tik eskuratuta