Akitaniera
Akitaniera[1] Pirinioen bi aldeetan mintzatu zen hizkuntza hil bat da. Aztarna arkeologiko, toponimiko eta historikoek erakusten dute euskal hizkuntza bat edo batzuk izan zirela edo, zuzenean, euskararen aurrekaria izan zela.[2] Geratu diren arrasto nagusiak Antzinako Erromako sasoiko hilarrietan, estelatan zein jainko-jainkosei eskainitako inskripzioetan daude. Hor, latinez idatzitako testuen baitan, 400 bat pertsona-izen eta jainko eta jainkosen 70 bat izen ageri dira.
| Akitaniera | |
|---|---|
 UMMESAHAR inskripzioa duen hilarria. | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Akitania eta Tarraco |
| Eskualdea | Pirinioen ekialdea |
| Hizkuntza familia | |
|
Euskal hizkuntzak euskara | |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-3 |
xaq |
| Glottolog | baliorik ez |
Erromatarren konkistaren aurretik hitz egiten zen eta Goi Erdi Arora arte iraun zuen.
Pertsonen eta jainko-jainkosen izenakAldatu
Akitanierazko izenak dituzten aztarnak Pirinioen iparraldean zein hegoaldean aurkitu dira.
Iparraldean, Novempopulania erromatar probintzian:
- Antroponimoak: Belexeia, Lavrco, Borsei, Andereseni, Nescato, Cissonbonnis, Sembecconi, Gerexo, Bihossi, Talsconis, Halscotarris...
- Teonimoak: Baigorixo, Ilunno, Arixoni, Artahe, Ilurberrixo, Astoiluno, Haravsoni, Leherenno...
Hegoaldean, egungo Nafarroa, Gipuzkoan, Araban, Errioxan, Aragoien eta Sorian:
- Antroponimoak: Sesenco, Ummesahar, Ederetta, Serhuhoris, Dusanharis, Abisunhar, Belsco, Beltesonis, Onse, Onso, Iluna, Tticia...
- Teonimoak: Larrahe, Loxa / Losa, Lacubegi, Selatse / Stelaitse, Helasse, Errensa, Urde.
Eremu hauetatik urrun, agertu dira izenak beste leku hauetan:
Hagenbach- en (Alsazian) erromatar garaiko piezak zituen altxor bat aurkitu zen, eta tartean, jainko-jainkosei eskainitako zilarrezko xaflak, eskaintzailearen izendunak gehienak. Horietako izen asko akitaniarrak ziren[3]: Andossus, Xembe, Xembesus[4][5] [6]
Hedadura geografikoaAldatu
Erromatarrek Galia konkistatu zutenean, Akitania izan zen Garona ibaiaren eta Pirinioen artean zegoen lurraldea. Julio Zesarren arabera, Galiako zelten desberdinak ziren akitaniarrak, bai ohituretan bai hizkuntzari dagokionez.[7]
Akitanieraren eremua ekialderantz gutxienez Aran haraneraino eta iparralderantz gutxienez Biscarrosseraino iristen zela erakusten duten aztarna toponimikoak daude. Atzizkitzat ‑os, ‑osse, ‑ons, ‑ost eta ‑oz dituzten toponimoak (Biscarrosse, Biscarrues, Bardoze, Beskoitze...) jatorri akitaniarrekoak direla kontsideratzen da. Elementu horri Pirinioen bi aldeetan sendo eutsi zaio toponimian, eta hizkuntzaren jarraitutasuna adierazten du.
Euskararen eta akitanieraren arteko antzekotasunakAldatu
Akitanieraren izen asko erraz ulertzen dira egungo euskaratik abiatuta.
| Akitaniera | Aitzineuskara | Euskara |
|---|---|---|
| adin | *adiN | adin |
| andere, er(h)e | *andere | andre/andra/andere |
| andos(s), andox | *andoś | |
| arix | *aris | aritz |
| artahe, artehe | *artehe | arte |
| atta | *aTa | aita/atta |
| belex | ?*beLe | bele |
| bels | *bels | beltz |
| bihox, bihos | *bihos | bihotz |
| bon, -pon | *boN | on |
| bors | *bors | bortz |
| cis(s)on, gison | *gisoN | gizon |
| -c(c)o | *-Ko | -ko |
| corri, gorri | *goRi | gorri |
| hals- | *hals | haltza |
| han(n)a | ?*aNane | anaia |
| har-, -ar | *aR | ar |
| hars- | *hars | hartz |
| heraus- | *herauś | herauts |
| il(l)un, ilur | *iLun | il(h)un |
| leher | *leheR | leher |
| nescato | *neśka | neska, neskato |
| ombe, umme | *unbe | ume |
| oxson, osson | *otso | otso |
| sahar | *sahaR | zahar |
| sembe | *senbe | seme |
| seni | *śeni | sein |
| sesen | zezen | |
| -ten | *-teN | -ten |
| -t(t)o | *-To | -t(t)o |
| -x(s)o | *-tso | -txo,-txu |
ErreferentziakAldatu
- ↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2010-12-23.
- ↑ Trask, L. The History of Basque Routledge: 1997 ISBN 0-415-13116-2
- ↑ (Gaztelaniaz) Fernández Palacios, Fernando. (2009). «Actualización en onomástica vasco-aquitana» Acta Palaeohispanica X: 533-537 ISSN 1578-5386.
- ↑ (Gaztelaniaz) ImagoPyrenaei |, por. «16. Las palmae votivas pirenaicas – Imago Pyrenaei» www.imagopyrenaei.eu . Noiz kontsultatua: 2020-08-20.
- ↑ Gorrotxategi, Joakin; Igartua, Iván; Lakarra, Joseba A.. (2018). "Euskara Antzinatean" In: Euskararen historia. (1. goa. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 267 or. ISBN 978-84-457-3433-9 PMC 1077574995 . Noiz kontsultatua: 2020-08-20.
- ↑ (Gaztelaniaz) Gorrotxategi, Joaquín. (2003). «Las placas votivas de plata de origen aquitano halladas en Hagenbach (Renania-Palatinado, Alemania)» Aquitania (19): 25-47.
- ↑ Julio Zesar. Commentarii de bello Gallico, I, 1.
Ikus, gaineraAldatu
- Akitaniarrak
- Aitzineuskara
- Euskararen historia
- Euskararen jatorria
- Akitaniera Sorian
- Commons-eko kategoria: Category:Aquitanian language
BibliografiaAldatu
- GORROCHATEGUI CHURRUCA, Joaquín; IGARTUA, Ivan; eta LAKARRA, Joseba. (arg.). (2018). Euskararen historia. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. (Aleak, euskaraz, 860 orrialde ditu: koloretako mapak eta grafikoak. Liburuaren gaztelaniazko bertsioa ere badago. (Bibliografia: 801-847 orrialdeetan) ISBN: 978-84-457-3433-9.
- GORROCHATEGUI CHURRUCA, Joaquin (2015): "Akitaniera eta euskara", Hemen: Fernández, Beatriz eta Salaburu, Pello: Ibon Sarasola, Gorazarre. Honatge, Homenaje. EHU. ISBN: 978-84-9082-097-1
- ASTRAIN NUÑEZ, LUIS. 2004. El euskera arcaico. Extensión y parentescos. Tafalla: Txalaparta. ISBN 8481363006
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
  Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
Kanpo estekakAldatu
|
