Hip hop

Hip hopa mugimendu/korronte artistiko-kultural bat da, 1960ko hamarkadaren amaieran agertu zena Amerikako Estatu Batuetan, New Yorkeko auzo latinoamerikar eta afroamerue-ko (South Bronx) “recreation room” batean izandako festa batean du sorrera mugimenduak.

Hip hop
Sorrera	1960eko hamarkadaren amaiera
Sorlekua	Bronx, New York
Hedapena	Mundu osoan.
Instrumentuak	Ahotsa, DAW, nahasketa mahaila
Azpigeneroak
Gangsta rap, Hardcore hip hop, Nerdcore...

Hip hop izena laburdura bat da, eta “Her Infinite Power Helping Opressed People” (bere indar infinitua jende zapaldua laguntzen) edo “Having Inner Peace Helping Others Prosper” (barne bakea eduki besteak aurrera egiten lagunduz) esan nahi du.

Lantzen diren gaiek gune marjinaletan bizitza nolakoa den islatzen dute: luxu desira, lagun-taldeen arteko biolentzia, kartzela, drogak… Baina arian-arian mugimenduak bilakaera izan du eta gai anitz jorratu ditu.

Hip hopak kultura modernoaren balioak, indarkeria eta hipokrisia islatzen eta kritikatzen ditu. Gizartea dena eta ez dena adierazten du, eta honen bidegabekeriak salatzen. Mugimendu honek gazteak laguntzen ditu, haien identitatea esploratzen du eta ikuspuntu kritiko bat eratzen. Gehienetan korrontea behe-auzoetako indarkeriarekin eta pobreziarekin lotzen da.

Hip hopak Estatu Batuetako kulturan eta gizartean eragin handia izan du bere hastapenetatik, eta gaur egun ere esparru guztietan izaten jarraitzen du, adibidez; musikan, modan, zineman, politikan, artean…

Etimologia

Keith Cowboy Wiggins Grandmaster Flash and the Furious Five taldeko kideari egotzi diote 1978an terminoa sortu izana AEBko armadan sartu berri zen lagun bati zirikatzen ari zela soldaduen martxako kadentzia erritmikoa imitatzen zuelarik hip/hop/hip/hop asmatutako hitzak abesten. Geroago, Cowboy-ek hip hop kadentzia landu zuen bere antzezpenean.] Taldea sarritan aritu zen disko-artistekin musika mota berri honi hip hoppers deituz. Hasiera batean, izena errespetu faltaren seinale izan zen, baina, laster, musika eta kultura berri hau identifikatzera pasatu zen.

1979an argitaratutako The Sugarhill Gang taldearen Rapper's Delight abestia «I said a hip, hop, the hippie the hippie to the hip hip hop, and you don't stop» esaldiarekin hasten da. 1980ko Blondie-ren Rapture arrakastatsuak, «And you hip-hop, and you don't stop, just blast off, sure shot» lerroarekin, rap atal bat dauka. 1981ean, Lovebug Starski Bronxeko DJa The Positive Life izeneko singlea atera zuenak eta DJ Hollywood-ek terminoa erabiltzen hasi ziren disko-rap musika berri horri erreferentzia egiteko. Bill Alder-ek, aholkulari independente batek, behin esan zuen: «Ia inoiz ez zen unerik izan rap musika underground izan zena, rap izeneko lehen diskoetako bat, ikaragarrizko arrakasta izan zen. (Sugar Hill Gang-en Rapper's Delight, Sugarhill Recordsen)».

Hip hoparen aitzindari eta South Bronxeko komunitateko lider Afrika Bambaataa-k ere hip hop terminoa kulturarekin erlazionatutako lehena erabiltzen, Lovebug Starskiri egozten dio. Bambaataa, Black Spades-en buruzagi ohiak ere, asko egin zuen terminoa gehiago ezagutarazteko. Terminoaren inprimatutako lehen erabilera, kulturari eta bere elementuei bereziki erreferentzia eginez, Michael Holman-ek East Village Eye-n 1982ko urtarrilean Afrika Bambaataa-ri egindako elkarrizketa batean izan zen. Terminoak, urte horretako irailean, gehiago irabazi zuen The Village Voice-n, Steven Hagerrek idatzitako Bambaataaren profil batean, St. Martins' Press-ekin ere kulturaren lehen historia zabala argitaratu zuenak.

Osagarri kulturalak

Gaur egun Hip hop kultura erabat integratuta dago mundu osoan eta nagusiki lau elementuk osatzen dute kultura hau: DJ-ing, Rap-a, Graffiti-a eta Breakdance-a.

Afrika Bambaataa musikaria (ezkerraldean)

Rap instrumentalak nahasketa mahailekin zein DAW-ekin egiten dira normalean. Haien erritmoa 80-100 BPM ingurukoa da eta hainbat musika tresna erabiltzen dira haien konposaketan, hala nola, bateriak, baxuak, pianoak...

DJ-ing

Sakontzeko, irakurri: «Disk Jockey»

DJ-ing-a DJ-ek egiten duten lanari deritzo.

Disc-jockeya edo DJ-a jendaurrean musika jartzeaz arduratzen den musikaria da; musika hori berak sortutakoa edo beste musikari batena izan daiteke, editatua (hainbat abestiren nahasketa, hots bereziak sartuta) edo editatu gabea. Jarritako musika motaren arabera, gainera, DJ moten arteko sailkapen bat egiten da. Ofizio hau dutenen artean, esaterako, irrati DJ-ak dira ezagunenak, irratian egunero musika jartzea ogibide dutenak.

Rap musikaren eta aldi berean Hip hop kulturaren sorreraren giltza izan zen, hain zuzen ere.

60ko hamarkadan, disc-jockeyak jaietan musika jartzeaz arduratzen ziren. Hauen helburua musika jarriz jaiak ahalik eta arrakastatsuenak bihurtzea zen. Normalean, Jazz eta Funk generoetako abesti ezagunenak jartzen zituzten; halaber, egun ohikoa den modura, kantu batetik besterako tartean, entzule eta ikusleentzat hitz egiten zuten. Denborak aurrera egin ahala, teknika berezi bat erabiltzen hasi ziren: bi abesti batera jarri eta trantsizio moduko efektu berezi bat sartzen zuten. Ondorioz, DJ-aren rola eta presentzia garrantzia hartzen eta nagusitzen zihoazen. 60ko hamarkada bukatzear zegoela eta 70eko hamarkada hastear, diskotekek eta dantza klubek, eskuarki, beherakada izan zuten. Alabaina, gaur egun, diskotekek berriro gora egin dute, eta hauen erabilera ugaria da gazteen eta, batez ere, nerabeen artean.

MCing

Busta Rhymes raperoa Las Vegasen, Black Entertainment Television-eko (BET) festa batean

Sakontzeko, irakurri: «Rap»

Rap egitea (emezing, MCing, spitting «txistua bota (konpasak)» edo sinpleki errima izenez ere ezagutzen dena) erritmo-akonpainamendu indartsua duten ahozko edo kantatutako letra errimatuei buruz ari da. Rap-ak, normalean, hitz-joko konplexuak, bidalketa azkarrak eta kaleko argot sorta ditu, eta horietako batzuk hip hop azpikulturaren esklusiboak dira. Rap-a, normalean, erritmoen gainean egiten bada ere, bai DJ batek, bai beatboxer batek eginda, laguntzarik gabe ere egin daiteke. Osagai ezberdinetan banatu daiteke, hala nola edukia, fluxua (erritmoa eta errima) eta entrega.

Rap-a ahozko poesiatik bereizten da musikaren erritmoan egiten dela. Rap hitza, izan ere, hizkera bizkor eta mordoiloa edo erantzun gatzduna deskribatzeko, musika forma baino lehenagokoa da. MCing-a antzinako Afrikako eta Indigenen kulturan eta ahozko tradizioan txertatuta dagoen adierazpen modu bat da, historian zehar hitz-akrobaziak edo errima justuak ohikoak izan baitziren afroamerikar eta latinoamerikar komunitatean.

Grafiti-a

Sakontzeko, irakurri: «Grafiti»

Grafitia hip hoparen ataletako bat da

Grafiti-a kalean (eremu publikoetan) modu ilegalean edota legalean idatzitako/marraztutako mezua edo marrazkia da. Hau adierazpen artistiko bisuala da. Arte hau Paleolitikotik existitzen da, aro honetako gizakiek marrazkiak (graffiti-ak) egiten zituzten kobazuloen paretetan. Hip hop kulturaren arlo bisualtzat har daiteke.

Arrasaten dagoen graffiti bat.

Hauek leku askotan ikusten dira: eraikinen hormetan, kaleko lurzoruan, zubietan, autobusetan, arropan, musika albumen azaletan, (rap) abestietako bideoklipetan… Honen eragina mundu osora zabaldu da, leku guztietan daudelako graffitiak.

Batzuen ustez hau bandalismoa eta zaborra da, baina beste batzuek arte (adierazpen artistiko) bezala ikusten dute. Graffiti bat jabetza publiko edo pribatu baten baimenik gabe egiteak hainbat ondorio ekar ditzake, jazarpena edota atxiloketa haien artean.

Break dance

Sakontzeko, irakurri: «Break dance»

B Boy izozte bat exekutatzen

Silueta batek gizon bat erakusten du break dantzan. Hip hoparen 4 elementuetako bat.

Breakdancing-a edo B-boying-a, Bronxen eta Brooklynen 1970ko hamarkadako amaieran afroamerikar gaztediak sortutako kirol edo kaleko dantza mota bat da. DJ Kool Herc-ek bere jaialdietan egindako musikarekin batera sortu zen, baina 80ko hamarkadara ailegatu arte ez zuen arrakasta handirik lortu.

Dantza mota honek 4 elementu pilakatzen ditu: Top Rock-a, Footwork-a, Power Moves eta Freeze-ak.

Beatboxing

Biz Markie beatboxingerako trebetasunengatik nabarmentzen da. Mikrofonoa ahotik hurbil dauka, hurbiltasun efektua lortzeko beatboxer-ek baxu-lerro sakonak eta bateria baxuak imitatzeko erabiltzen duten teknika.

Beatboxing-a ahots perkusioaren teknika da, zeinean abeslari batek bateria eta beste perkusio-tresna batzuk bere ahotsarekin imitatzen dituen. Batez ere, giza ahoa erabiliz, taupadak edo erritmoak sortzeko artea erabiltzen du. Beatboxing terminoa danbor-kutxen lehen belaunaldiko mimetismotik eratorria da, orduan beatbox izenez ezagutzen baitziren. Doug E. Fresh-ek egin zuen ezagun lehen aldiz. Hip hop musika sortzeko modu bat denez, hip hoparen produkzio-elementuaren arabera sailka daiteke, nahiz eta batzuetan gizakiak sortutako beatarekin gurutzatutako rap mota bat barne hartzen duen. Oro har, DJ hip hoparen zutabe beraren parte dela jotzen da; beste era batera esanda, MC-ek rap egiteko atzealde edo oinarri musikal bat eskaintzen du.

Beatboxers-ek bere erritmoak sor ditzakete modu naturalean, baina beatboxing-en efektu asko hobetu egiten dira PA sistema batera konektatutako mikrofonoa erabiliz. Horrek beatboxer-ari laguntzen dio bere beatboxing-a nahikoa ozen egiten rapper, MC, turntablist eta beste hip hop artistekin batera entzuteko. Beatboxing-a popularra izan zen 1980ko hamarkadan Darren Buffy, the Human Beat Box Robinson Fat Boys taldekoa, Biz Markie eta beste artista ospetsu batzuekin, beren trebetasunak komunikabideetan erakutsi baitzuten. 1980ko hamarkadaren amaieran, b-boying-arekin batera, ospea gainbehera etorri zen, baina, 1990eko hamarkadaren amaieratik, berpizkundea izan du The Roots taldeko Rahzel-en Make the Music 2000 lanaren kaleratzeak markatuta.

Rap-a

Sakontzeko, irakurri: «Rap»

Rap-a, Hip hop musika edo MCing-a, 1960ko hamarkadako bukaeran afroamerikar eta hispanoamerikar komunitateek Bronxen (New York, AEB) garatutako musika estilo bat da. Breakdacing-arekin, graffiti-arekin eta DJing-ekin batera, Hip hop kulturaren pilareetako bat da.

Genero honetan, abeslariek, musika-erritmo baten gainean abesten dute errimak sortuz (beat gisa ezaguna). Hala ere, musika tresnarik ez dagoenean, a capella edota beatbox-ekin egiten da. Abesten dutenei zeremonia-maisuak, raperoak edo MC-ak deitzen zaie, eta musika jartzen dutenei aldiz, disc jockey edo DJ.

Rap-a Hip hop-ak duen elementurik ezagutuena eta nagusiena da. Honi esker, mugimendu artistiko/kultural honek nazioarteko aitorpena lortu du 90eko hamarkadatik gaur egunera arte.

Hip hop musikaren historia

Lehenengo erritmoak eta zeremonia-maisuak

Clive Campbell, Dj Kool Herc edo Hip hop-aren aita bezala ere ezaguna, lehenengo Hip hop erritmoa sortu zuen gizona da.

Kool Hercek Bronx-en funk eta dancehall musika jartzen zuen jai lokaletan, baina abesti horietako bat jartzerakoan, konturatu zen jendeari gehien gustatzen zitzaizkion zatiak break-ak zirela. Momentu hartatik aurrera, Campbell loop-ak erabiltzen hasi zen break hauek etengabe errepikatzeko.

Berrikuntza honek Bronx-eko eta New York-eko beste auzoetako jende asko erakarri zuen, eta horrela, DJ kopurua biderkatu zen hirian (eta denbora bat pasatu ostean, nazio osoan). 1970eko hamarkadan zehar, Afrika Bambataa-k eta Grandmaster Flash-ek, Kool Herc-ekin batera, DJ esanguratsuenetarikoak eta aldi berean Hip hop kulturaren bizkarrezurraren sortzaileak izan ziren.

Disc jockey-ek, jaialdi bat bakarrik eramatea oso zaila zela ikusita, beste pertsonen laguntza eskatzen zuten publikoa animatzeko. Zeremonia-maisu bat, hain zuzen ere. Coke LaRock-ek DJ Kool Herc laguntzen zuen bere festetan errima gogoraerrazak eta sinpleak abestuz. DJ-ing-aren teknika berriak eta MC baten errimak elkartuz, Rap musikaren lehenengo prototipoa azaldu zen.

“Rappers´ Delight” eta “Old School Rap-a” (1979-1984)

Rap-a ez zen musika-genero gisa agertu 1979 urtera arte, Sugar Hill Gang New-Jersey-ko taldeak “Rappers´ Delight“ abestia argitaratu zuenean. Argitalpen horrek Rap musikaren sarrera gauzatu zuen musika-industrian, eta generoaren arrakasta oraindik gehiago elikatu zuen eta lehenengo rapero belaunaldia sortu.

“Old School Rap” deitzen zaio 1979 eta 1984 urteen artean rap taldeek egiten zuten musikari. Lehenengo talde multzo honek ez zion hainbeste garrantzia ematen abestietako lirikari, erritmoari baizik, errima sinple eta gogoraerrazen jatorrizko formula errespetatuz.

Rap-aren Urrezko Aroa (1984-1994)

Rap-aren Urrezko Aroa ailegatu zen abestien lirikotasunaren eta ekoizpen hobekuntzarekin batera. Lirismo aldaketa honek, generoari oraindik ez zeukan indar poetikoa eman zion, eta azpigenero berrien garapena lortu zuen.

Behin Hip hop kultura eta rap-a nazio mailan zabaldu ondoren, etengabeko berritze-garai honetan, rap-aren historian aurkitu ahal diren artistarik ospetsuenak kokatu ziren.

Mendebaldeko kostan

• Schoolly D
• Ice T
• N.W.A.
• Snoop Dogg
• Cypress Hill
• Dr Dre
• Warren G
• Nate Dogg
• 2Pac

Ekialdeko kostan

• Nas
• Mobb Deep
• Wu-Tang Clan       
• Onyx
• Busta Rhymes
• Gangstarr
• Big L
• Notorious B.I.G.
• Jay-Z

Artista hauek, besteak beste, eta haien DJ-ekin edota ekoizleekin batera, Rap-musika berregin eta berritu zuten. Batez ere hau gertatu zen gangsta rap-aren agerpenagatik, zeinek influentzia moduan funtzionatu zuen herrialde osoan.

2000ko hamarkada

XXI. mendearen hasieran, musikaren digitalizazioaren eta Internet-en agerpenaren ondorioz, musikariak eta diskoetxeak merkatu berri batean murgildu ziren. Rap musika mundu osoan populartasuna irabazten hasi zen.

Eminem, 50 Cent (G-Unit-ekin bateria), Jay-Z eta Dr. Dre dira, besteak beste, arrakasta gehien lortu zuten garai horretako artistak.

Urrezko Aroan izandako azpigenero-garapenaren ondorioz, crunk musika arrakasta lortzen hasi zen. Genero honek rap musikaren sortze-prozesua zaintzen du, baina elektronikako aztarnak gehitzen dizkio. Jaiak eta drogen abusua dira bere lirikak dituen ezaugarri nagusiak.

2010eko hamarkada

2010eko hamarkadan, trap-aren (crunk musikaren azpigenero bat) arrakasta izugarri hazi zen. Honen aurrean, artista edota talde zahar batzuk (hala nola, Wu-Tang Clan, Cypress Hill, Ice Cube…) proiektu berriak kaleratzen hasi ziren. Honezkero, Trap musika independizatu da rap musikatik.

Hip hop-a munduan zehar

Gaur egun, Hip hop-a oso presente dago munduko ia herrialde guztietako kulturetan, Amerikako Estatu Batuetatik hasita. Mugimendu honek eta batez ere Rap musikak eragina izan du modan, beste genero musikaletan, zineman eta komunikabide guztietan.

Hegoamerika

Rap artistak/taldeak

• Cypress Hill (Mexikarrak Amerikako Estatu Batuetan)
• Control Machete (Mexico)
• Immortal Technique (Peru)
• Orishas (Kuba)
• Los Aldeanos (Kuba)
• Canserbero (Venezuela)
• Residente (Jatorri puertorricarreko estatubatuarra)

Graffiti

• Julio 204 (Puertorricarra Estatu Batuetan)
• Lee Quiñones (Puerto Rico)
• Lady Pink (Ekuador)

Breakdance

• Johnny Breaker
• B-girl Ema (Txile)
• Giroshi

Europa

Rap artistak/taldeak

• Die Fantastischen Vier (Alemania)
• Kartel (Alemania)
• IAM (Frantzia)
• Suprême NTM (Frantzia)
• Booba (Frantzia)
• Assassin

Graffiti

• Blu (Italia)
• Banksy (Ingalaterra)
• Vhils (Portugal)

Breakdance

• Valo (Austria)
• Simon Sez (Belgika)
• Khalil (Frantzia)
• Shane (Herbehereak)
• Hoo Hoo (Finlandia)

Hip hopa Espainian

Rap artistak/taldeak

• Violadores del Verso
• Foyone
• CPV
• ZPU
• 7 Notas 7 Colores
• SFDK
• Solo los Solo
• Nach

• Ayax y Prok
• Natos y Waor
• Hard Gz
• Ocer y Rade

Graffiti

• Muelle
• Bleck la Rata
• Glub

Breakdance

• Xak
• Karajos
• Chino
• Sylver
• Kutalas

Hip hopa Frantzian

1997ko apirilean Parisko La Villetteko azoka handiak eta Dantzaren Gaur Egungo Antzokiak hiriko dantzen topaketa nazionala antolatu zuten lehenengo aldiz. Berrogeita hamar bat talde aritu ziren, amateurrak eta profesionalak, Parisko aldirietatik eta inguruko beste hainbat herritatik joanak. Dantzaren eta, are gehiago, ikuskizunetako profesionalen esanetan, han ikusi eta entzun ahal izan zena ez zen soilik auzoetako kultura exotikoaren ezaugarri. Hizkuntza aberastasuna, eta ikusleekiko harreman zuzenaren indarra izugarria zirela adierazi zuten. Topaketa nazional haien ondoren, bertara aurkeztutako taldeek indar handia hartu zuten. Baina eztabaida ere handia izan zen: batzuen iritziz hirietako gazteen arazoak ezkutatzeko modua besterik ez zen hura; beste batzuek, berriz, ez zuten onartzen hura arte adierazpena zenik, eta gizartearen adierazpentzat hartu behar zela zioten. Eztabaidak eztabaida, higikunde hartako protagonistek lanean jarraitu zuten musika sortzen, Frantzian batez ere. Kulturako ministroak talde haiei diru laguntzak ematea erabaki zuen. Hip hop dantzaren mugimendua gaztea bada ere, asko aberasten ari da beste estilo eta jarduerekin bat eginik.

Hip hopa Euskal Herrian

Fitxategi:Aritz Fresco - Elkarrizketa.webm

Hau Aritz Frescori egindako elkarrizketa da, Hip Hop-ari eta rap-ari buruz hitz egiten du.

2000. urtean Selektah Kolektiboa taldeak argitaratu zuen lehenengo euskarazko hip hop diskoa. Hamarkada berean, euskarazko hip hop talde batzuek nolabaiteko ospea izan zuten, besteak beste, M.A.K., 121 krew, Norte Apache, Indarrap, Maisha MC edota Raperos de Emaus. 2010eko hamarkadan, beste artista batzuk sonatu bilakatu ziren: Norzzone, 2zio, La Basu eta Nizuri Tazuneri.

Aldi berean, beste hainbat artistek gazteleraz rapeatzen zuten, Invert (Munduko Red Bull oilar borrokako txapeldun bihurtu zena) edota El Shintoma, besteak beste.

Bibliografia

• (Ingelesez) Ahearn, Charlie; Fricke, Jim. (2002). Yes Yes Y'All: The Experience Music Project Oral History of Hip Hop's First Decade.. New York City: Da Capo Press ISBN 978-0-306-81184-5..
• (Ingelesez) Chang, Jeff. (Azaroa–Abendua 2007). , (). "It's a Hip-hop World".. Foreign Policy (163), 58-65 or..
• (Ingelesez) Corvino, Daniel; Livernoche, Shawn. (2000). , ; , (2000). A Brief History of Rhyme and Bass: Growing Up With Hip Hop. . ISBN .. Tinicum, Pennsylvania: Xlibris Corporation ISBN 978-1-4010-2851-0..
• (Ingelesez) Diawara, Manthia. (1998). In Search of Africa. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press ISBN 978-0-674-44611-3..
• (Ingelesez) Diawara, Manthia. (1998). In Search of Africa. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press ISBN 978-0-674-44611-3..
• (Ingelesez) Gordon, Lewis R. (Urria–Abendua 2005). The Problem of Maturity in Hip Hop. Review of Education, Pedagogy and Cultural Studies. 27 (4), 367–389 or.. doi:10.1080/10714410500339020 S2CID 145308974
• (Ingelesez) Hager, Steven. (1984). Hip Hop: The Illustrated History of Breaking Dancing. Rap Music and Graffiti. New York City: St. Martin's Press ISBN 978-0312373177..
• (Ingelesez) Kelly, Robin D. G. (1994). Race Rebels: Culture, Politics, and the Black Working Class. New York City: Free Press ISBN 978-0-684-82639-4...
• (Ingelesez) Kitwana, Bakari. (2002). The Hip-Hop Generation: Young Blacks and the Crisis in African American Culture. New York City: Perseus Books Group ISBN 978-0-465-02979-2..
• (Ingelesez) Kitwana, Bakari. (2005). Why White Kids Love Hip Hop: Wankstas, Wiggers, Wannabes and the New Reality of Race in America. New York City: Basic Civitas Books ISBN 978-0-465-03746-9..
• (Ingelesez) Kolbowski, Silvia. (1998ko uda). Homeboy Cosmopolitan. October (83), 51 or..
• (Ingelesez) Light, Alan. (1999). The VIBE History of Hip-Hop (1st ed.). New York City: Three Rivers Press ISBN 978-0-609-80503-9..
• (Ingelesez) McLeod, Kembrew. (1999, udazkena). Authenticity Within Hip-Hop and Other Cultures Threatened with Assimilation. Journal of Communication. 49 (4), 134–150 or.. doi:10.1111/j.1460-2466.1999.tb02821.x. Archived from the original (PDF 1448.9 KB) on March 18, 2009
• (Ingelesez) Nelson, George. (2005). Hip-Hop America (2nd ed.). St. Louis, Missouri: Penguin Books ISBN 978-0-14-028022-7..
• (Ingelesez) Ogbar, Jeffrey O. G.. (2007). Hip-Hop Revolution: The Culture and Politics of Rap. Lawrence, Kansas: University Press of Kansas ISBN 978-0-7006-1547-6..
• (Ingelesez) Perkins, William E. (1995). Droppin' Science: Critical Essays on Rap Music and Hip Hop Culture. Philadelphia, Pennsylvania: Temple University Press ISBN 978-1-56639-362-1..
• (Ingelesez) Ro, Ronin. (2001). Bad Boy: The Influence of Sean "Puffy" Combs on the Music Industry. New York City: Pocket Books ISBN 978-0-7434-2823-1..
• (Ingelesez) Rose, Tricia. (1994). Black Noise: Rap Music and Black Culture in Contemporary America. Middletown, Connecticut: Wesleyan University Press ISBN 978-0-8195-6275-3..
• (Ingelesez) Shapiro, Peter. (2007). Rough Guide to Hip Hop (2nd ed.). London, UK: Rough Guides ISBN 978-1-84353-263-7..
• (Ingelesez) Steingo, Gavin. (2005. uztaila). South African Music after Apartheid: Kwaito, the "Party Politic," and the Appropriation of Gold as a Sign of Success". Popular Music and Society. 28 (3), 333–357 or.. doi:10.1080/03007760500105172. S2CID 143516850
• (Ingelesez) Toop, David. (1991). Rap Attack 2: African Rap to Global Hip Hop (2nd ed.). New York City: Serpent's Tail ISBN 978-1-85242-243-1..

Kanpo estekak

• Hip Hop dokumentala: https://www.youtube.com/watch?v=QXRLYsuq5wo
• Euskal Rap-a zabaltzearren sortutako webgunea: Euskal Hip Hop Herria

• Datuak: Q1132127
• Multimedia: Hip hop culture / Q1132127